به گزارش فرهنگ امروز به نقل از شبستان؛به نقل از میراث مکتوب ،خواجه ناصرالدین عبیدالله بن محمود چاچی معروف به خواجه احرار، عارف و صوفی پرآوازه‌ی قرن نهم هجریست که آوازۀ بزرگی و عظمت مقام عرفانی‌اش اقصی نقاط عالم را دربرگرفته است و بسیاری از شخصیتهای علمی و عرفانی و پادشاهان و متنفذین زمان وی و پس از وی سر نیاز بر آستانش فروآورده‌اند و ربقۀ ارادت وی در گردن نهاده‌اند - که از برترین آنان می‌توان مولانا نورالدین عبدالرحمن جامی هروی (۸۱۷-۸۹۸ هـ) را نام برد.
در تصوف، طریقت خواجه احرار طریقۀ علیّۀ نقشبندیه است و جایگاه وی در سلسلۀ مشایخ این طریقت بس بلند است و او را با لقب قطب‌الطریقه یاد کرده‌اند. وی در تصوف نوآوری بس شگرف نموده است یعنی جمع فقر و پادشاهی. همچون مشایخ دیگر گوشه نشینی اختیار نکرده بلکه تمام همّتش را در جهت خیر رساندن به مسلمانان و هدایت حاکمان و پادشاهان و در امان نگهداشتن مردم از جور آنان به کار برده و ثروت عظیمش را صرف این راه نموده است و این مصروفیت در امور دنیوی نه تنها مزاحم شغل باطنی‌اش نشده و صدمه‌ای به فقر حقیقی‌اش وارد نساخته بلکه تقویت‌کنندۀ آن نیز بوده است. او با این سیرت و شیوۀ سلوک خویش، راه نوی در پیش پای سالکان طریقت نهاده است. جامی می‌فرماید:
زد به جهــان نوبت شاهنشهی
کوکبــه‌ی فقـــــر عبیداللّهی
آنکه ز حریت فقر آگاهست
خواجـــه احرار عبیداللّهست
آنطور که از بررسی آثار خواجه احرار و آثار کسانی که از وی به نحوی یاد کرده‌اند یا سخنی از وی نقل نموده‌اند - همچون جامی و کاشفی و میر عبدالاوّل نیشابوری - برمی‌آید، ایشان در عرفان و نگارش آثار عرفانی بیشتر از همه پیرو و معتقد معارف و مکاشفات شیخ اکبر محیی الدین ابن‌العربی و حضرت مولانای روم است و کمتر سخنی از وی نقل شده که دران از معارف ابن عربی و ابیات شورانگیز و پر از اسرار مولانای روم دیده نشود.
آثار به اثبات رسیده از خواجه احرار سه رسالۀ فقرات، والدیه و حورائیه است. بحث در تحلیل مطالب این رسایل مفصل است، اما رئوس مطالب رسالۀ فقرات شرح و بسط اصطلاحات عرفانی - بخصوص مکتب ابن عربی- ، شرح مقامات تصوف از روی مکاشفات خویش و معارف مولانا و ابن عربی، بیان و شرح اصول طریقت نقشبندیه، مراحل سیر و سلوک الی الله، شرح عرفانی آیات و احادیث، ویژگی‌های پیر و مرید و ارشاداتی برای مریدان و فرزندان است. رسالۀ فقرات از میان آثار احرار بیشتر از همه مورد توجه پیروان وی در طریقت نقشبندیه و سایر طریقه‌ها قرار گرفته و منبع اکثر آثار تألیف شده‌ی نقشبندیان بعد از وی قرار گرفته است. جامی در نفحات الانس ازان استفاده‌ها کرده و امام ربّانی مجدد الف ثانی در مکتوبات خود ازان بهره‌ها برده است. رساله‌ی والدیّه را - همانطور که از نام آن پیداست- خواجه احرار به خواهش پدر بزرگوارش در بیان معارف و سخنان اهل الله جهت وصول به مقامات علیّه و حصول علوم حقیقیه تألیف کرده است و حورائیۀ وی شرح رباعی اسرارآمیز شیخ ابوسعید ابوالخیر است که در تکمیل شرح سایر شارحان آن همچون میرقاسم انوار و مولانا یعقوب چرخی نگاشته شده است.
تتبع در آثار و احوال خواجه احرار از دیرباز سابقه‌ای کهن دارد و محققانی از سایر نقاط، آثار خواجه احرار را تصحیح و به چاپ رسانده‌اند. اما در این چند دهۀ اخیر دکتر سید عارف نوشاهی محقق و نسخه‌شناس و کتاب‌شناس برجستۀ پاکستان و شبه قاره در این زمینه از دیگران گوی سبقت ربوده است و سالهایی از عمر شریفش را صرف شناسایی و معرفی آثار خواجه احرار و شرح احوال وی نموده است و آثار ارزشمندی بصورت کتاب و مقاله به یادگار گذاشته است. این اثر اخیر (مجموعه رسایل احرار) نیز به همّت وی شکل گرفته و در ادامۀ کارهای قبلی‌اش قرار می‌گیرد. اما از چند جنبه بر کارهای قبلی و کارهای سایر محققانی که آثار احرار را به چاپ رسانده‌اند برتری آشکار دارد. مهم‌ترین برتری، منابع استفاده شده در این اثر است یعنی نسخ خطّی که اساس تصحیح و چاپ این مجموعه رسایل قرار گرفته است. محققان قبل از وی بیشتر از نسخ کتابت شده در یک قرن یا چند قرن بعد از خواجه احرار بهره برده‌اند ولی این اثر بر اساس قدیمی‌ترین نسخ موجود از زمان حیات خواجه احرار که تا کنون کمتر کسی از وجود آنها خبر داشته، استوار است.
تصحیح رسالۀ فقرات بر اساس نسخۀ ۱۵۸ برگی شامل فقرات و والدیه انجام شده است. این نسخه به خط مخفی بن عبدالجلیل در چند ماه قبل از رحلت خواجه احرار در سال ۸۹۵ هـ در سمرقند کتابت شده است و هم اکنون در بخش ایاصوفیای کتابخانه سلیمانیه استانبول نگهداری می‌شود. تصحیح رساله والدیه و حورائیه بر اساس نسخه‌ای شامل مجموعه آثار خواجه احرار و جامی صورت گرفته است. این مجموعه در سالهای ۸۷۷ و ۸۷۸ هـ کتابت شده است. رساله‌ی والدیه این مجموعه توسط یکی از مریدان خواجه احرار در مدرسه ایشان در سمرقند کتابت شده و به احتمال زیاد از نظر خواجه احرار گذشته است. این مجموعه هم اکنون در بخش حمیدیه کتابخانه سلیمانیه استانبول نگهداری می‌شود.
مجموعه رسائل احرار با چاپ و صحافتی درخور در ماه آگست ۲۰۱۵ توسط انتشارات احراری در شهرهرات که پیوسته تاریخ و فرهنگ و عرفان این شهر متأثر از خواجه احرار بوده است- به زیور چاپ درآمده است.
نظر شما