به گزارش فرهنگ امروز به نقل از ایبنا؛ زنده‌یاد علی سامی در سال ۱۲۸۹ خورشیدی در شیراز در خانوده‌ای مذهبی دیده به جهان گشود و به دلیل هوش سرشار و ذوق و شوق وافر به تاریخ و فرهنگ این سرزمین کهن در سال ۱۳۱۰ در ابتدا آموزگار تاریخ مدارس شیراز و در سال ۱۳۱۳ به سرپرستی دانش‌سرای مقدماتی فارس منصوب شد. علاقه وی به آموزش و پژوهش موجب شد که از سال ۱۳۱۸ تا ۱۳۴۰ عملا بر کاوش‌های باستان‌شناسی تخت جمشید، پاسارگاد و اتلال باستانی مرودشت نظارت داشته باشد.

متعاقب آن سرپرستی تحقیقات علمی تخت جمشید و باستان‌شناسی فارس را بر عهده گرفت و در طول این مدت ضمن همکاری با هیأت‌های حفاری متعدد، با پژوهشگران خارجی بی‌شماری به شناسایی و کاوش آثار باستانی پرداخت که حاصل این تلاش‌های مستمر، چاپ کتاب‌ها و مقالات متعددی در حوزه تاریخ و باستان‌شناسی ایران زمین است.

این باستانشناس نامدار نخستین کتاب خود را با عنوان «تاریخ پیدایش خط و تحول آن در شرق باستان» در سال ۱۳۲۹ منتشر کرد. یک سال بعد نیز کتاب دیگری به نام «پاسارگاد یا قدیمی‌ترین پایتخت ایران» از وی به چاپ رسید.

زنده‌یاد دکتر علیرضا شاپور شهبازی، باستان‌شناس و تاریخ‌پژوه درباره‌ کتاب پاسارگارد یا قدیمی‌ترین پایتخت شاهنشاهی ایران می‌نویسد: «این کتاب شامل مطالب بسیار مهمی در باب پاسارگاد و آثار هنری آن است. دلیل این امر دسترسی مولف به آثار و ذوق سرشار او برای خواندن بود. در نتیجه کتاب پاسارگاد سامی هم مشمول مطالب دست اول درباره‌ کاوش‌های شخصی او در محوطه‌ کاخ‌ها، باغ شاهی و تعمیراتی است که در جاهای مختلف کرده است و هم بیان آثار قبل از تاریخ آن خطه (به ویژه «تل نخودی») و آثار بعدی (به‌ویژه بناهای اسلامی) و بدین خاطر جامعیت خاصی دارد. ترجمه‌ انگلیسی این کتاب توسط «رالف نُرمن شارپ» به سال ۱۳۳۶ خورشیدی/ ۱۹۳۵ میلادی باعث شد که این اثر گرانبها در دست همه‌ محققان بعدی قرار گیرد. نقشه‌های آثار موجود در این کتاب بسیار سودمند است.»

کتابشناسی نخستین کاوشگر ایرانی تخت جمشید

• «گزارش کاوش‌های علمی پاسارگاد»، چاپ وزارت و فرهنگ، ۱۳۲۹ خورشیدی

• «تاریخ پیدایش خط و تحول آن در شرق باستان» چاپ شیراز،۱۳۲۹ خورشیدی

• «پاسارگاد یا قدیمی‌ترین پایتخت ایران»، ۱۳۳۰ خورشیدی

• «جلد دوم گزارش‌های باستانشناسی»، ۱۳۳۱ خورشیدی

• «شرح آثار تاریخی جلگه مرودشت»، ۱۳۳۱ خورشیدی

• «فارس در عهد باستان »، ۱۳۳۲ خورشیدی

• «شرح آثار تخت جمشید» (به زبان انگلیسی ترجمه آقای شارپ)، ۱۳۳۴ خورشیدی

• «شرح آثار تخت جمشید به زبان فارسی»، ۱۳۳۵ خورشیدی

• «شرح کاوش‌ها و آثار باستانی پاسارگاد»، ۱۳۳۵ خورشیدی

• «شرح آثار تاریخی و باستانی شیراز» به زبان انگلیسی، ۱۳۳۵ تا ۱۳۴۲ خورشیدی

• «شرح آثار باستانی و تاریخی شیراز»، ۱۳۳۷ خورشیدی

• جلد چهارم «گزارش‌های باستانشناسی»، ۱۳۳۸ خورشیدی

• جلد اول «تمدن ایران در عصر هخامنشی»
این جلد دربردارنده مطالبی همچون اهمیت فرهنگ آن دوران، پیدایش زبان و خط، نژاد آریا، سنگ نبشته‌های میخی، خط آرامی، خط نبشته‌های تخت جمشید، سیر دانش و فرهنگ ایران در این دوره، آموزش و پرورش قضاوت مورخان قدیم در باره تمدن هخامنشیان، کوشش‌های خاورشناسان در مورد خواندن خط میخی، کشورهای خاورمیانه در عهد باستان و خط میخی پارس، سیاست‌های مذهبی کوورش بزرگ و داریوش بزرگ، تاریخ نیمه خشت‌های گلی نوشته شده در کشورهای باستانی آسیای غربی، دانش در عصر هخامنشی و تاریخ کاوش‌های باستانشناسی در پهنه ایران است.

