به گزارش «فرهنگ امروز» به نقل از ایبنا؛ مورخان و مردم‌شناسان بسیاری در طول دهه‌های اخیر درباره نوروز و ریشه‌های تاریخی آن و آداب و رسوم ویژه ایرانیان در برگزاری این جشن آثاری را به رشته تحریر درآورده‌اند. از میان این پژوهشگران می‌توان از علی بلوکباشی، کتایون مزداپور و زنده‌یاد مهرداد بهار نام برد که در آثار خود به نوروز پرداخته‌اند و رد پای آن را در گذشته‌های دور و در میان منابع تاریخی جست‌وجو کرده‌اند.
نوروز جشن نوزایی آفرینش است
علی بلوکباشی، پژوهشگر فرهنگ‌عامه و مردم‌شناس اثری مستقل با عنوان «نوروز؛ جشن نوزایی آفرینش» درباره نوروز و آداب و رسوم دیرینه‌اش دارد. وی در این کتاب خاستگاه و پیشینه اسطوره‌ای و تاریخی نوروز، پیک‌های نوروزی، چهارشنبه‌سوری، یاد‌آوری مردگان، آداب نوشدگی، تحویل سال و مراسم ایام نوروز، بازی‌ها و نمایش‌های نوروزی و نیز آداب سیزده‌بدر و باورها و رسوم مربوط به آن در این کتاب به‌طور فشرده شرح داده شده است.
بلوکباشی نوروز را از دیدگاه تاریخی مورد بررسی قرار می‌دهد و بیان می‌کند که از پیشینه تاریخی نوروز،‌ آگاهی فراوان و دقیقی در دست نیست. با اين همه آرياييان در هر يک از دو فصل تابستان هفت ماهه و زمستان پنج ماهه سال جشنی برپا می‌كردند كه هر دو آغاز سال نو به شمار می‌رفت. وی سپس برپايی اين جشن در دوران هخامنشيان، اشكانی و ساسانی را مورد توجه قرار می‌دهد و به‌ويژه ارتباط نوروز با گاهشماری هخامنشی را درخور بررسی بيشتر می‌داند.
این پژوهشگر بخشی از کتاب خود را نیز به آیین‌های پیش‌باز نوروز اختصاص می‌دهد. یکی از این آیین‌ها چهارشنبه‌سوری است که بلوکباشی ضمن به‌دست دادن پيشينه تاريخی اين جشن، از سبب برگزاری چهارشنبه سوری، بوته‌افروزی در شب جشن، آب پاشی و آب بازی در غروب چهارشنبه آخر سال، رسم فالگوش نشينی و قاشق‌‌زنی، بخت گشايی، كوزه شكنی، فال كوزه و بسياری آداب ديگر ياد می‌كند و آگاهی‌های مختصری از هر كدام به‌دست می‌دهد.
وی سپس آداب تحويل سال، آداب ايام نوروز، بازی‌ها و نمايش‌های نوروزی را مورد بررسی قرار می‌دهد. همچنين از اسطوره عمو نوروز و آداب تحويل سال در گذشته و امروز سخن می‌گوید. بلوكباشی در آخرین فصل کتاب خود از سیزده‌بدر و آیین‌هایش می‌نویسد.
وی از ناخجستگی سيزده در باور مردم و خاستگاه جشن سيزده فروردين ياد می‌كند و مراسم سيزده بدر را كه آگاهی‌های تاريخی ما درباره آن تنها به دوره قاجار محدود می‌شود، بررسی می‌كند و مفاهيم برخی رفتارها در اين روز را برمی‌شمارد.
نیرنگستان، قدیمی‌ترین اثری که از نوروز نام می‌برد
کتایون مزداپور، پژوهشگر زبان‌های باستانی و مولف آثاری چون «گناه ویس» و «اندرزنامه‌های ایرانی» نیز نوروز و پیشینه آن را مورد مطالعه و بررسی قرار داده است. به عقیده وی، «نیرنگستان»، قدیمی‌ترین اثری است که از جشن نوروز نام برده است. به گفته مزداپور، «پیش از جشن نوروز در تقویم زرتشتی، گاهنبار پنجه که جشن آفرینش مردم است جای دارد و ده روز فروردیان که مشتمل بر پنجه کوچک و پنجه بزرگ است و ایامی که در آن فروهر رفتگان برزمین و خانمان خویش می‌آیند. توالی این مراسم و سپس پنج روز نوروز که پس از آن،‌ در ششمین روز سال یعنی روز خرداد از ماه فروردین، نوروز بزرگ و جشن شاه زنده سرمی‌رسد.»
وی درباره نوروز در روزگاران کهن می‌نویسد: «در جشن نوروز دوازده روز به نماد دوازده ماه جشن است و روز آخرین، ‌روز پایان و آشوب عالمی. در گونه زرتشتی و دینی نوروز، شهادت و سوگ آغازین آن، رنگ و رونقی ندارد و به‌جای آن، نوروز بزرگ که خرداد روز و فروردین ماه است، رنگ و رونق اصلی را گرفته و بدین دلیل است که در نیرنگستان و بندهشن از آن یاد شده و برایش نیایش‌های دینی ویژه می‌سروده‌اند.»
نوروز جشن باززایی است
دکتر مهرداد بهار، پژوهشگر اساطیر ایران باستان، در اثر معروف خود «از اسطوره تا تاریخ» نوروز را جشن باززایی می‌نامد و می‌نویسد: «از هزاره سوم قبل از میلاد در آسیای غربی دو عید رواج داشت. عید آفرینش که در اوایل پاییز و عید باززایی که در آغاز بهار برگزار می‌شد. در ایران نیز نوروز عید بهاری و مهرگان عید پاییزی بوده است اما این به معنای وام‌گیری از میان‌رودان نیست؛ این سنت یکی از سنت‌های کهن ایرانیان است که در آسیای غربی رواج داشت. نوروز جشن عمومی منطقه بوده و وام‌گیری نیست.»
وی پس از بیان این‌‌که آیین‌نوروزی با حضور و مسوولیت شاه برگزار می‌شد و او می‌بایست فرمانروای بزرگ این آیین ‌ملی و شاهنشاهی باشد تا بتواند کشور و شاهنشاهی را از خشک‌سالی و جنگ و دروغ برهاند، به نقل از گزنفون،‌ آیین‌های نوروزی در ایران باستان را برمی‌شمارد: «در آغاز،‌ گروهی از مردان نیزه‌دار می‌آیند؛ سپس گاوان و اسبانی برای قربانی، سپس گردونه مقدس اهورامزدا و پس از آن دو گردونه مهر و ناهید. آن‌گاه آتشدانی حمل می‌شود و در پس آن، شاه با درباریان و پس از آن سوارکاران، نیزه‌داران، ‌بزرگان و درباریان سوار بر اسب می‌آیند. در بامداد نوروز، شاه هخامنشی در آیینی می‌بایست شرکت جوید.»_