پایگاه اطلاع رسانی فرهنگ امروز

حامد صفاریان/نقدی بر ترجمۀ سویه‌های تئودور آدورنو به فارسی؛

نفی و ایجاب در نسبت آدورنو با هگل

مترجمان دربارۀ خود آدورنو، و رویکرد او، و نسبت او با فلسفۀ هگل توضیحی ارائه نمی‌دهند، و از زمینه و زمانۀ پدیدآمدن متن و جایگاه آن چیزی نمی‌گویند، و بنابراین خواننده را در مواجهه با متن دست‌تنها می‌گذارند. متأسفانه باید گفت که از این منظر، ترجمۀ انگلیسیِ اثر بر ترجمۀ فارسی برتری قابل توجهی دارد – و اساساً عالَمِ زبان انگلیسی قوت خود را نه لزوماً از ترجمه‌های دقیق، بلکه در اصل بیشتر از همین پُرشماری تألیف‌ها و پژوهش‌ها می‌گیرد. بایسته می‌بود مترجمان فارسی نیز دست‌کم همین مقدمۀ ترجمۀ انگلیسی را به فارسی برمی‌گرداندند.

سیاوش جمادی از مقام و رهیافت میرشمس‌الدین ادیب سلطانی در ترجمه می‌گوید (۲)؛

سخن گفتن کانت به فارسی

زبان فارسی در ترجمۀ «سنجش خرد ناب»، زبان کانت است که به فارسی سخن گفته است. در این ترجمه، رکود، سترونی و فروبستگی زبان فارسیِ تاکنونی به‌همت یک ایرانی شکسته شده است. او را اگر کاخ بلند ترجمه نامیم، گزاف نگفته‌ایم. دشوارفهمی این ترجمه ازآن‌روست که هم در فرم و هم در درون‌مایه، هم‌اندیشی با کانت را برمی‌انگیزد.

سیاوش جمادی از مقام و رهیافت میرشمس‌الدین ادیب سلطانی در ترجمه می‌گوید (۱)؛

ترجمه همچون کار هنری

گاه پیش آمده است که برای یافتن معادلی درخور برای یک ترم هگلی با وی گفت‌وگویی داشته‌ام. گفت‌وگو به نتیجۀ خرسندکننده‌ای نرسیده است و چند روز بعد ادیب سلطانی با یک تماس تلفنی کوتاه مرا در شادمانی خویش انباز کرده است. شادمانی از یافتن معادلی که دقیقاً همان است که باید باشد. شادمانی هنرمندی که از آنچه آفریده است، به درجه‌ای از خرسندی رسیده است. چنین نسبتی با زبان، نسبتی آفرینشگر و هنرمندانه است.

نسبت نفس و بدن در مکاتبات دکارت؛

مکاتبات فیلسوفانه با شاهزاده خانم

من با آگاهی از اینکه شما بهترین طبیب نفس من هستید کاملاً داوطلبانه سستی افکار این نفس را نزد شما عیان می‎کنم، امیدوارم شما نیز با عنایت به سوگندنامۀ بقراط بیماری من را بدون افشای آن مداوا کنید، این استدعای من از شما است؛ نیز اینکه دوست شفیق و فرمان‌بری را که همیشه موجب تصدع خاطر شما است، تاب آورید.

بهزاد جامه‌بزرگ/ آیا پاسخ‌گویی به مسائل امروزین علوم انسانی و اجتماعی با تفسیر ابن‌خلدون ممکن است؟

چراغ جادوی «مقدمه»

تولید و تکثیر آثار پرشمار از جانب اندیشمندان جهان اسلام در فضای دانشگاهی و روشنفکری پیرامون اندیشۀ ابن‌خلدون در قیاس با سایر چهره‌های حاضر در تاریخ تفکر و تمدن اسلامی را نمی‌توان رخدادی از سر تفنن و یک مد فکری و ژست روشنفکرانه در جهان اسلام قلمداد کرد. این توجه و تأمل دربارۀ ابن‌خلدون حاکی از یک احساس نیاز است، احساس نیاز به مرجعی الهام‌بخش برای طرح پرسش‌هایی که پس از سده‌ها غفلت رفته‌رفته ذهن اهل‌نظر و تفکر این بخش از جهان را در مواجهه با تمدن جدید غرب درگیر خود می‌کند.

