فرهنگ امروز/فاطمه امیراحمدی: بنیاد دایره‎المعارف اسلامی سالگرد سی‎امین سال فعالیت خود را در عرصه پژوهشی با رونمایی از هجدهم مجلد دانش‎نامه اسلامی در پژوهشکده فرهنگ، هنر و معماری برگزار کرد. در این مراسم مدیرعامل بنیاد، غلامعلی حدادعادل به سخنرانی پرداخت که مشروح این سخنان در ادامه می‎آید.

غلامعلی حدادعادل مدیرعامل بنیاد دایره‎المعارف اسلامی در ابتدای سخنان خود به زمان ورود خود به بنیاد اشاره کرد و گفت: گویا دیروز بود که از دفتر مهندس میرسلیم به بنده تلفن شد و مرا به همکاری دعوت نمودند. در سال 1362 بود که در خدمت مقام معظم رهبری که رییس جمهور وقت بودند از بنده دعوت شد تا عضو هیات امنا باشم. خدا را شکر می‎کنم که شاهد ریشه‎دار شدن نهالی شدیم که با نیت پاک سایه‎گستر شد و ثمر بخشید. دو تبریک، یکی به مناسبت سی‎امین سال تاسیس بنیاد دایره‎المعارف اسلامی و دیگری به خاطر انتشار و رونمایی از هجدهمین جلد دانش‎نامه اسلامی عرض می‎کنم.

نماینده مجلس شورای اسلامی بیان داشت؛ بنیاد دایره‎المعارف از دو حیث اعتبار یافته است. یکی به اعتبار موضوع خودش و دیگری به خاطر واضع آن است. موضوع کار بنیاد، معارف جهان اسلام است، از دیروز تا امروز، واقعیت‎ها و حقایق؛ و نیز واضع آن، شخصیت ارجمندی است که به این بنیاد اعتبار بخشیده است. وی گفت: برای بنده افتخاری است که در کنار بزرگانی مثل دکتر محقق و دیگر اساتید که بعضی از آن‎ها در شمار مراجع تقلید هستند و از هیات امنا بودند و هم‎چنین اعضای در گذشته، بزرگانی چون آیت‎ا... معرفت، دکتر شهیدی و دیگران، بوده‎ام و بهره‎ها بردم. و باز برای بنده باعث افتخار است که نزدیک 20 سال به عنوان مدیرعامل، در خدمت دوستان هستم. پیش از من، استاد محقق بنیاد را با مدیریت خودشان راه‎اندازی کردند، بعد از ایشان جناب آقای پورجوادی مدیرعامل شدند و چند سالی نیز مهندس میرسلیم زحمت کار را کشیدند. و از آغاز 1374 نیز بنده در خدمت بنیاد هستم.

وی ادامه داد؛ ندایی که با «قولوا لا اله الا الله تفلحوا» در 1448 سال پیش در مکه، اسلام را به دنیا معرفی کرد، منشا تمدنی بزرگ شد که در این 14 قرن، در بخش وسیعی از جهان، بزرگانی با الهام از این ایمان، معنویت و جهان‎بینی، در چهره‎پردازی از این تمدن عظیم، موثر افتاده‎اند. ما وارث میراث عظیم این 14 قرن فرهنگ و تمدن جهان اسلام هستیم. و لازم است این فرهنگ و تمدن شناسانده شود.

رییس اسبق مجلس شورای اسلامی در ادامه افزود؛ اگر دیگران تلاش کرده‎اند که با انگیزه‎ی شخصی خود،40 تا50 جلد دایره‎المعارف در خارج از کشور بنویسند و نوشته‎اند، ما نیز به حکم صاحب‎خانه و به حکم «رب البیت ادری بما فی البیت» وظیفه داریم جهان اسلام را از نگاه، دانش و قلم خودمان به خود و دیگران معرفی کنیم. انگیزه‎ی مقام معظم رهبری در آن زمان در تاسیس بنیاد دایره‎المعارف اسلامی، این بود تا نه فقط جبران کج‎اندیشی‎ها شود بلکه دست یافتن به اطلاعاتی بود که برای ما دست‎یابی به آن‎ها بسی آسان‎تر است تا خارجی‎ها به ما بگویند ما چه هستیم و چه می‎گوییم در مورد معرفت اسلامی.

