فرهنگ امروز/ فاطمه امیراحمدی: نشست نقد و بررسی کتاب «گفت‎وگوهای یاکوبسن و پومورسکا» با حضور «فرزان سجودی»، «آزیتا افراشی»، «گلرخ سعیدنیا» و مترجم آن «فرهاد ساسانی» در سرای اهل‌قلم برگزار شد.

رومن یاکوبسن را می‌توان بدون تردید دانشمند و به تعبیری دقیق‌تر، علامه‌یِ چندرشته‌شناس و چندزبان‌‌دان دانست، کسی که توانسته است چند دنیای فرهنگی تا حدی مختلف، چندین تجربه‌ی علمی متفاوت و چند دوره‌ی علمی را به هم پیوند زند؛ ازاین‌رو، بی‌شک او یکی از بزرگ‌ترین زبان‌شناسان طول تاریخ و حتی یکی از بزرگ‌ترین اندیشمندان سده‌‎ی بیستم محسوب می‌شود.

یاکوبسن بی‌شک متخصصی بی‌بدیل و نظریه‌‌پردازی بنیان‌‌گذار در حوزه‌های مختلف است. بخشی از مهم‌ترین حوزه‌های فعالیت او عبارت است از: زبان‌‌شناسی (از جمله آواشناسی و واج‌شناسی)؛ زبان‌شناسی تاریخی و به‌ویژه مطالعه‌ی زبان‌های اسلاوی، مطالعه‎‌ی مبانی همگانی زبان‌شناسی؛ صرف و نحو و معنی‌‌شناسی-نشانه‌شناسی؛ نظریه‌پردازی و نقد ادبیات و هنر (از نقاشی گرفته تا سینما)؛ مطالعه‌ی وزن و توازن در شعر و نظم (از توازن صرفاً آوایی گرفته تا توازن‌های غیرآوایی) و نیز متانیمی و متافور (مطالعه‌ی فولکلور، تاریخ و فرهنگ، زبان‌آموزی) و عصب‌شناسی زبان به‌ویژه در مسئله‌ی زبان‌پریشی و اسکیزوفرنی.

مجموعه‌ گفت‌وگوهای یاکوبسن و پومورسکا به لحاظ ارائه‌ی تصویری فراگیر از سیر تحول علمی، معرفی خاستگاه‌ها و اشاره‌ای هرچند فهرست‌وار به دیدگاه‌های یاکوبسن بی‌همتاست، اگرچه لحن گفت‌وگویی آن و پرداختن به تاریخ پُربار هفتادساله با تمام پیوندهایی که با حوزه‌های دانش و هنر زمان خود دارد و نیز با در نظر گرفتن تحولات و جابه‌جایی‌هایش (آن هم در صفحه‌هایی معدود) خواندن و درک آن را دشوار می‌کند؛ این دشواری تا حدی نیز به دلیل این است که این گفت‌وگو ابتدا به زبان فرانسوی انجام شده و در سال ۱۹۸۰ توسط انتشارات فلاماریون در پاریس به چاپ رسیده و سپس به انگلیسی ترجمه شده و در سال ۱۹۸۳ توسط انتشارات دانشگاه کمبریج انتشار یافته است. [۱]

فرهاد ساسانی: برخی ترجمه‎های پراکنده باعث سوءتعبیر می‎شود

سخن خود را با سؤال یکی از دوستان شروع می‎کنم که پرسیدند چرا برای ترجمه به سراغ یک اثر قدیمی رفته‎ام؟ در پاسخ این سؤال باید عرض کنم که یکی از مشکلاتی که ما در حوزه‌ی علم داریم این است که در خیلی از حوزه‎ها، کارها و آثار به‌صورت پراکنده خوانده می‎شود؛ به طور مثال، کارهای آخر بارت را اول می‎خوانیم و سپس یک کار که از آثار اولیه او ترجمه می‎شود مطالعه می‎کنیم؛ خیلی اوقات این آثار شکل تاریخی و زنجیرواری با هم ندارند و این باعث می‎شود در برداشته‎ها یک نوع سوءتعبیر و اشتباه رخ دهد.