• جلد دوم «تمدن ایران در عصر هخامنشی»
این جلد دربردارنده موضوعاتی درباره وضع امور مالی و اقتصادی هنر زرگری و نقره‌سازی و پیکره‌سازی، گنجینه‌های زری که مربوط به آن عهد بود- سکه- و از معادن و بنادر- امور اقتصادی و فعالیت‌های بانک‌ها- نفت- مومیایی- راه‌های بزرگ اصلی- راه‌های دریایی- نیروهای دریایی- کشت غلات- سد بندی و آبیاری و دامداری- موسیقی- صنعت شیشه‌سازی- میناکاری- منبت سازی- مقادیر و مقیاس اوزان و مسافت- واحد زمان و گاه شماری- بافندگی و قالیبافی آن عهد- مهرها- چاپ در سال ۱۳۴۳ در شیراز.

• جلد اول «تمدن ایران در عصر ساسانی»
این جلد شامل اهمیت فرهنگ ساسانی، سنگ نبشته‌های پهلوی با ترجمه آن‌ها کوشش خاورشناسان در راه خواندن خط ساسانی و خط اوستایی، سیر دانش ایران در این دوره، پزشکی و دانشکده جندی شاپور، ادبیات و کتاب‌های باقیمانده از این فرهنگ، شعر و موسیقی و آلات نوازندگی در زمان ساسانی، مالیات، بازرگانی، راه‌های شوسه و دریایی، بافندگی پارچه و قالی، نقاشی، سکه، دادگستری و قوانین، ادیان و اقلیت‌های مذهبی، (یهود، صائبین، بودائی، مانوی، مزدکی، زروانی، مهرپرستی) پرستشگاه‌ها در عصر ساسانی، چاپ شیراز.

• جلد دوم «تمدن ایران در عصر ساسانی»
این جلد حاوی مطالبی درباره وضع دولت و اعزام و پذیرفتن سفرا طبقات و مشاغل دیوانی- روحانیان- سپاه- پرچم- وضع اجتماعی و طبقاتی مردم- تقسیم جامعه ایرانی- تشکیل خانواده- وضع زنان- خوراک‌ها و غذاها- گل‌ها و ریاحین و عطاریات- هنر- معماری- شهرسازی- حجاری و کلیه نقش‌های برجسته عصر ساسانی (در سلماس- طاق بستان- فیروزآباد- نقش رستم مرودشت- نقش رجب- شاپور کازرون- برم دلک و گویم شیراز- داراب- پیکر شاپور در غار بیشابور- مدائن- قصر شیرین- سوسنگرد- شوشتر- استخر- آثار سروستان- کوه استخر- منابع ایران در این قصر- قضاوت و نوشته خاورشناسان و دانشمندان درباره این فرهنگ- چاپ سال ۱۳۴۴

• «تاریخ مشروح شیراز»
از چاپ سال ۱۳۴۸ حاوی مطالبی درباره تاریخ احداث شیراز از روی خشت نوشته‌های میخی پیدا شده در تخت جمشید- شیراز از دید خاورشناسان و دانشمندان- هنرمندان و نقاشان مشهور شیراز در سدهای نخستین پس از اسلام- شیراز در ادوار گوناگون تاریخی- سعدی حافظ و تاریخ سعدی‌شناسی و حافظ‌شناسی در دنیا و نوشته‌های خاور شناسان درباره این دو استاد سخن شرح آثار باستانی شیراز و چند دانشمند به نام سده‌های گذشته شیراز- نوشته خاورشناسان و دانشمندان بیگانه شیراز

• «پایتخت‌های شاهنشاهان هخامنشی»
جلد سوم تمدن هخامنشی در آن عصر: از انتشارات دانشگاه شیراز در سال ۱۳۴۸ حاوی شرح مفصل کاخ‌های همدان و شوش و تخت جمشید ترجمه استوانه کورش  

• «فرهنگ و هنر ایران» در عصر هخامنشی به زبان انگلیسی ترجمه آقای شارپ چاپ شده در سال ۱۳۵۶

• «پارسه یا شرح آثار کاخ‌های تخت جمشید»، چاپ سال ۱۳۴۸

• «پارس کده» شرح مفصل نخستین پایتخت ایران با نقشه کامل چاپ شده توسط اداره کل فرهنگ و هنر استان فارس در سال ۱۳۵۶
 
• «روزها و یادها» جلد یکم : چاپ سال ۱۳۶۰ حاوی مقالات گوناگون ادبی

• «روزها و یادها» جلد دوم: چاپ سال ۱۳۶۲ حاوی نوشتارهای گوناگون ادبی

• «شیراز- شهر جاویدان» چاپ سال ۱۳۶۳ حاوی تاریخ و آثار شخصیت‌های بارز فرهنگی و دانش و نوشته های خاور شناسان و دانشمندان خودی و بیگانه درباره شیراز

• «نقش ایران در فرهنگ اسلامی» چاپ سال ۱۳۶۵