حدادعادل سپس در مورد خصوصیات و ویژگی‎های کارهایی که در بنیاد برای تالیف این دانش‎نامه‎های اسلامی شده است، گفت: در این 30 سال من می‎توانم بگویم اوصاف عمومی حاکم بر این کار فرهنگی بزرگ شامل؛ اولا دقت علمی است؛ یعنی برای ما رعایت دقت و صحت در مطالب کتاب‎ها از همه چیز مهم‎تر است. با این‎که بنده این روزها به اندازه‎ی گذشته نمی‎توانم وقت، صرف مقالات کنم اما می‎دانم سنت حاکم بر دایره‎المعارف اسلامی این است که تا به درستی مطلبی واقف نشویم، آن را به دست چاپ نمی‎سپاریم. یادم است ما نسبت به امور جزیی به قدری حساسیت به خرج دادیم و مسائل را تعقیب می‎کردیم که شاید چندین بار مقاله بین من و معاون علمی رد و بدل می‎شد و تا مطمئن نمی‎شدیم، عبور نمی‎کردیم. این یک اصل بوده است که ضامن اعتبار کار بنیاد است؛ و نیز باعث افتخار ماست. دوما این دانش‎نامه واجد اعتقادات اسلامی و شیعی و نیز دریافت فرهنگ اسلامی– ایرانی ما از جغرافیای جهان اسلام است و بیش از هر چیز معرفی نوع نگرش نظام و رهبری نظام ما به جهان اسلام است. در دنیا چون قلم در دست دشمن بوده است تصویر خوف‎ناکی از جمهوری اسلامی ترسیم شده است که گویا همه چیز همراه با خشونت و جهالت است. محققان و اندیشمندان خارجی وقتی دایره‎المعارفی می‎خوانند که نام رهبری نظام در ابتدای آن نقش بسته است و مطالبی را خارج از اسلام و تشیع می‎خوانند دیدگاهی دیگر نسبت به اسلام و جمهوری اسلامی پیدا می‎کنند. و این اتقان علمی آن‎ها برای ما کافی است. و برای ما افتخار است که در چنین کشوری زندگی می‎کنیم.

مدیرعامل بنیاد در ادامه به دیداری اشاره کرد و گفت: فردی که سال‎ها در خارج از ایران زندگی کرده بود، به ملاقات بنده آمد و از گذشته‎ی خود گفت و در مورد خاندانش توضیح داد و بنده نیز گوش دادم و بعد اجازه خواستم و از قفسه، مجلدی که در آن خاندان آن‎ها معرفی شده بود را آوردم و به او دادم.  در کتاب چهار نسل از نیاکان او شرح داده شده بود. حیرت کرد و گفت، من خودم نمی‎توانستم به این کاملی در مورد گذشته‎ام بنویسم که شما کار کردید.

وی در ادامه افزود؛ وقتی ما به فرقه‎ای می‎رسیم که مربوط به جهان اسلام است، همان طور که ما نسبت به تشیع و ایران به معنای درست کلمه، تعصب داریم، تلاش می‎کنیم که مقالات ما عالمانه، منصفانه و درست باشد. به همین دلیل است که 5 مجلد از کتاب‎ها در جهان اسلام ترجمه شده است و  نیز با استقبال رو‎به‎رو شده است.

وی در ادامه‎ی سخنان خود به فواید این نوع دانش‎نامه‎ها اشاره کرد و اظهار داشت؛ فایده‎ی دانش‎نامه‎ای مانند دانش‎نامه اسلامی این است که در رفع انواع نیازهای علمی، کمک بزرگی به محققان می‏کند. کافی است که فرصت کنید و تنها مجلدات را ورق بزنید، نزدیک به 8 هزار مقاله نوشته شده است که پهنه وسیعی از اطلاعات و دانش را در برمی‎گیرد. و این دانش‎نامه وقتی کامل شود، مددکار پژوهش‎گران خواهد بود. فایده‎ی دوم این نوع کتاب‎ها این است که در مجموع، تصویری کلی و چشم‎انداز وسیعی از جهان اسلام به دست می‎دهد. هر کسی ممکن است با بخشی یا دوره‎ای آشنا باشد اما مجموع این معارف از اندلس تا اندونزی، از جنوب چین تا جنوب هند، یک چنین پهنه‎ی جغرافیایی عظیمی در 14 قرن، می‎تواند در این مجموعه تصویر شود. قطعا این تصویر، تصور ما را از جهان اسلام تغییر خواهد داد. فایده‎ی بعدی این مجلدات این خواهد بود که دایره‎المعارف، یک منبع قابل اعتماد است. یعنی وقتی ما به اتقان یک کتاب ایمان داشته باشیم، هنگامی که از آن مطلبی نقل کنیم دیگر شک و تردید نخواهیم داشت. هر کتابی، وقتی به عنوان منبع ذکر شود، دقت و درستی مطلب نقل شده را مهر می‎زند و تایید می‎کند. این قابل اعتماد بودن فایده‎ی بزرگی برای جامعه است که از ویژگی‎های دانش‎نامه است.

