شناسهٔ خبر: 13377 - سرویس مسائل علوم‌انسانی
نسخه قابل چاپ

اصغر ايزدى جيران؛

سرکوب رشته‌ی انسان‎شناسی در آزمون دکتری

اصغر ایزدی رشته‌ی انسان‎شناسی همان‌گونه که در نظام آموزشی و پژوهشی ایران همواره مورد بی‎توجهی قرار گرفته در مهم‎ترین و بالاترین سطح آزمون یعنی مقطع دکتری نیز سرکوب شده است. این‌گونه سرکوب وحشتناک تأثیر خود را در افت تدریجی تسلط دانشجویان امروز و استادان فردا به مباحث و رویکردهای رشته‌ی انسان‎شناسی نشان خواهد داد، چیزی که قبلاً نیز شاهد آن بوده‎ایم.

 

فرهنگ امروز/اصغر ایزدی جیران:پس از سال‎ها انتظار بالاخره امسال رشته‌ی انسان‎شناسی (با نام مردم‎شناسی) نیز در فهرست رشته‎های آزمون دکتری قرار گرفت. از همان زمان انتشار دفترچه‌ی انتخاب رشته، شگفتی ما انسان‎شناسان برانگیخته شد. رشته‌ی انسان‌شناسی در ذیل کد رشته‌ی مجموعه‌ی علوم اجتماعی و دروس رشته‌ی جامعه‎شناسی قرار گرفته بود، درحالی‌که می‎بایست خود انسان‎شناسی بنا بر تفاوت‎های زیادی که با سایر رشته‎های علوم اجتماعی و به‌ویژه جامعه‎شناسی دارد، دارای کد رشته‌ی متفاوتی می‎بود. بدین ترتیب دانشجویانی که خواهان شرکت در کنکور دکتری انسان‎شناسی بودند، بایستی منابع جامعه‎شناسی بخوانند که تضادی قطعی با محتوا و رویکردهای انسان‎شناسی دارد. داوطلبان رشته‌ی انسان‎شناسی ۱۶ اسفند در آزمون شرکت کرده و مجبور شدند به ۹۰ سؤال در موارد زیر پاسخ دهند:

در حوزه‎ها، شاخه‎های جامعه‎شناسی توسعه، جامعه‎شناسی ادبیات، بررسی مسائل اجتماعی ایران، جامعه‎شناسی روستایی، جامعه‌شناسی سیاسی؛ در نظریه، نظریه‎های جامعه‎شناسی؛ در روش تحقیق، آمار و روش تحقیق پیشرفته‌ی کمی و کیفی.
پرسش یک مشاهده‎گر مبتدی و نه حتی متخصص، آن است که این مباحث چه ربطی به انسان‎شناسی دارد؟ آمار و روش تحقیق کمی و اساساً گفتمان‎های مسلط و پوزیتیویستی جامعه‎شناسی چه ربطی به روح رشته‌ی انسان‎شناسی که با کیفیت امر اجتماعی آمیخته است، دارد؟ چگونه می‎توان رشته‎های جدید را در فهرست آزمون دکتری قرار داد و پرسش‎های متناسب آن رشته را در دفترچه‌ی آزمون نیاورد؟ آیا این نقض‌غرض نیست؟ مگر انسان‎شناسی شیئی ویترینی است که آن را صرفاً نشان دهیم و به مخاطب اجازه ندهیم به آن دست بزند؟ مگر انسان‎شناسی زینت‌العلوم اجتماعی است که از آن جز کارکرد زیبایی‎شناختی انتظار دیگری نداشته باشیم؟ اما باید گفت که انسان‎شناسی نه تنها زینت نیست که به بدترین شکلی در آزمون دکتری مورد هجمه و سرکوب قرار گرفته است و سرکوب‎کننده همانا سؤالات تستی جامعه‎شناسی است. چکمه‌ی جامعه‎شناسی چنان گلوی انسان‎شناسی را فشار داده که جز نعشی از آن در آزمون نمانده است. چگونه می‎توان به سنت انسان‎شناختی در ایران تا این حد بی‎اعتنا، بی‎اعتماد و بی‎نیاز بود که آن را به هیچ شمرد و در آزمون دکتری آن هیچ سؤالی بدان اختصاص نداد و بعد انتظار داشت که این رشته رشد کند و دانشجو تربیت کند؟
بدین ترتیب ما شاهد سلطه‌ی مطلق و تام و تمام رشته‌ی جامعه‎شناسی در آزمون رشته‌ی انسان‎شناسی هستیم و شاید این انعکاسی از واقعیت اجتماعی و دانشگاهی این دو رشته باشد. انسان‎شناسی همچنان‌که گاه توسط جامعه‌شناسان سرکوب می‎شود، به موقع آزمون نیز به وضعیت اسفباری زیر لگد آن له میشود.
جای بسی تأسف و البته نگرانی است که حداقل‎ترین معیارهای علمی برای برگزاری یک آزمون دکتری در رشته‌ی انسان‎شناسی (با عنوان مردم‎شناسی) رعایت نشده است. از روش تحقیق شروع می‎کنم: از بدیهی‎ترین و اساسی‎ترین رویکردهای روش‎شناختی رشته‌ی انسان‎شناسی اتکا بر روش تحقیق کیفی و از میان روش‎های کیفی، تأکید تام و تمام بر مردم‎نگاری (ethnography) است و چه کسی است که نداند گوهر رشته‌ی انسان‎شناسی روش آن یعنی مردم‎نگاری است. به قول نانسی هاول در کتاب «زنده نگه‎داشتن کار میدانی» (۱۹۹۰)، مردمنگاری فعالیت مرکزی انسان‎شناسی است. مردمنگاری نه با اتکا بر روش‎های کمی و تبدیل انسان‎ها به اعداد، بلکه با مواجهه‌ی مستقیم با خود انسان‎ها (و نه بازنمایی‎های آن‌ها در قالب اعداد) سروکار دارد. چگونه می‎شود که از دانشجویان و داوطلبان رشته‌ی انسان‎شناسی انتظار داشت که به این کجفهمی تن داده و برای قبولی در آزمون دکتری شروع به خواندن روش‎های کمی کنند. مسئله وقتی حادتر می‎شود که علاوه بر روش تحقیق کمی، آمار نیز به‌عنوان یکی از بخش‎های آزمون مطرح شود. آمار از جمله بیگانه‎ترین موضوعات برای یک انسان‎شناس است؛ یعنی رجوع به تعدادها و تحلیل بر اساس اعداد. ما کدام انسان‎شناس بزرگ و حتی متوسطی را داریم که کار خود را مبتنی بر روش‎های کمی و آمار کرده باشد؟
سوق دادن و در واقع مجبور کردن دانشجویان انسانشناسی به روی آوردن به حوزه‎های نامرتبطی چون روش‌های کمی و آمار، خیانتی جبران‎ناپذیر برای رشته‎ای است که بنیاد آن با روش‎های کیفی شکل گرفته است، رشته‎ای که همواره مخالف روش‎های کمی و پوزیتیویستی بوده است، رشته‎ای که همواره با خودِ واقعیت زندگی کرده است، نه با پرسش‌نامه‎های مصنوعی و موقعیت‎های آزمایشگاهی. حتی من میخواهم به‌طور دقیقتر بگویم که انسان‌شناسی نه به تمام روشهای کیفی، بلکه اساساً به روش مردمنگاری مربوط است؛ چراکه این انسانشناسی بوده که مردم‎نگاری را به‌صورت یک سنت جریان‎ساز مهم در اوایل قرن بیستم ابداع کرده است، به‌ویژه از خلال کارهای برونیسلاو مالینوفسکی و مارگارت مید، بعداً جامعهشناسی و به‌ویژه مکتب شیکاگوی آن مردم‎نگاری را از انسان‎شناسان اخذ کرده است و اکنون بالعکس شاهد آن هستیم که جامعه‎شناسی خود را بر انسان‎شناسی تحمیل می‎کند. نشان زرین رشته‌ی انسان‎شناسی، مردم‎نگاری است و این دستاوردی است که این رشته برای کل علوم انسانی و اجتماعی داشته است. بنابراین، بایستی در آزمون دکتری انسان‎شناسی به جای دروس آمار و روش تحقیق کمی و کیفی فقط و فقط یک درس قرار داده شود: مردم‎نگاری.
اما سرکوب انسان‎شناسی در آزمون دکتری امسال فقط به روش محدود نشده و نظریه‌ی آزمون انسان‎شناسی نیز نظریه‌ی جامعه‎شناسی شده است. به نظر می‎رسد که هنوز این آگاهی ساده وجود ندارد که انسان‎شناسی و جامعه‎‎شناسی دو رشته‌ی مجزا از هم و با تاریخ و نظریه‎های متفاوت از هم هستند. اگر کلاسیک‎های جامعه‎شناسی، مارکس، دورکیم، وبر و زیمل هستند، کلاسیک‎های انسان‎شناسی، تایلر، بوآس، مالینوفسکی و رادکلیف براون هستند. نظریه‎پردازان بعدی انسان‎شناسی چهره‎هایی چون ریموند فیرث، ادموند لیچ، اوانس پریچارد، ویکتور ترنر، مری داگلاس، کلیفورد گیرتس و دیگران هستند و روشن است که در این آزمون هیچ نام و هیچ نظریه‎ای از این انسان‎شناسان چه کلاسیک و چه نسل دوم و سوم در بین سؤالات دیده نمی‎شود. کدام منطق و چه استدلالی بر آن شده که دانشجوی انسان‎شناسی باید نظریه‎پردازان جامعه‎شناسی را بشناسد و خود را برای آن‌ها آماده‌ی آزمون کند، مگر اینکه فکر کنیم انسان‎شناسی که معادل anthropology است، همان جامعه‎شناسي باشد که معادل sociology است. ظاهراً آزمون دکتری این‌گونه فکر کرده است و لذا فقط می‎توان گفت وای بر ما! اگر حوزه‎ها را نیز ملاحظه کنیم همین تراژدی و کج‎فهمی دیده می‎شود، همگی حوزه‎ها شاخه‎های جامعه‎شناسی هستند، باز هم از شاخه‎های انسان‎شناسی خبری نیست.
رشته‌ی انسان‎شناسی همان‌گونه که در نظام آموزشی و پژوهشی ایران همواره مورد بی‎توجهی قرار گرفته در مهم‎ترین و بالاترین سطح آزمون یعنی مقطع دکتری نیز سرکوب شده است. این‌گونه سرکوب وحشتناک تأثیر خود را در افت تدریجی تسلط دانشجویان امروز و استادان فردا به مباحث و رویکردهای رشته‌ی انسان‎شناسی نشان خواهد داد، چیزی که قبلاً نیز شاهد آن بوده‎ایم و اما آزمون دکتری با روحیه‌ی سرکوب‎گرانه‌ی جامعه‎شناسی آن را تشدید خواهد کرد. در سال‎های اخیر فقدان رنگ انسان‎شناسی در کنشگران حوزه‌ی انسان‎شناسی دیگر بدل به امری عادی شده و هرگز حساسیتی نسبت به اینکه یک انسان‎شناس از یک جامعه‎شناس متفاوت است، دیده نمی‎شود و اغلب کنشگران انسان‎شناسی سریعاً در رویکرد و رنگ جامعه‎شناسی جذب شده و به رشته‌ی خود پشت می‎کنند؛ اما آزمون دکتری این بی‎مهری را به اوج خود رساند.  
رشته‌ی انسان‎شناسی باید دارای کد رشته‌ی متفاوت و جداگانه‎ای از علوم اجتماعی باشد، همانند رشته‌ی جمعیت‌شناسی که از مجموعه‌ی علوم اجتماعی جدا شده و دارای کد رشته‌ی مختص خود است. با پیروی از منطق امید صرفاً می‎توانم پیشنهادات خودم را برای اصلاح آزمون رشته‌ی انسان‎شناسی در سال بعد به ترتیب حوزه‎ها و دروس زیر اعلام کنم:
الف) روش تحقیق: مردم‎نگاری؛
ب) حوزه‎ها: انسان‎شناسی فرهنگی و اجتماعی؛
ج) نظریه‎ها: نظریه‎های کلاسیک و جدید انسان‎شناسی.
ما فقط با تخصص‎گرایی و احترام گذاشتن به هریک از رشته‎ها می‎توانیم امیدوار باشیم که نهاد علم در ایران پا گرفته و سر به فلک گذارد.

