شناسهٔ خبر: 24972 - سرویس دیگر رسانه ها
نسخه قابل چاپ

درسگفتار «فلسفه علوم انسانی اسلامی»

ابراهیم دادجو معتقد است که فرهنگ جامعه، مجموعۀ معرفت‌ها و علومی است که جریان جامعه را هدایت می‌کند؛ برای این‌که فرهنگ جامعۀ ما اسلامی شود، باید علوم ما اسلامی باشد.

به گزارش فرهنگ امروز به نقل از تسنیم؛یکی از مباحثی که ذهن بسیاری از پژوهشگران امروزی را به خود مشغول کرده، علوم انسانی اسلامی است. در این زمینه شاهد نظریات متفاوتی از سوی اندیشمندان هستیم. ابراهیم دادجو در این زمینه بر این باور است که با توجه بیش از پیش به فلسفۀ علوم انسانی و استفاده از منابع غنی دینی که در این زمینه موجود است، باید جهان‌بینی اسلامی را به دست بیاوریم و علوم انسانی را اسلامی کنیم. البته در این راه باید از علوم انسانی غربی نیز استفاده کرد.

متن پیش رو خلاصه‌ای از جزوۀ «فلسفه علوم انسانی اسلامی» که درسگفتارى از «ابراهیم دادجو» است که در باب راهکارهای اسلامی شدن علوم انسانی ارائه شده است:

ریشه‌‌های علوم انسانی و راهکارهای اسلامی شدن آن

برای این‌که فرهنگ جامعۀ ما اسلامی شود، باید علوم ما اسلامی باشد. فرهنگ جامعه، مجموعۀ معرفت‌ها و علومی است که جریان جامعه را به آن سمت می‌برند. بنابراین اگر علوم غربی در دانشگاه‌های ما رواج پیدا کند، سبک زندگی‌ها و فرهنگ جامعه، غربی می‌شود. از این‌رو اسلامی‌شدن علوم، ضرورت دارد.

نگاه بیرونی و درونی به علم

پیش از این‌که در مورد ساختار کلی علوم انسانی و اسلامی‌شدن علوم صحبت کنیم، ابتدا باید بیان کرد که علوم دو نوع هستند: علومی که در مورد یک موضوع بحث می‌کنند و علومی که موضوع آن‌ها، یک علم است و در واقع نگاهی بیرونی به آن علم دارند. از نوع اول می­‌توان فیزیک را مثال زد که موضوع آن ماده است، اما از نوع دوم، می‌توان فلسفه‌های مضاف را مثال زد که از بیرون به یک علم نگاه می­‌کنند و آن را مورد نقد و بررسی قرار می­‌دهند.

مثال دیگر برای نوع دوم، فلسفۀ اولی است. زمانی که در تک تک علوم یک سری بحث‌هایی مطرح شد که آن علوم نمی­‌توانستند خودشان پاسخ‌گوی این مباحث باشند، علم دیگری به وجود آمد که از بالا به علوم مختلف نگاه می­‌کند. این علم را «مابعدالطبیعه» یا «فلسفۀ اولی» نام نهادند و اولین کسی که به مابعدالطبیعه پرداخت، ارسطو بود.

تقسیم‌بندی دوگانۀ علوم

در یک تقسیم‌بندی، علوم را به طبیعی و انسانی تقسیم می­‌کنند. علوم طبیعی علومی هستند که ذهن انسان در آن نقشی ندارد و صرفاً مواد خارجی –جاندار و بی­‌جان- را بررسی می­‌کند. در حالی‌که علوم انسانی کاملاً با ذهن انسان درگیر هستند. اگر انسان و ذهنیت انسان نباشد، علوم انسانی وجود ندارد. فلسفه، اقتصاد، روان‌شناسی، جامعه‌شناسی، حسابداری و آمار از این قبیل هستند و ذهن انسان آن‌ها را تولید کرده است. البته علوم انسانی به دو دستۀ پایه و غیرپایه تقسیم می­‌شود که ریاضیات و منطق جزء علوم پایه قرار می­‌گیرند.

البته طبق این تقسیم‌بندی، فلسفه جزء علوم طبیعی قرار می­‌گیرد، از این‌رو باید علوم را دقیق‌تر تعریف کرد. بنابراین بهتر است چنین گفته شود که علوم طبیعی، علومی هستند که ابزار پژوهش آن‌ها در درجۀ اول، حس است؛ یعنی ما در علوم طبیعی در وهلۀ اول با حسّمان با همه‌چیز برخورد می­‌کنیم و سپس در موردش تعقل می­‌کنیم در حالی‌که علوم انسانی، علومی هستند که ابزار پژوهش آن‌ها در درجۀ اول عقل است، زیرا عقل آن­ها را تولید کرده است.

