فرهنگ امروز/ محمد عبدالله پور چناری:

کتاب زیست جهان و اهمیت آن برای نظریه‌ی سیاسی، به قلم جهانگیر معینی علمداری که توسط انتشارات رخداد نو به چاپ رسید کتابی موجز و پرمغز در ۱۰۸ صفحه، یکی از محدود کتاب‎هایی که در چند سال اخیر در باب موضوع نظریه‌ی سیاسی به چاپ رسیده است. «ارزیابی» این کتاب نظیر سایر آثار مستلزم پرداختن به دو وجه: یکی «نوآوری» و دیگر «معضلات» است؛ یعنی درست آن است که در ارزیابی یک اثر هم نوآوری‎ها و هم معضلات آن نشان داده شود. در اینجا نوآوری‎ها به برداشت‎ها و تفسیرهای بدیع از یک موضوع و معضلات به مسائل و مشکلاتی اشاره دارد که لاینحل باقی مانده و برای رفع‎ آن‌ها باید چاره‎اندیشی شود. 

مهم‎ترین و اساسی‎ترین نوآوری کتاب مذکور آن‎ است که نویسنده برداشتی از «نظریه‌ی سیاسی» (Political Theory) به دست می‎دهد که در برابر برداشت‎های افرادی نظیر اسکینر، اسپریگنز، سی بی مک‎فرسون و دیگران قرار می‎گیرد. برای اسکینر نظریه‌ی سیاسی به‌مثابه «کنش و افعال گفتاری» (Speech Acts) است که نظریه‎پرداز در هنگام بیان نظریه‎اش آن را انجام داده است. برای اسپریگنز نظریه‌ی سیاسی به‌مثابه «فرایندی» (Process) تلقی می‎شود که نظریه‎پرداز سیاسی با مشاهده‌ی بحران در اجتماع به بی‌نظمی پی برده است و سپس با علت‎کاوی از یک سو راه درمان بی‌نظمی را بیان و از سوی دیگر تصویر مطلوب و خیالی از وضع موجود به دست داده است. برای مک‎فرسون نظریه‌ی سیاسی «برایندی» (Outcome) از زیربنا و شرایط مادی است که در زمانه‌ی نظریه‎پرداز بر اجتماع حاکم بوده و نظریه‌ی مطرح‎شده توجیهی برای شرایط مادی و زیربنای اقتصادی حاکم بر اجتماع مذکور است و در نهایت، برداشت اثر فوق از نظریه‌ی سیاسی به‌مثابه «ارتباطی» (Relational) است که میان نظریه و «جهان زیست» یا «جهان زندگی» (Life-World) برقرار است؛ این ارتباط میان جهان نظری، یعنی گزاره‎های نظری برای توصیف تجربی مسائل و جهان زندگی (مسائل مبتلابه مردم در زندگی روزمره) است. چنین برداشتی از نظریه‌ی سیاسی واجد نتایج و تالی‎های منطقی است که گاه به‌صورت صریح یا ضمنی در کتاب مذکور مطرح‎ شده و شرح آن‌ها به قرار ذیل است:

اول اینکه «شناخت» (Knowlegde) یک پدیده‌ی سیاسی متضمن دو وجه است: شناخت «نظری» اعم از آگاهی‎های نظری، ایدئولوژی‎ها، باورها، ایده‎ها، نظریه‎ها و مفاهیم است و شناخت «پیشانظری» اعم از تجربه‎ها و آگاهی‎های زندگی روزمره‌ی افراد است. شناخت نوع اول حالت نخبه‎گرایانه، اقتدارآمیز و محدود به گزاره‎های نظری، ولی شناخت نوع دوم حالت دموکراتیک‎تر و محصور به گزاره‎های تجربی و پیشانظری در زندگی افراد جاری است.

دوم اینکه در شناخت پدیده‎های سیاسی، شناخت «تجربی» (Empirical) مقدم بر شناخت نظری (Theoretical) پدیده‎هاست، هرچند که چنین شناختی به تعبیر پیتر برگر، شناخت پیشاعلمی باشد. شناخت تجربی متضمن این نکته است که اگر کسی بخواهد به فهم پدیده‎های سیاسی نایل آید باید آن را در کتاب اجتماع جست‌وجو کند نه کتاب‎هایی که در مورد چنین اجتماعی به نگارش درآمده‎اند؛ پس شناخت تجربی یک ایده یا پدیده‌ی سیاسی مقدم بر شناخت نظری ایده و پدیده‌ی مذکور است.