 

اصغر ایزدی جیران؛استادیار گروه انسان‎شناسی دانشگاه تهران

نظرات مخاطبان 0 3

  • ۱۳۹۳-۰۲-۱۳ ۰۲:۲۱دلیری 5 20

    جناب ایزدی سلام 
    اول اینکه هدف علم را برای ما بفرمائید . دوم اینکه دانشجوی دکترا یا فردی که میخواهد خود را برای ازمون دکتری اماده کند چرا نباید از روشهای کمی چیزی بداند ؟ روش های اماری را اکثر رشتهای علوم انسانی در دوره لیسانس خود میخوانند . 
    سوم . فردی که نمیتواند از روش های کمی استفاده کند از روش های کیفی مثل قوم نگاری یا دیگر روش های کیفی که صبر و حوصله و دانش بیشتری به نسبت کمی میخواهد هم نمیتواند سود ببرد . چهارم . بنده انسان شناسی نخواندم و سر رشته ای ندارم . ولی امکان ندارد در رشته انسان شناسی ما فقط از روش کیفی قوم نگاری استفاده کنیم . مطمئنا دیگر روش ها هم هستند . روش های کیفی دیگری هم هستند که میشود از داده های کمی استفاده کرد . 
    معمولاً دوستانی که روش های کمی مطلق صحیح و معیار قرار میدهند روش های کیفی را رد میکنن . همانطور که شما در این مطلب به نفع کیفی نوشتید . باید در هر دوی اینها مهارت داشت . 
    تعجب میکنم چطور این مسئله را در مقاله نیاوردید . 
    موفق باشید 
                                
  • ۱۳۹۳-۰۸-۲۱ ۱۵:۲۵اعظم علیخانی 17 13

    سلام بر هر دو بزرگوار. خانم و یا آقای دلیری خود گفته اید که سررشته ای از انسان شناسی ندارید . کاش همه ما بیاموزیم در انچه تخصص نداریم اظهار نظر نکنیم.تفاوتهای فاحشی میان این دو رشته است که بایستی مطالعه بفرمایید . امید که آنها که این تمایز را فراموش کرده اند بی تخصصی شان را اعتراف کنند و همانگونه تصمیم بگیرند که شایسته است.
                                
  • ۱۳۹۳-۰۹-۲۵ ۱۶:۰۵امیدی 3 5

    باسلام نظردکتردرست وقابل قبول است ولی ایاکسی پیدا میشود برای اموزش اهمیت قایل شود من نیز سه ساله بااین مشکل دست به گریبانم مردم شناسی خوندیم ولی جامعه شناسی امتحان میدهم به امید روزی که بشود برای مراتب بالاتر وزارت علوم جاانداخت که مردم شناسی زیر گروه جامعه شناسی نیست
                                

نظر شما