آیا علوم طبیعی اسلامی داریم؟

از آن‌جا که رسالت اسلام، هدایت جامعۀ بشری است و خیلی در مورد طبیعیات بیانی ندارد، ما چیزی تحت عنوان علوم طبیعی اسلامی نمی­‌توانیم داشته باشیم. البته جهان‌بینی دانشمندان اسلامی در علوم طبیعی مؤثر است و به آن جهت می­‌دهد، اما این‌که ماهیت این علوم، اسلامی شود، معنای خاصی ندارد. احادیثی مانند طب‌الرضا و… نیز زیاد قابل اعتماد نیست. برای اسلامی‌شدن هم باید مبنا قرآن کریم باشد نه روایات. به این دلیل که احادیث قطعی‌الصدور تعدادشان اندک است، ضمن این‌که اگر از این احادیث استفاده شود، علم شیعی ایجاد می‌­شود؛ به این معنا که فِرَق مسلمان دیگر، آن را نمی­‌پذیرند.

علوم دینی؛ جزء علوم انسانی

همان‌گونه که ذکر شد، نگاه بیرونی به علوم انسانی، یعنی فلسفۀ علوم انسانی و اگر این نگاه بیرونی را از منظر دینی داشته باشیم، فلسفۀ علوم انسانی اسلامی بررسی می‌­شود. بر اساس تقسیم‌بندی که ارائه دادیم، بیان شد که علوم انسانی یا علوم پایه‌اند و یا علوم غیرپایه و علوم پایه به ریاضیات و منطق تقسیم می­‌شوند. علوم غیرپایه از علوم انسانی، یا عقلی محض است یا عقلی- نقلی است یا عقلیِ تجربی. با توجه به تعریف دقیقی که از علوم انسانی بیان شد، علوم دینی از جمله علوم انسانی به شمار می‌آیند، زیرا ابزار اولیۀ تحقیق آن‌ها عقل است و سپس به نقل یا تجربه می‌­پردازند.

طرح جهان‌بینی اسلامی؛ راه اسلامی‌شدن علوم

برای اسلامی‌شدن علوم، باید جهان‌بینی اسلامی را وارد علوم کنیم. جهان‌بینی اسلامی چهار مؤلفۀ مهم دارد که هرکدام باید به تفصیل بحث شوند. این چهار مؤلفه عبارتند از: هستی، انسان، معرفت و ارزش‌ها. توضیح این‌که ابتدا باید هستی و عالم را از نظر اسلام بیان کنیم، سپس انسان را از منظر اسلام بررسی کنیم که اسلام چه نگاهی به انسان دارد و انسان را چگونه تعریف می­‌کند. سوم، بحث فهم و معرفت انسان است که نظر اسلام را در این رابطه باید بدانیم و چهارم، ارزش‌هایی است که اسلام برای انسان و جامعۀ انسانی بیان می­‌کند. بنابراین برای اسلامی‌شدن علوم، ابتدا باید این چهار موضوع از قرآن و روایات استخراج شود. به این دلیل که در واقع این چهار موضوع پشتوانه‌های اسلامی‌شدن علوم هستند. البته میزان تأثیر و تزریق جهان‌بینی اسلامی در علوم، متفاوت است. در حال حاضر متأسفانه زیاد روی این جهان‌بینی اسلامی کار نمی‌­شود.

محافل تولید علم در ایران

در باب تولید علوم انسانی اسلامی سه محفل عمده در کشور وجود دارد. یکی فرهنگستان علوم قم است که قائل است جهان‌بینی اسلامی کل دانش‌ها را –چه انسانی و چه طبیعی- می‌تواند تأمین کند. از این‌رو حتی استخراج فیزیک اسلامی را از متون اسلام می‌توان انتظار داشت. این نظریه، آرمانی و غیرواقع‌بینانه است و در صورت صحیح‌بودن، حدود دوهزار سال طول می­‌کشد.

محفل دوم، موسسة امام خمینی رحمه‌الله است که راه حل اسلامی‌شدن علوم را در این می­‌داند که در تک تک علوم، از میان حوزویان شخصیت­‌هایی بروز کنند که توانایی اجتهاد در علوم انسانی را داشته باشند و بر علوم انسانی هم واقف باشند؛ یعنی به علوم غربی هم تسلط داشته باشند. این افراد این دو قسمت را با هم تلفیق می‌­کنند و به عنوان مثال روان­شناسی اسلامی تولید می­‌شود.

محفل سوم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه است که بین دیدگاه آن‌ها و مؤسسۀ امام خمینی رحمه‌الله فرق چندانی وجود ندارد و بیشتر تفاوت­‌ها در جزئیات است. این افراد هم قائل به ضرورت اجتهاد برای تولید علوم اسلامی هستند، اما اجتهادی عمیق‌­تر از آن‌چه مؤسسۀ امام مد نظر دارد. در بین این افراد البته عده‌­ای هم هستند که می­‌گویند جهان­‌بینی آن‌چنان هم تأثیر ندارد و تأثیرش خیلی کم است. بعضی هم قائل هستند که باید با اجتهاد متجزّی، مباحث علوم انسانی را پیش برد.

متأسفانه در حال حاضر همۀ افراد، حلقه حلقه پژوهش می­‌کنند و ارتباطی با هم ندارند و به تبع این مشکل نمی‌­توانیم یک پیوستار دانش به وجود بیاوریم و حلقه‌­های متصل ایجاد کنیم. این اتصال باید بر اساس جهان­‌بینی اسلامی به وجود بیاید تا حرکت علمی استمرار پیدا کند.

نظر شما