نماینده مجلس شورای اسلامی در ادامه‎ی ویژگی‎های دانش‎نامه اسلامی اضافه کرد؛ نکته‎ی مهم دیگر این است که این دانش‎نامه کاری مطلقا روش‎مند است. یعنی در کار ما اهمیت روش، کم‎تر از دانش نیست. قریب به یک‎صد انضباط علمی و فنی در تعریف این دانش داشته‎ایم. در غیر این انضباط، نمی‎توانست کاری کرد که با چاپ مجلد هجدهم، محقق رجوع به مجلد یکم کند. از هر جنبه‎ای که بگیرید، مکتوب و مستند است. بنابراین، این نشان از روش‎مند بودن کار دارد.  و بالاخره، در هر موضوعی منابع مهم دست اول و اصلی آن موضوع را در ذیل مقاله معرفی می‎کنیم. وی عنوان کرد؛ بنده با اطمینان عرض می‎کنم منابع ذکر شده در ذیل مقاله کم اهمیت‎تر از خود محتوای کتاب نیست، ضمن آن‎که خود این منابع، انواع کلیدها را برای تحقیقات بعدی به دست می‎آورد. این‎ها و بسیاری دیگر، بخشی از فوایدی است که یک کتاب می‎تواند برای جامعه‎ی ما داشته باشد.

مدیرعامل بنیاد ادامه داد؛ نفس این تالیف دلالت به چند چیز دارد، بنیه‎ی علمی کشور ما، یعنی کشوری است که می‎توانیم کتابی با این وسعت، دقت و صحت در داخل کشورمان تالیف کنیم. یعنی این ما می‎توانیم، فقط در صنعت نیست در این بخش از مطالعات نیز وجود دارد. امروز ما سراغ نداریم کاری نظیر دانش‎نامه، در جهان اسلام در دست تالیف باشد. مثلا کشوری که از نظر مالی نیز موقعیت خوبی دارد، یک چنین کاری را شروع کردند ولی منصرف شدند و کار متوقف شد. یا در کشورهای دیگر نیز یک چنین کاری شروع شد که یک سر ترجمه‎ی مقالات جهان اسلام است. اما این تنها کشور شما است که توانسته در این راه موفق گام بردارد.

وی هم‎چنین افزود؛ در یک فرایند 30 ساله کتاب دانش‎نامه در 16 هزار صفحه و در 18 مجلد عرضه شده است. و این موفقیت دال بر ثبات علمی کشور است. و نیز دلالت بر مالکیت و ثبات در مدیریت یک موسسه می‎کند. هم‎چنین حاکی از ثبات و نظم در یک موسسه است که زیرساخت‎های آن درست طرح‎ریزی شده است و این رشد معناداری از علم را بیان می‎کند. بنده وقتی کتابی مثل دانش‎نامه را با پدیده‎های صنعتی مقایسه می‎کنم، می‎گویم دانش‎نامه در عرصه فرهنگ و علم شبیه یک صنعت بالا دستی است در صنعت. دایره‎المعارف ام‎الکتاب است و مادر کتاب‎ها است.

مدیرعامل بنیاد دایره‎المعارف اسلامی در ادامه گفت: آرزو دارم این کار به اتمام برسد و شروع کنیم به تالیف دایره‎المعارف تخصصی از دل این دایره‎المعارف. در این‎باره عددی را می‎گویم که گزاف نیست. من قویا احتمال می‎دهم اگر این دایره‎المعارف در 50 جلد تمام شود، حداقل 150 دایره‎المعارف تخصصی از دل این 50 مجلد استخراج شود. چه‎گونه به این عدد رسیدم، ما 12 گروه و 5 بخش داریم که اگر هر گروهی موضوعات مورد علاقه و کار خود را در 10 طبقه دسته‎بندی کند، می‎توان به این عدد رسید.