رومن یاکوبسن اندیشمندی بدون تاریخ مصرف

نکته‎ی مهم دیگر این است که خیلی اوقات منابعی که راجع به افراد کلیدی می‎خوانیم از منابع دست‌دوم هستند، افرادی که من اعتقاد دارم تاریخ مصرف ندارند.

گاهی اوقات لازم است در اثر جریان‎هایی، دوباره به سراغ این افراد کلیدی رفت و به بازخوانی آن‎ها پرداخت؛ به طور مثال «جورج لیکاف» به سراغ «ساپیر وورف» می‎رود و به بازخوانی دوباره‌ی این اندیشمندان می‎پردازد و از این بازخوانی ایده‎های جدیدی کشف می‎کند. یا از اندیشه‎ی کسی مثل باختین بازخوانی مجدد می‎شود؛ «رومن یاکوبسن» نیز یکی دیگر از این افراد است، با وجود اینکه چند دهه از مرگ این اندیشمند گذشته است اما هنوز اندیشه‎های او قابل استفاده است.

بنابراین به اعتقاد بنده لازم است در کنار کارهای جدیدی که نوشته و ترجمه می‎شود به سراغ یک سلسله کارهای کلاسیک رفت. در همین راستا کارهای «سوسور»، «جان روپرت فرث»، «فرد هالیدی» و «ساپیر وورف» اندیشه‎هایی است که کهنه نمی‎شوند؛ یا بسیاری دیگر مثل زبان‎شناس معروف «چارلز اندرسن پرس» که متأسفانه کار چندانی از این نظریه‎پرداز در فارسی نمی‎بینیم، درصورتی‌که یکی از پرنویس‎ترین اندیشمندان در تاریخ است و بسیاری از کارهای این نظریه‎پرداز از دست‎نوشته به شکل چاپی هنوز درنیامده است، تنها چند نقل‌قول از او در کتاب‎ها می‎بینیم، نقل‌قول‎هایی که همیشه تکرار می‎شوند.

سنت‎های مختلف تاریخی در اندیشه‎ی یاکوبسن

رومن یاکوبسن اندیشمندی که به نظرم در هیچ زمانی کهنه نمی‎شود، نظریه‎پردازی است که تنها در یک رشته تأثیر نگذاشته است؛ از یک طرف در حوزه‌ی زبان‎شناسی و در شاخه‎های مختلف آن (از واج‎شناسی و آواشناسی تا صرف و نحو) کار کرده است و از سویی دیگر راجع به اسطوره‎شناسی، فولکلور، نشانه‎شناسی، هنر -با نقاشی فوتوریسم زندگی کرده است-، ادبیات و ... کارهای بسیاری دارد.

خصوصیت دیگری که یاکوبسن دارد، بخش‎های مختلف تاریخ را -در مقدمه‌ی کتاب اشاره کرده‎ام- به هم وصل می‎کند؛ یعنی یک سنتی را از مسکو در روسیه (سنت‎های مختلف مثل حلقه‎ی زبان‎شناسی باختین، حلقه‎ی مسکو، اوپویاز و نقاش‎های فوتوریسم) و تا پراگ، نروژ، سوئد و در نهایت در امریکا می‎آورد؛ همچنین در امریکا نیز با افراد مختلفی مثل لئونارد بلومفیلد، کلود لوی ‎استروس، چامسکی و هالیدی سروکار دارد و روی جریان‎های مختلف تأثیر می‎گذارد.

به همین دلیل لازم دیدم اصل کارهای یاکوبسن ترجمه شود. همچنین این اثر مرور کلی تاریخی از مسکو تا امریکا داشت، اگرچه در بعضی بخش‎ها این مرور خیلی کوتاه است، اما دانستن آن لازم است و به‌خوبی او توانسته تا جریان‎ها را به هم وصل کند.

و همین امر شناخت خوبی به مخاطب در مورد یاکوبسن و هم تغییراتی که در دهه‎های ۳۰ تا ۸۰ در زبان‎شناسی، نشانه‎شناسی، نقد ادبی و اسطوره‎شناسی اتفاق افتاده است، می‎دهد.