 غلط‌های روش‌شناختی نظریۀ انتقادی؛

مرده‌ریگ مکتب فرانکفورت در ایران

فرهنگ و روان‌شناسی اجتماعی هر جامعه‌ای سخت متأثر از متغیرهای مذهبی، قومی، تاریخی، اقتصادی، خصوصاً سیاسی خاص آن جامعه است؛ مع‌الوصف در پژوهش‌های اجتماعی نباید نظریه را بر واقعیت تحمیل کنیم، باید فرضیاتی داشته باشیم که بر اساس آن دست به پژوهش بزنیم؛ اما اینکه واقعیت را به‌زور با نظریه منطبق کنیم، ربطی به آنچه پوپر تقدم مسائل بر مشاهده (Observation) می‌نامد، ندارد. همان‌طور که گفتم باید خود را نسبت به اقتضائات ویژۀ هر جامعه‌ای مقید بدانیم.

بهزاد جامه‌بزرگ/ نگاهی به کتاب آشوویتس یکتا؛

آشوویتس: «زیاده‌روی در امر موجه»؟!

هابرماس اصرار داشت عرق شرم آشوویتس می‌بایست برای همیشه بر پیشانی آلمانی‌ها باقی بماند. پرواضح است که سخن گفتن از این شرم ماندگار مدنظر هابرماس با مشی ملی‌گرایانه نولته و دیگر مورخان ملی‌گرا نمی‌توانست همخوانی داشته باشد. نولته بر این باور بود که «شرم» مدنظر هابرماس با «تقصیر» مورد بیان یاسپرس متفاوت بود.

نقدی بر اخلاق دانشگاهی در ایران؛

دانشگاه در مثلثِ دانش، قدرت، اخلاق

کاربرد عناوینی چون «خانم دکتر» و «آقای دکتر» که زینت‎بخش کلام دانشگاهیان ما شده‎ است چه سازوکاری از قدرت را به‎کار می‎اندازد؟ بی‎شک استفاده از این عناوین به ضرورتی در دستگاه تولید دانش پاسخ می‎دهد و احیاناً به تولید شکل خاصی از دانش در کشور یاری می‎رساند و کارکردی دارد که کم‌وبیش از آن آگاهیم. شاید یکی از مسائل سیاسی‌ـ‌‎اخلاقی ما این است که بپرسیم این عناوین درنظام آموزشی چه امکانی را برای سوژ‎ۀ چنین نظامی فراهم می‎آورد و چه امکانی را از او می‎گیرد؟

بهزاد جامه‌بزرگ/ نگاهی به کتاب «پدرسالار یا قدرت طبیعی شاهان» رابرت فیلمر؛

استدلال علیه جمهوری

حامیان پارلمان و مدعیان حکومت قانون که بر این نظر استوار بودند پیدایش اولیۀ قوانین به منظور مهار و تعدیل قدرت بیش از حد شاهان بوده است، از نظر فیلمر سخت در اشتباهند، چراکه قوانین نه برای مهار پادشاهان بلکه اهرمی برای مهار مردم است که بیش از آنکه در حکومت‌های پادشاهی جلوه کند، بیشتر مورد نیاز حکومت‌های جمهوری است تا عنان کار در غیاب اقتدار پادشاه از دست نرود.

بررسی نسبت دانش و قدرت و اخلاق با تکیه به مواجهه جواد طباطبایی و مراد فرهادپور؛

نبرد بر سر کرسی‌های ماشین سوژه‌منقادسازی

کافی است در حیاط آکادمی‌های موازی در فاصلۀ میان کلاس‌ها گوش تیز کنیم تا دریابیم نه‌فقط در رابطۀ استادـ‌شاگرد بلکه در رابطۀ شاگردـ‌شاگرد هم نسبتی از نابرابری هست میان آن‌ که بیش‌تر می‌داند و آن ‌که کم‌تر می‌داند و این نسبت صرفاً گفتمانی نیست بلکه در سطح امور غیرگفتمانی اعم از ژست‌های بدن و دوری و نزدیکی به استاد و غیره نیز محسوس است.

پیوندهای جامعه‌شناسی و فلسفه؛ مارکس در آثار کارل لوویت؛

عواقب ناآگاهی فلسفی-الهیاتی برای نظریه‌پردازان اجتماعی

آنچه لوویت را نسبت‌به مقاصد مارکسیسم مشکوک کرده، این است که مارکس با فهم غلط نسبت‌به فلسفۀ هگل و جهلی تقریباً کامل در مقابل فلسفۀ تاریخ پیش از خود و تاریخ‌نویسی رفرمیستی و سکولار موجود درون سنت مسیحی، بلوایی به‌پا می‌کند که در آن هرچیز به ضد خود بدل می‌شود و علاوه بر این، غلیان احساسات فراواقع‌گرایانۀ مسیانیستی در میان مردم بار دیگر به‌حد اعلای خود می‌رسد.