وی اذعان داشت؛ این دایره‎المعارف می‎تواند مولد یک دایره‎المعارف دیگری باشد به نام شهرهای بزرگ جهان اسلام از دمشق، دوبی، دهلی و دیگر شهرها. اگر از هر جلدی در مورد 4 یا 5 شهر بزرگ، مطالب را جمع کنیم، یک کتاب درجه اول خواهد شد. قواعدی فقهی که در این دانش‎نامه ذکر شده است نیز می‏تواند یک مجلد جداگانه را به وجود آورد. یا دانش‎نامه‎ای شامل تالیفات  خاورشناسان و اسلام‎شناسان است که از 100 شخصیت غیرایرانی و غربی که یا اسلام شناس، یا خاورشناس و یا ایران‎شناس بوده‎اند، نام برده می‎شود که اگر تمام شود خود ارزش‎مند است. شرح حال مراجع تقلید، شرح‎نویس‎های قران، موسیقی در جهان اسلام به عنوان علم، هنر و واقعیت، همه در نظر گرفته شده است و حتا در موسیقی نظر فقها را نیز بیان کرده‎ایم، و هر یک از آن‎ها نیز خود یک دایره‎المعارف خواهد شد.

قابلیت‌های معرفت‌شناسانه زبان فارسی و پاسداری از آن

سیدمصطفی میرسلیم مدیرعامل اسبق بنیاد دایره‎المعارف اسلامی نیز در مراسم سی‎امین سال تاسیس بنیاد و رونمایی از مجلد هجدهم دانش‎نامه اسلامی، گفت: در کارهای طولانی مدت که حدس‎زده می‎شود تا خاتمه‎ی کار که ممکن است 50 سال طول بکشد، قطعا کسان زیادی را از دست می‎دهیم. همان طور که افرادی چون احمد طارمی عراقی، آیت‎ا... معرفت، دکتر شهیدی و دکتر گرجی از جمع ما رفتند و به دیار باقی شتافتند.

وی به زمان حضور خود در بنیاد اشاره کرد و گفت: در سال 62 پیرو دستور مقام معظم رهبری که در آن زمان رییس جمهور وقت بودند، درباره شکل دادن بنیاد دایره‎المعارف، قرار بود من و دکتر شیرازیان هیات امنای اولیه را معرفی کنیم. مدتی طول کشید و هیات امنای اولیه را معرفی کردیم. در آن زمان مقام معظم رهبری فرمودند، بعد از پایان دوره دوم ریاست جمهوری در سال 68 ، انشا‎ا... فارغ از مسئولیت‎های سیاسی برای پی‎گیری کارهای دایره‎المعارف در بنیاد مستقر خواهم شد. که خب اتفاقات بعدی، کار را به شکلی دیگر رقم زد.

وزیر اسبق وزارت ارشاد در ادامه گفت: نگاه و انگیزه‎ی مقام معظم رهبری رد تاسیس این بنیاد به چند عامل برمی‎گشت. اولین انگیزه، شناساندن اسلام ناب و معارف اهل‎بیت بود. دومین هدف شناساندن ایران به ویژه ایران‎اسلامی به لحاظ تمدن، فرهنگ، تاریخ، جغرافیا و آداب و رسوم بود. سومین هدف نیز به جهان اسلام، کشورهای اسلامی و مسلمانان برمی‎گشت. شاید سوال شود با این تعداد دایره‎المعارف حتا اسلامی، چه‎گونه باز هم مبادرت به تالیف یک دایره‎المعارف جدید با نام دانش‎نامه جهان اسلام شد. البته کارهای جدیدی همه با ظاهری علمی و منطقی با معیارهای مقبول انجام شده است اما با باطنی که چیز دیگری است و القاکننده به آن چیزها. یعنی اگر شما مقالات را بررسی کنید، متوجه می‎شوید که بخشی از حقیقت ذکر شده است و به عمد گوشه‎ای را رها کرده‎اند یا کم اهمیت جلوه داده‎اند. ارزش مقالات را در بسیاری از موارد ما شاهد هستیم اما در مقالاتی بعضا می‎بینیم که جدایی دین از سیاست کاملا پررنگ شده است. مقالات عالی در سطح مطلوبی که در آن‎ها شاهد هستیم که فرهنگ ظلم‎ستیزی و حق‎گرایی کم‎رنگ شده است؛ یا مقالاتی که مدعی تبعیض‎گرایی هستند. در فرهنگ و تمدن اسلامی این موارد چیزهایی است که استثنایی و به ندرت نیستند بلکه به کرات مشاهده می‎شود. لذا به این نتیجه رسیدیم که این گونه نمی‎توان به ارائه فرهنگ و تمدن اسلامی راضی شد بلکه باید کار دیگری انجام داد.