اصل این کتاب به زبان فرانسه نوشته شده است و سپس خود یاکوبسن و همسرش (پومورسکا) آن را به انگلیسی ترجمه کردند؛ ترجمه‎ی من از روی نسخه‎ی انگلیسی آن برگردان شده است.

گفت‎وگوی یاکوبسن و پومورسکا کار کلیدی است از این باب که به خواننده نقشه‎ی خوبی از این نیم‌قرن می‎دهد که بسیار تأثیرگذار در دنیای امروز است.

نقد یاکوبسن به برداشت‎های اشتباه اندیشمندان

من معتقدم آثار کلاسیک اهمیت خاصی دارد؛ به طور مثال یاکوبسن در بخش‎هایی از کتاب چیزهایی را خوب نقد می‎کند، اشتباه‎هایی که خیلی از افراد در مورد وی کرده‎اند -به خصوص که این اثر و این گفت‎وگو تقریباً در بخش آخر زندگی یاکوبسن در امریکا صورت گرفته است-، مثلاً اشتباهی که «جاناتان کالر» در مورد او می‎کند و یاکوبسن می‎گوید برداشت اشتباه از نظریه‎اش دارد؛ درحالی‌که همه در واقع کالر را اساس قرار می‎دهند؛ و نیز نقدی که به سوسور دارد و باید گفت بازخوانی که او از اندیشه‎ی سوسور دارد از ویژگی‎های دیگر این کتاب است.

مردی برای تمام فصول

از سویی ما به بسیاری از کارهای یاکوبسن دسترسی نداریم، به دلیل اینکه بعضی از کتاب‎ها به زبان روسی، برخی به زبان چک، آلمانی و نیز فرانسوی است و تقریباً بخش زیادی از این آثار به فارسی هنوز ترجمه نشده است؛ به طور مثال تنها مجموعه مقالات او که ۶ جلد است، هریک در حدود ۶۰ تا ۷۰ مقاله به زبان‎های مختلف هستند.

کارهایی که به زبان روسی دارد در مورد صرف و نحو و نیز بحث اسطوره‎شناسی هنوز ما با خیلی از آن‎ها آشنا نیستیم؛ اما در کتاب گفت‎وگوهای یاکوبسن و پومورسکا به خیلی از آن‎ها اشاره می‎شود که از این نظر کتاب مفیدی برای خواننده است و نگاه جدیدی به او نسبت به یاکوبسن می‎دهد. من خودم شخصاً با این کتاب دوباره این اندیشمند را شناختم.

زمانی که یاکوبسن وارد امریکا می‎شود بسیاری از نوشته‎ها انگلیسی می‎شود، از آن آثار می‎توان به کاری مشترک با هالیدی اشاره نمود و یا کاری با عنوان «روندهای بنیادین در دانش زبان» است که دکتر صفوی آن را ترجمه کرده است و کتاب بسیار خوبی است، زیرا موضوع آن هنوز نو و جدید است.

یاکوبسن یک شخص کلیدی در شکل‎گیری حوزه‎ای به اسم «عصب‎شناسی زبان» است با کارهایی که در بیمارستانی در نروژ انجام داده است؛ ازاین‌رو، اهمیت زیادی در بین نظریه‎پردازان این حوزه (زبان‎شناسی) دارد. یاکوبسن زندگی پرفراز و نشیبی دارد که باعث پربار شدن او شده است، سفرهای متعدد او از کشوری به کشور دیگر باعث شده است تا با افراد مختلفی روبه‎رو شود که در رشد اندیشه‎ی او نقش داشته‎اند.

جمله‎ای که من برای او به کار بردم، «مردی برای تمام فصول و حوزه‎ها» است؛ وقتی شما تاریخچه‎ی مطالعاتی او را می‎خوانید گویا یک فرد نیست، رومن یاکوبسن اندیشمندی است که در حوزه‎های مختلف خوب ظاهر شده است.

[۱] . به نقل از سایت حلقه‌ی نشانه‎شناسی تهران