نگاهی به مقاله « تالیف: صداهای پنهان دانشجویان تحصیلات تکمیلی...»؛

سوءاستفادۀ استادان راهنما از اقتدارِ دانشگاهی

ما با نوعی «بی‌عدالتیِ ساختاری» روبروایم که در آن به جای استحقاق افراد، روابط قدرت تعیین‌کننده‌ مناسبات بین استاد و دانشجوست. کافی‌ست اعضای هیئت علمی به مرتبه‌ای برسند اعتبار کارهای دانشجویان به آنان نیز می‌رسد، حتا اگر برای آن رنجی نبرده باشند. ساختارهای دانشگاهی، رویه‌ها و قواعد، به این بی‌عدالتی دامن می‌زنند.

بهزاد جامه‌بزرگ؛

مصائبِ در ترجمه، مصائبِ از ترجمه

از آثار اندیشمندان بزرگ غرب چند کتاب و رساله تا کنون ترجمه شده است؟ از بیش از صد رساله‌ی فلسفی کانت چند رساله به زبان فارسی ترجمه شده است؟ از حدود 35 جلد آثار ماکس وبر چند مجلد آن امروز برای مخاطب فارسی‌زبان در دسترس است؟ جامعه‌ی آکادمیک پست‌مدرن‌زده‌ی امروز ایران با چند درصد از آثار بزرگان این نحله آشنایی (و نه تسلط) دارند؟

نی‌سواران؛ کِرونیست‌ها علیه نظریۀ ایران

جناح کرونیست‌ها با نگاهی مُثله و شکسته به پروژۀ فکری دکتر طباطبایی می‌خواهند علی‌الاصول از در پُشتی وارد ماجرا شوند. آن‌ها که یا نخواسته‌اند یا نتوانسته‌اند کلیت آثار دکتر طباطبایی را فهم و هضم کنند، تلاش می‌کنند تا با هجوم بر ویراست سوم تاریخ اندیشۀ سیاسی در ایران از این کتاب پاشنۀ آشیلی بسازند برای کوبیدن پروژه‌ای که انسجام منطقی خود را از یک کتاب اخذ نکرده است.

پیش‌گفتار کریستین ژامبه بر ترجمۀ انگلیسی کتاب «کنشِ هستی: فلسفۀ وحی در ملاصدرا»؛

چرا فلسفۀ اسلامی؟!

از یک‌سو ما باید ببینیم چگونه فلسفۀ اسلامی یک قدرت زندۀ مسلم دارد، از روی این واقعیت که این فلسفه برای تاریخ جهان بیگانه نیست؛ چراکه با سرنوشت متافیزیکی خود ما، هم متافیزیک یونانی و هم کتاب مقدس، مرتبط است یا حتی به آن گره خورده است. در گذشته، فلسفۀ اسلامی به برخی از مقولات ماندگار نگرش ما به جهان، حیات بخشیده است.

به بهانه صدمین سالگرد انقلاب روسیه؛

انقلاب اکتبر، مارکسیسم و نتیجۀ عملی آن بر دنیای امروز

از زمان انقلاب ۱۹۱۷، شوروی با تمام دنیا در حال جنگ بود. این را نمی‌توان به حساب بداقبالی دانست، زیرا طبق نظریۀ مارکس این موضوع جبر تاریخی است. تلاش برای آزادی از سیطرۀ سرمایه‌داران بدون جنگ امکان‌پذیر نیست. روسیۀ شوروی طی این سال‌ها بهای هنگفتی را پرداخت. شاید اگر وسعت زیاد منابع طبیعی سرشار این کشور نبود خیلی زود از پای درمی‌آمد و انقلاب فرومی‌پاشید.

نگرشی بر مواجهه ایرانیان با توسعه؛

ما و توسعه

بسیاری از محققان به این نتیجه رسیدند که تنها شاخص‌های اقتصادی و مقیاس‌هایی که نشان‌دهندۀ افزایش رشد و بهره‌وری و ظرفیت‌های اقتصادی هستند، نشان‌دهندۀ پیشرفت نیستند. عده‌ای توسعه را به معنای از بین رفتن نابرابری در جامعه و افزایش شاخص‌های اجتماعی مثل کاهش فقر، بیکاری، عدالت و ... دانستند. همچنین عده‌ای توسعه را در افزایش ضریب مشارکت مردم در مسائل اجتماعی و سیاسی و عده‌ای توسعه را با کارآمدی نظام سیاسی و دموکراتیک بودن نظام سیاسی یکی دانستند.

ارزیابی اثربخشی پژوهش‎های ایران (۱)؛

بار حاصل از پژوهش‌های انجام شده در ایران!

