فرهنگ امروز/ ترجمه و تدوین: سیدجلال محمودی: متن زیر معرفی کوتاهی است در خصوص کتاب فقیه و سلطان به قلم وجیه کوثرانی:

 

الفقیه و السلطان

جدلیة الدین و السیاسة في تجربتین تاریخیتین العثمانیة و الصفویةـــ القاجاریة

الطبعة الرابعة, ۲۵۶ pages

Published ۲۰۱۵ by المركز العربي للأبحاث ودراسة السياسات

 

توضیح تصویر روی جلد: سلطان سلیمان قانونی و شاه طهماسب؛ در میانه ایشان ضریح ابوحنیفه در بغداد.

 

وجیه کوثرانی کیست؟

وجیه کوثرانی درجه دکتری خود را در تاریخ از دانشگاه سوربن ـ پاریس دریافت کرده است. استاد سابق دانشگاه لبنان، گروه تاریخ از ۱۹۵۷ ــ ۲۰۰۵م بوه است. مدیر گروه علمی انتشارات مرکز عربی تحقیقات و مطالعات سیاسی است. رمینه های پژوهشی وی تاریخ اجتماعی، اسلام و تاریخ اندیشه ها است.

 سایر آثار:

• جریان‌های اجتماعی ـ سیاسی در منطقه جبل لبنان و مشرق عربی(۱۹۷۶)
• سلطه، جامعه و عمل سیاسی(۱۹۸۶)
• پروژه‌های نهضت عربی: بحران انتقال از مجتمع سلطانی به اجتماع ملی(۱۹۹۵)
• دولت و خلافت در گفتمان عربی در آستانه انقلاب کمالی در ترکیه(۱۹۹۶)
• رابطه فقه اصلاحی شیعی و ولایت فقیه(۲۰۰۷)
• تاریخِ تاریخ: جریانها ـ مکاتب ـ روش‌ها(۲۰۱۲)
• دشواره دولت، فرقه‌گرایی و روش در تاریخنگاری لبنانی: از لبنان به مثابه سرپناهی امن به سوی "خانه‌ عنکبوت"(۲۰۱۴)

 

مسأله کتاب

وجیه کوثرانی نویسنده کتاب، بر این باور است که برآمدن دولت عثمانی در آسیای صغیر(ترکیه) و بخش اعظم منطقه عربی و دولت صفویه و امتداد آن یعنی قاجاریه در ایران، از تأثیر ‌گذارترین مراحل تاریخ اسلام  بر اندیشه،  خودآگاه و حافظه افراد و گروه‌های اکنون جهان اسلام است.

او چند دلیل برای این ادعا بیان می‌کند: نخست آنکه، این دو دولت برای سلطه و توسعه مناطق نفوذ خود مدتها با همدیگر درگیر بوده‌اند و هر کدام برای توجیه و مشروعیت درگیری خود علیه طرف مقابل به توجیهات ایدئولوژیکی مختلفی متوسل می‌شدند که طبیعتاَ  در رأس همه این توجیهات، دین  و مذهب قرار داشت. دولت عثمانی این مشروعیت را در شعائر صوفیانه و مذهب فقهی حنفیه جستجو  می‌کرد و دولت صفویه در مذهب شیعه داوزده امامی و شعائر حسینی. همین امر باعث شده بود که درگیری‌های سیاسی، اقتصادی و استراتژیک میان این دو در دنیای اسلام رنگ و بوی دینی ـ مذهبی به خود بگیرد؛ چیزی که موجب شکاف، ستیز و حتی تصفیه بین این مذاهب نسبت به همدیگر می‌شد.

دوم آنچه که مورخان از آن به نام «نهضت اروپایی» یاد می‌کنند و مبنی بر نظام تجارت آزاد و سیطره بر بازار مصرف بود در دوره این دو دولت بزرگ شرق اسلامی، شکل گرفت و این دو دولت را با آن درگیر و رو دررو ساخت.

سوم هم آنکه، در اواخر حیات این دو دولت(عثمانی و صفوی ـ قجری) یعنی اواخر قرن ۱۹ و اوایل قرن ۲۰م سخن از ناسیونالیسم و دولت ملی در جهان اسلامی مطرح شد و باعث بروز مشکلات بسیاری در قلمرو هر کدام از این دو دولت گردید. نتیجه درگیری‌های سیاسی منجر به آن شد که گاه از  درگیری صفوی ـ عثمانی تعبیر به درگیری سنّی ـ شیعی شود و گاه از آن تعبیر به درگیری قومیّتی فارسی ـ عربی و یا فارسی ـ ترکی شود.

نویسنده بر این باور است که از خلال این مسائل، ضروت و اهمیّت موضوع کتاب از منظر تاریخی خود را نمایان می‌سازد؛ لذا باید پیوند میان سیاست و دین، دولت و دعوت، سلطان و فقیه به صورت تاریخی بازخوانی شود.