سوم اینکه «واقعیت‎ها» (Reality) به‌صورت متداوم در اجتماع به‌وسیله‌ی تعاملات و تجارب افراد ساخته می‎شوند. تجارب زندگی روزمره‌ی افراد در اجتماع بر این اشاره دارد؛ پدیده‎ها و ایده‎های حاصل تجارب افراد واجد ذات پیشینی نیستند که فراتر از زمان و مکان تاریخی باشند بلکه آن‌ها اولاً زمینه‎مند و تاریخ‎مند هستند و در ثانی، ساخته‌پرداخته‌ی انسان‌ها و افرادیی هستند که در زندگی اجتماع‎شان آن‌ها را تجربه کرده‎اند. بنابراین، پدیده‎های سیاسی و اجتماعی فاقد تجارب یک‌سان بوده و همچنین معانی آن‌ها منوط به تجربه‎هایی است که در کتاب اجتماع شکل گرفته دست.  

چهارم اینکه، «شعور متعارف» (Common Sense) در کتاب اجتماع معیاری برای پذیرش و طرد نظریه‎های سیاسی است. شعور متعارف مبتنی بر تجربه‎های زیسته و آگاهی زندگی روزمره است و اگر نظریه‌ی سیاسی که مبتنی بر شناخت نظری است، نتواند ارتباطی با شعور متعارف چه در فهم مسائل و پدیده‎ها و چه در ارزیابی آن‌ها برقرار کند چه‌بسا آن‌ها به کنج کتابخانه‎ها طرد خواهند شد و اقبالی در اجتماع نخواهند یافت؛ درحالی‎که تا کنون دو نظر در مورد پذیرش و طرد نظریه‎ها اعم از سیاسی غیرسیاسی مطرح بود: یکی اینکه اگر یک نظریه به تنهایی قادر به تبیین و پیش‌بینی مسائل و واقعیت‎های اجتماعی نباشد و دیگر اینکه، نظریه‎ها به‌صورت جمعی قادر به تبیین مسائل و مشکلات نظریه‎های ماقبل خود نباشند، در این هنگام آن‌ها دچار ناهنجاری و چه‌بسا طرد خواهند شد؛ بنابراین، شعور متعارف نه تنها مبنایی برای خلق نظریه‎ها بلکه معیاری برای پذیرش و طرد آن‌هاست.

پنجم اینکه تحقق یا عدم تحقق پدیده‎های سیاسی مانند دموکراسی در یک اجتماع منوط به «رسوب‎ شدن» و «روتین شدن» (Routine) در زندگی روزمره و جهان ذهن افراد است. برداشت رسوب‎شدگی و روتین‎شدگی در مقابل برداشت‎های دیگر قرار می‎گیرد که سخن از «ایده‎ها»، «نهادها» و «جریان‎ها» در تحقق یا عدم تحقق یک پدیده به میان می‎آورند. دسته‌ی اول بر این نظرند که تحقق یا عدم تحقق دموکراسی در یک اجتماع متکی به وجود ایده‎های متافیزیکی و فلسفی دموکراتیک است؛ دسته‌ی دوم بر این باورند که تحقق یا عدم تحقق دموکراسی در یک اجتماع وابسته به وجود نهادهای دموکراتیک است و دسته‌ی سوم معتقدند که تحقق یا عدم تحقق دموکراسی در یک اجتماع منوط به وجود جریان‎های قوی و حامی دموکراتیک است؛ بنابراین، تحقق یا عدم تحقق یک پدیده در هر اجتماعی وابسته به روتین‎ و عادت‌واره‎ شدن آن‌هاست نه مباحث متافیزیکی، نه برساختن نهادها و نه شکل دادن جریان‎های حامی‎خواه.