اهمیت توجه به «اثربخشی پژوهش‎های ایران» از آنجا ناشی می‎شود که بروز و نهادینه شدن معضل کم‎اثری و یا بی‎اثری پژوهش‎ها به معنای از میان رفتن امکان هرگونه توسعۀ هماهنگ، یک‌پارچه و پایدار در جامعه است. از سوی دیگر، تأکید فراوانی که در سیاست‎های کلی و سایر اسناد بالادستی نظام به مسئلۀ «افزایش کاربرد و اثربخشی پژوهش‎های کشور» دیده می‎شود حاکی از توافق صاحب‌نظران عالی‌رتبۀ ایران در خصوص اهمیت و ضرورت این مسئله است.

ریشه‌های تاریخی پوپولیسم در سیاست آمریکایی(۱)؛

رویکردهای آکادمیک در مطالعۀ پوپولیسم

پژوهشگرانی که عمدتاً مطالعاتشان حول‌وحوش مدل‌های آمریکای لاتین یا جهان‌سومی پوپولیسم متمرکز بوده است، از فهم پوپولیسم به‌مثابه نوعی استراتژی سیاسی حمایت کرده‌اند که در این خصوص بر سه جنبۀ متفاوت استراتژی سیاسی ازجمله سیاست‌گذاری سیاسی و اقتصادی، سازمان سیاسی و مدل‌های بسیج سیاسی تأکید کرده‌اند. این پژوهشگران، پوپولیسم را شکلی از سیاست‌های اقتصادی خاص جهت بسیج توده‌ای می‌دانند

کاربست نظریه و بحران پایان‌نامه‌نویسی در رشتۀ تاریخ(۱)؛

مواجهه با یک بحران

تردیدی نیست که تحول دانش تاریخ و رشد کیفی پژوهش‌های تاریخی نیازمند رشد معرفت تاریخی، تحول روش‌های تحقیق در تاریخ، استفاده از تجربه‌ها و یافته‌های علوم دیگر، روابط علمی با نهادهای پژوهشی در خارج از ایران، رشد آگاهی‌های اجتماعی، گام نهادن در میدان مطالعات میان‌رشته‌ای، بین‌رشته‌ای و فرارشته‌ای و انبوهی از مسائل دیگر است.

دربارۀ فلسفۀ علم در تمدن اسلامی؛

فلسفه؛ عامل یا مانع رشد نظریات علمی در تمدن اسلامی

فلاسفۀ دورۀ اسلامی به تبعیت از ارسطو، نه تنها از ورود علل فاعلی یا مکانیکی به علم طبیعیات جلوگیری می‌کردند بلکه روش لمّی را یک روش معرفت‌بخش حقیقی می‌دانستند و روش انّیِ ریاضی‌دانان (منجمان، اپتیک‌دانان و...) را تنها برای شناخت ظواهر امور مفید می‌دانستند، نه علل واقعی پدیده‌ها. به همین دلیل، یک طبیعیات غیرمکانیکی و غیرریاضی را به دست منجمان می‌دادند که وافی به مقصودشان نبود.

نگاهی به الگوی فعالیت احسان نراقی در ارتباط با نهاد حاکمیت دوران پهلوی؛

کنش اجتماعی‌ در کارزار سیاسی

نراقی بر دو نفر به‌عنوان کلید جلوگیری از خشونت در کشور و حل مسالمت‌آمیز درگیری‌های ناشی از انقلاب تأکید ویژه داشت: مرتضی مطهری و مهدی بازرگان. او عنوان می‌کند که «بازرگان هم به درد رژیم شاه می‌خورد و هم به درد انقلاب، ولی قدرش را هیچ‌یک از دو رژیم ندانستند. چون مسئولان، دوراندیشی لازم را نداشتند. من از ابتدا خیلی به مطهری و بازرگان کشش داشتم و معتقد بودم تعامل این دو معجونی است که هم روشن‌فکر حقش محفوظ می‌ماند و هم روحانی.

دیدگاه رضا داوری اردکانی درباره دانشگاه (۱)؛

دانشگاه چیست؟

پیش از اینکه بیاندیشیم که دانشگاه با فرهنگ چه می‌کند، باید این سوال را مطرح کنیم که فرهنگ چیست و دانشگاه با فرهنگ چه نسبتی دارد و با چه نگاهی به فرهنگ می‌نگرد؟ دانشگاه در متن منورالفکری قوام یافت و علم جدید در این متن به رشد و بسط رسید فرهنگی هم که میل به انتشار در سراسر روی زمین داشت همانجا نظم و سامان پیدا کرد. اما آنچه در جهان منتشر شد بیشتر علم رسمی اروپایی بود.