مهندس میرسلیم ادامه داد؛ ما موظف بودیم که این دانش‎نامه را به زبان فارسی دربیاورم. چرا که قابلیت‌های معرفت‌شناسانه زبان فارسی و پاسداری از این زبان و تن ندادن به تمایلات و وسوسه‌های تجویزگرایانه با هدف فراموش نکردن اصالت مفهوم برای ما مهم بود. شما در مجموع بیانات رهبری، توجه خاص ایشان را بر اهمیت پاسداری از زبان فارسی دیده‎اید. این توجه و اهتمام باید رنگ و بوی خویش را در اثری مرجع مانند «دانش‎نامه جهان اسلام» ظاهر می‎کرد. بدین منظور برای درست انجام شدن کار، اول خود ما دست‎اندرکاران باید ایرانی زندگی کنیم. کسی می‎تواند از عهده‎ی این کار برآید که به ایرانی و مسلمان بودن خود افتخار کند. کسی می‎تواند این کار را به سرانجام برساند که غنای زبان فارسی را می‎شناسد و به آن احترام می‎گذارد؛ و نیز کسی که آثار اندیشمندان بزرگ را از ابتدا خوانده است و با این گنج عظیم معرفت آشنا است. در این امر باید وجود زبان‎شناسی در ذهن ما غلبه داشته باشد تا بتوانیم از ارائه این کار برآییم.

عضو هیات علمی دانشگاه امیرکبیر در ادامه گفت: گاهی مولفان خوبی در جهان اسلام بوده‎اند که در معرفی تاریخ و جغرافیای اسلامی کار کرده‎اند اما به فارسی نبوده و ترجمه شده است.

وی ادامه داد؛ ما در تدوین این دانش‎نامه اعتقاد نداشتیم که در همه موارد باید کار تالیفی انجام بدهیم. اگر از طرف نویسندگان خارجی موذی‎گری احساس نمی‎کردیم و مقالات‎شان در جهت اهداف دانش‎نامه بود از مقاله ترجمه هم استفاده می‎کردیم. اما به این نکته هم اشاره کنم که زحمت ترجمه مقاله، کم‎تر از تالیف آن نیست. لذا لازم است در این‎جا نکته‎ای را یادآور شوم؛ اگر در متن ترجمه واژه‎ای غیرفارسی استفاده شود باعث خسارت آمدن به زبان فارسی می‎شود و باید در ترجمه به این نکات نیز توجه ویژه داشته باشیم و از زبان فارسی پاسداری کنیم. حتا باید در ترکیب جملات دقت کنیم که موجب تضعیف زبان ما نشود. من به این اعتقادی ندارم که باید واژه به واژه متنی را ترجمه کرد، بلکه مترجم باید جمله را خوب بفهمد و سپس همان طور که فهمیده است به فارسی فرضا ترجمه کند. زیرا ممکن است ترجمه‎ی واژه به واژه حق مطلب را ادا نکند.

وی تاکید کرد؛ ما باید حتا به طرز فکرها نیز توجه داشته باشیم که به طور مثال در خارج از کشور باب این است که می‎گویند به احترام فلان کس که در میان ما نیست یک دقیقه به پا خیزید. اما در فرهنگ ما این نیست که مثلا به احترام فلان درگذشته بایستید و فاتحه‏ای قرائت کنید. این مسائل یعنی در هم آمیختن فرهنگ‎ها با یکدیگر برای فرهنگ ما خوب نیست. البته این وام‎گیری با بهره‎برداری فرهنگی متفاوت است. فرهنگ اسلامی- ایرانی ما به اندازه‎ی کافی غنی است که نخواهد وام‎دار فرهنگ‎های دیگر باشد.

مصطفی میرسلیم در پایان گفت: خلاف مصلحت است که ما در دانش‎نامه باعث رواج طرز فکر دیگران و اصطلاحات و واژه‎های زبان‎های دیگر شویم. البته باید اعتراف کنم همکاران در طی این 30 سال زحمت‎های بسیاری کشیده‎اند. زیرا به همت آن‎ها رتبه‎بندی در مراعات این نکات که عرض شد در مقایسه با کارهای دیگران بیش‎تر رعایت شده است.