افزون بر این نوآوری‎ها، اثر مذکور واجد مسائل و مشکلاتی ازاین‌دست است که آن‌ها عبارتند از: مسئله‌ی زبان، مسئله‌ی نیت، مسئله‌ی امر سیاسی؛ شرح این مسائل به قرار ذیل است.

مسئله‌ی «زبان» (Langauge): در این اثر فقط به مسئله‌ی ذهن و نه مسئله‌ی زبان پرداخته می‎شود. مسئله‌ی زبان به آن اشاره دارد که اگر نظریه‌ی سیاسی خود را محدود به شناخت یا آگاهی اعم از نظری و پیشانظری سازد، آن‌گاه مسئله‌ی نقش زبان در سیاست مطرح خواهد شد که چه نقشی در آگاهی سیاسی دارد؟ در توجه صرف به آگاهی، زبان به‌مثابه امری «خنثی» (Passive) تلقی شده که هیچ نقشی در سیاست ندارد و آن تأثیرپذیر صرف و به‌مثابه آینه‌ی بازنمایی‌کننده‌ی محض پدیده‎هاست. از سویی دیگر، در نسبت موجود بین آگاهی و سیاست، فقط به نقش یک‌سویه آگاهی در سیاست پرداخته شده و نقش سیاست بر ذهن به ورطه‌ی فراموشی سپرده شده است؛ بنابراین، نه تنها بین سیاست و آگاهی یا ذهن رابطه‌ی دوسویه برقرار بوده است، بلکه زبان نقشی «فعال» (Active) هم در خلق معانی و هم در فهم و ارتباط پدیده‎ها دارد و در نتیجه به‌سان آگاهی، بین زبان و سیاست رابطه‌ی دوسویه، تأثیرگذاری و تأثیرپذیری وجود دارد.

مسئله‌ی «نیت» (Intention): در این اثر، نظریه‌ی سیاسی فقط به وجه آگاهی و «التفات یا روی‎آورندگی» (Intentionality) می‎پردازد، اما اینکه خود پدیده‎های سیاسی اعم از سوژه‎ها یا افراد و وقایع چه نیت و قصدی از بیان یک گفته یا انجام یک فعل و کنش دارند چندان محلی از اعراب ندارد. پدیده‎ها ذوابعاد هستند، هم اینکه آن‌ها وجه روی‎آورندگی و هم اینکه وجه قصدی دارند. قصد در اینجا نه به معنای انگیزه‎های ذهنی یا برنامه‎های از پیش تعیین‎شده، بلکه به معنای انجام دادن کنشی است که معنای آن وابسته به میثاق‎ها (Convention) جهان زیست و زندگی افراد است؛ بنابراین، وجه قصدی پدیده‎ها به همان اندازه وجه روی‎آورندگی آن‌ها در سیاست واجد اهمیت بوده و باید مورد توجه قرار گیرد.

مسئله‌ی «امر سیاسی» (The Political): در این کتاب، نظریه‌ی سیاسی خود را به مسئله‌ی «سیاست» (Politics) معطوف می‎کند، درحالی‎که مسئله‌ی «امر سیاسی» بی‌پاسخ می‎ماند؛ بدین معنا که پدیده‎های سیاسی واجد دو بعد هستند: یکی بعد تجربی که با واقعیت نفس‌الامر سروکار دارد و از آن تحت عنوان سیاست یاد می‎شود و دیگری، بعد متافیزیکی و فلسفی که دل‌مشغولی حقیقت نفس‌الامر دارد و از آن تحت عنوان فلسفه‌ی سیاست یاد می‎گردد. در اثر مذکور، شناخت پیشانظری سیاست فربه‎تر از شناخت تاریخی و متافیزیکی آن است، شناختی که مبتنی بر تجربه‌ی زیسته و به‌صورت توصیفی و نه تبیینی و نه تجویزی است. بنابراین، اثر مذکور در شرط لازم سیاست (بعد تجربی) فائق بوده، ولی در شرط کافی سیاست (بعد تاریخی و فلسفی) قاصر بوده است. مخلص کلام، اینکه پرداختن به سیاست زمانی کامل خواهد شد که هم بعد تجربه و هم بعد تاریخ و فلسفه‌ی آن توأمان مورد توجه قرار گیرند.