نگاهی به آشفتگی متفکران و هیئت حاکمۀ شوروی دربارۀ منطق صوری در نیمۀ نخست قرن بیستم(۱)؛

استالین و منطق صوری

از نظر هگل منطق صوری ایستا و نتایج آن کاذب و نادرست بود. هگل منطق را امری تاریخی و انسانی می‎پنداشت که در بهترین حالت باید بازتابندۀ حرکت و پویایی جهان باشد؛ از طرفی موضوع نظام منطق ارسطویی جزئیات بود، اما از نظر هگل منطق باید از کلیات شروع کند.

گفتاری از رضا داوری اردکانی در باب آینده‌نگری - آینده‌نگاری و برنامه‌ریزی(۱)؛

میل ذاتی تجدد به زمان آینده

پیداست که علم جدید علم به هستی جهان و آنچه هست نیست بلکه علم سازنده است و علم سازنده می‌تواند رویی به سوی آینده داشته باشد. لازم نیست که دانشمندان همه به فکر آینده باشند و برای آینده کار کنند. آنها کار خودشان را می‌کنند و به علم خودشان مشغولند و بدون اینکه معمولاً بدانند با علمشان جهان مبدل و متحول می‌شود اما به اعتبار دیگر دانشمند اگر دانشمند است در علم کاری جز تحقیق حقیقت ندارد و در بند اینکه علمش چه سود دارد نیست و نباید هم باشد اما علم جدید در ذاتش تکنولوژیک است.

چگونه جایگاه فرهنگی مدرنیته به‌سوی موقعیتی پسااستعماری چرخش می‌کند؟

نژاد، زمان و بازنگری مدرنیته

تاریخ رؤیاهای کهن مدرنیته را باید در تشریح لحظۀ استعماری و پسااستعماری یافت. در مواجهه با تلاش‌های معطوف به بهنجارسازی لحظۀ استعماری واجد تأخیر زمانی، می‌توانیم تبارشناسی‌ای برای پسامدرنیته به دست دهیم که حداقل به‌لحاظ اهمیت با تاریخ معماگونۀ امر متعالی یا کابوس عقلانیت در آشوویتس برابری کند.

بررسی دقایق تأویل پدیدارشناسانۀ ادموند هوسرل؛

پدیدارشناسی با الهام از شک دکارتی

هوسرل برای دستیابی به اتقانی که متناسب با فلسفه باشد، معتقد است که باید به شناختی آغازین دست یابیم که «خود- داده» باشد و از جای دیگری گرفته نشده باشد. او برای یافتن این اصل بنیادین فلسفه، با الهام از شک دکارتی به‌عنوان یک متفکر آغازین که او نیز همچون هوسرل علوم موجود را نامعتبر می‌دانست و با توسل به مراحل شک، زمینۀ کافی برای دستیابی به «اگو» را فراهم کرده بود، وارد عمل می‌شود

دفاع پیتر آدمسون از اصالت فلسفه اسلامی؛

اگر توماس آکویناس فیلسوف است، متکلمین اسلامی هم فیلسوف هستند

البته افراد بسیاری هم هستند که فلسفه قرون‌وسطی را مشخصاً به علت محتوای دینی آن، نمی‌پسندند. اما از نظر من فلسفه جایی است که آن را پیدا کنید و این سبک‌سری است که مباحث فلسفی که اندیشمندان مطرح می‌کنند فقط به دلیل اینکه طرحی دینی دارند نادیده گرفته شوند. چه آن طرح از درون مسیحیت بیرون بیاید (آکوئیناس)، چه یهودیت (ابن میمون)، چه هندوئیسم (معرفت‌شناسی نیایا یا فلسفه ذهن ودانتا) و چه اسلام.

علی میرسپاسی چگونه با دمیدن در نبردی بی‌حاصل، فلسفه و تجربه را رودرروی یکدیگر قرار می‌دهد؛

اوقات عرفی به افق میرسپاسی

گرچه میرسپاسی پهلوانانه معرکۀ هواداری از مدرنیته را برپا نموده است، زنجیرهایی را به خود می‌بندد که پاره نمی‌شوند و مارهایی را از کوزه بیرون می‌آورد که تماشاگران را می‌گزند. اگر کار روشنفکران در میانۀ امر روزمره است، تکلیف جامعه‌شناسان خارج‌نشین ایرانی چیست و آیا صدور دستورکارهای آنان برای تئاتر سیاست در خیابان، فرقی با فلسفیدن بر کرانه‌های دریای افکار برای یافتن امواج حقیقت دارد؟