کوثرانی می‌نویسد این «پیوند» در کتابهای تاریخی، سیاسی و اجتماعی به شکل‌های مختلف تعبیر شده است: گاه برای آن تعابیر «عصبیت» و «دعوت» بکار گرفته شده است کاری که ابن خلدون انجام داده است؛ گاه «احکام سلطانیه» و «سیاسات شرعیه» خوانده شده است نزد کسانی چون ماوردی، ابن‌تیمیه و دیگران؛ و گاه از آن تعبیر به «حاکمیت الهی»، «خلافت»، «ولایة فقیه» یا «نائب امام» شده است. همه این مفاهیم در مواجهه با مسأله دولت مدرن و چگونگی برساختنِ قرار سیاسی، اثر گذار بوده و هستند. به طور مشخص این تأثیرگذاری خود را از زمان جریان تنظیمات در عثمانی و مشروطه در ایران، سپس الغای خلافت، تا برسد به پیدایش احزاب و گروه‌های اسلامی جدید و انقلاب اسلامی ایران خود را نشان داده است.

نویسنده می‌گوید زمینه‌های این پیوند همچنان از پیچیدگی‌های فکری، فقهی و سیاسی رنج می‌برد و نیاز به تحقیق و مطالعه دارد. به هر صورت او در کتاب خود با تکیه بر«روش تاریخی» پیوند میان فقیه و سلطان را در این دو تجربی حکمرانی و نتایج حاصل از آنرا به بحث نشسته است.

 

این کتاب اولین بار در ۱۹۸۹م به وسیله دارالرشد در بیروت منتشر شده است؛ در ۱۹۹۰ مرکز العربي للأبحاث و دراسة السیاسات، چاپ دومی از آن منتشر کرده است؛  در ۲۰۰۱ چاپ سوم و در ۲۰۱۵ چاپ چهارم آن از جانب همان ناشر روانه بازار شده است. چاپ چهارم این کتاب در چهار فصل و ۲۲۹ صفحه، سامان داده شده است. این کتاب به زبان فارسی ترجمه نشده است. محتویات کتاب عبارت است از:

 

مقدمه چاپ چهارم:  از «فقیه همراه حکمران» تا «حکمرانی فقیه»

     ولایت چیست؟ خلافت کدامست؟

مقدمه چاپ سوم : طرق پیوند میان دین و سیاست

مقدمه چاپ اول و دوم: دشواره پیوند میان فقیه و سلطان

 

فصل اول : نگاهی تاریخی به مرحله پیش از عثمانی و صفوی

مقدمه: دولت پادشاهی/سلطانی: الگوی مادر برای عثمانی و صفوی

آل بویه و سلاجقه

اول: آل بویه و فقهای امامیه

دوم: موضع اهل سنّت:  ماوردی

سوم: سلاجقه، نظام پادشاهی و غزالی

چهارم: ما بعد سلاجقه؛ حلی و ابن تیمیه

 

فصل دوم: پیدایش عثمانی و صفویه

عثمانی، صفویه و درگیریهای فیمابین

نخست: نگاهی تاریخی

۱- عکس العمل عثمانی

۲- روایت تنازل خلیفه عباسی از مقام خلافت به نفع سلطان سلیم

۳-  درباره صفویان

دوم: واقعیّت درگیری صفوی  عثمانی

 

فصل سوم: نهاد دین و هیأت حاکمه پادشاهی در دولت عثمانی

مقدمه: دیباچه‌ای بر نهاد دین در حوزه إفتاء و مشیخه)شیوخ( اسلام تا زمان سلیمان قانونی و

ابو سعود(۹۷۴هـ/۱۵۶۶م)

نخست: اداره دینی محلی عثمانی و موجودیت فقیه مستقل

زین الدین بن علی و قاضی صیدا در دستگاه قضائی عثمانی

دوم: اصلاحات اسلامی و و ضعیّت عثمانی در اواخر سلطنت

 

فصل چهارم: نهاد دین و علما در دو دوره صفویه و قاجاریه

اول: ایران، اسلام و تشیع

دوم: پروژه پادشاهی و تک‌مذهبی یا دولت و ایدئولوژی

سوم: تشیع و نمونه‌هایی از فقهای دولت صفویه

۱-  نورالدین کرکی

۲-  محمد باقر مجلسی

چهارم: مرجع تقلید و نمونه هایی از فقهای مستقل

۱-  بهاءالدین عاملی

 ۲- صدرالدین شیرازی یا ملاصدرا

پنجم: جریان اخباریگری و حر عاملی

ششم: دولت قاجاریه و علما

۱-  میرزا محمدحسن شیرازی و جمال الدین و مسأله تنباکو

۲- انقلاب مشروطه و مواضع فقها

۳- میرزا محمدحسین نائینی و کتاب«تنبیه الأمة و تنزیة الملّة»

 

پایان

ملحقات

منابع

نمایه