با نوشتار انسان جاودانه می‎شود

در ادامه مراسم محسن جهانگیری استاد دانشگاه تهران به سخن پرداخت و گفت: اهمیت علم و حکمت در اسلام برای همگان روشن است؛ و اهمیت نگارش، نون و القلم که در قران آمده است و خداوند سبحان به آن سوگند یاد می‎کند، نیز واضح و مبرهن است. در هیچ دین و فرهنگی به اندازه‎ی اسلام به علم و دانش اهمیت داده نشده است. این افتخار ما مسلمانان است که پیامبرمان خود را یک معلم معرفی می‎کند. ملاصدرا در کتاب خود به حدیثی اشاره می‎کند که زمانی پیامبر برای رفتن به مسجد از منزل خارج می‎‌شوند. در مسجد به دو گروه، بر می‎خورند که گروهی مشغول عبادت بودند و گروه به آموختن می‎پرداختند. پیامبر اکرم هر دو گروه را تایید می‎کنند و عنوان می‎دارند کار هر دو خوب است اما خود در جمع گروهی که به علم‎آموزی مشغول بودند، وارد می‎شوند و می‎فرمایند تعلیم و تعلم افضل‎تر است. برای شریعت اسلام افتخاری است که پیامبرش به عنوان معلم مبعوث شده است. خداوند متعال در آیات قرآن کریم پیامبر خویش را معلم معرفی می‌کند که کتاب آسمانی را به دیگران تعلیم می‌دهد و مقصود از کتاب علم شرایع، حکمت است.

او در ادامه تاکید داشت؛ این را باید توجه داشته باشیم که اصطلاح حکمت در قران همان فلسفه نیست. گرچه مسلمانان که به ترجمه‎ی فلسفه غرب می‎پرداختند و کوشش می‎کردند واژه‎های اسلامی به کار ببرند، این واژه را جایگزین فلسفه کرده‎اند. لذا به جای فلسفه، حکمت و به جای فیلسوف، حکیم به کار می‎بردند. اما حکمت در قران، با فلسفه غرب متفاوت است. حکمت خاص است یعنی هم علم است و هم عمل. زیرا انسان دو بال نیاز دارد یکی بال علم است و دیگری بال عمل. حکمت در روایت و قران، علم به همراه عمل است.

جهانگیری هم‎چنین عنوان داشت؛ اسلام دارای جامعیت است یعنی به تمام علوم توجه دارد. و به تبع آن مسلمانان نیز همین طور هستند. به طور مثال ابونصر فارابی کتابی در باب سیاست دارد ضمن آن‎که کتابی در باب موسیقی نیز نوشته است. ابن سینا هم فلسفه نوشته است و هم قانون را در علم طب به رشته‎ی تحریر درآورده است. اندیشمندان اسلامی هیچ علمی را به بهانه‎ای طرد نمی‎کردند؛ بلکه مشتاق آن بودند، در هر نوع آن که بود.

استاد دانشگاه تهران با اشاره به یکی از ستاره‌پرستان به نام «ثابت بن حرّه» گفت: «ثابت بن حره» یکی از مترجمین مورد احترام مسلمانان در بیت‌الحکمه بغداد بود، وقتی او از دنیا رفت، سید مرتضی علم‎الهدی که با شیخ رضی دو شخصیت مقدس در اسلام هستند، هرگاه به نزدیکی قبر ثابت بن حرّه می‎رسید از دور به احترام او  از اسب پیاده می‌شد.‌ از وی خرده گرفته شد، و ایشان در جواب گفت: من به علم او احترام می‌گذارم.

این استاد دانشگاه با اشاره به آیه «شَهِدَ اللّهُ أَنَّهُ لاَ إِلَـهَ إِلاَّ هُوَ وَالْمَلاَئِکَةُ وَأُوْلُواْ الْعِلْمِ قَآئِمَاً بِالْقِسْطِ» عنوان داشت: ابوحامد غزالی می‌گوید در شرافت و فضیلت علم همین یک آیه بس است که شهادت اهل علم را در ردیف شهادت ملائکه و خداوند قرار داده است.

محسن جهانگیری در پایان خطاب به پژوهشگران بنیاد دایره‎المعارف اسلامی گفت: نکته‎ای در مورد نوشتن به عنوان یک تجربه بگویم، در دوره جوانی که توانایی نسبتا خوبی داشتم متاسفانه کم نوشتم و وقتی به فکر نوشتن افتادم که پیر شدم، اکنون متوجه شدم که هیچ چیزی مانند نوشتن نیست و نوشتن است که انسان را جاودانه می‌کند، همانند فردوسی که وقتی شاهنامه را نوشت، اسامی بزرگان و پادشاهان و پهلوانان ایران را زنده کرد و شما در کارتان هیچ تزلزلی ایجاد نکنید که بهترین وسیله برای جاودان شدن همین است.