کلاوس شواب (Klaus Schwab) موسس مجمع جهانی اقتصاد در مقاله‌ای با عنوان «چهارمین انقلاب صنعتی: چیستی و چگونگی مواجهه» (The Fourth Industrial Revolution: what it means, how to respond)  در وب‌سایت  World Economic Forum این مفهوم را توضیح داده است؛ و شاید به طور خلاصه بتوان گفت که  اولین انقلاب صنعتی مربوط به استفاده از نیروی آب و بخار آب جهت تولید ماشینی و مکانیزه کردن فرآیندهای تولیدی بود، در دومین انقلاب صنعتی با استفاده از نیروی الکتریسیته، تولید انبوه فراگیر شد، در انقلاب سوم که به تعبیری عصر اطلاعات بود (است)، از الکترونیک و فناوری اطلاعات برای خودکارکردن تولید استفاده شد و اکنون چهارمین انقلاب صنعتی بر اساس انقلاب سوم، از اواسط قرن گذشته در حال رخ دادن است. ویژگی بارز آن انفجار فناوری‌هایی است که مرزهای بین حوزه‌های فیزیک، دیجیتال، و بیولوژیک را به شدت کم رنگ می‌کند و تمام جنبه های فرهنگی و زیستی زندگی ما را دگرگون خواهد ساخت.

یکی از ویژگی‌های انقلاب‌ها، تخریب نظم قبلی و ایجاد نظمی نوین است. حال اگر جامعه‌ای نتواند خود را با این تغیرات همراه و هماهنگ سازد، لاجرم در زیر آوارهای ناشی از تخریب نظم قبلی، مدفون شده یا حداقل آسیب‌هایی جبران ناپذیر می‌بیند.

اما اکنون که انقلاب صنعتی چهارم با انتظار تغییرات عظیم در زندگی روزمره ما در راه است، و قرار است تمام جنبه های زندگی ما اعم از جنبه‌های زیستی، فرهنگی، اقتصادی و... را تغییر دهد، باید این پرسش را مطرح نمود که در این فرآیند اجتناب‌ناپذیر که تخریب‌ خلاق ((Creative Destruction* مشخصه‌ی  بارز آن است، برای حداقل رساندن آسیب‌های احتمالی و حداکثر استفاده و بیشترین نقش آفرینی در این تغییرات باید کدام بخش و نهاد را تغییر و بهبود داد؟

 اما مهم‌ترین پیش‌نیاز و زیرساختار بنیادی برای پرهیز از غفلت از این قافله شتابناک پیشرفت، بحث آموزش است. پیش‌شرط استفاده از امکانات هر سیستمی؛ اعم از ماشینی یا سازمانی، یادگیری مهارت‌های ضروری کار با آن است، خصوصاً اگر قرار باشد در آن سیستم نقش‌آفرینی شود. متأسفانه در کشور ما اغلب از دریچه‌ اقتصادی به انقلاب‌های صنعتی نگریسته و تنها پیامدهای اقتصادی و صنعتی آن‌ها مد ‌نظر قرار گرفته و از پیش‌نیازهای هماهنگ شدن و استفاده بهینه از این انقلاب‌ها غافل بوده و پیامدها و اثرات فرهنگی آن نیز مورد غفلت است.

به تعبیر آنتونی گیدنز، جامعه‌شناس شهیر بریتانیایی؛ «در عصر مدرن، تحصیل و مدارک تحصیلی پله‌ی مهمی به سوی فرصت‌ها و موقعیت‌های شغلی است. مدارس و دانشگاه‌ها نه تنها ذهن و دید مردم را وسیع‌تر می‌کنند، بلکه انتظار می رود که نسل جدید شهروندان را مهیای مشارکت در زندگی اقتصادی کنند. دشوار می‌توان به موازنه درستی آموزش‌های عمومی و مهارت‌های کاری خاص دست یافت. صور تخصصی تعلیم فنی، شغلی و حرفه‌ای غالباً ضمیمه تحصیلات عمومی دانش‌آموزان می‌شود تا گذار از مدرسه به کار را هرچه آسان‌تر کند. برای مثال، طرح‌های کارآموزی و شاگردی به جوانان این امکان را می‌دهد که دانش و مهارت خاصی را پرورش دهند که در زندگی شغلی آینده آنها به کار می‌آید» (گیدنز، ص ص ۱۰-۷۰۹).

با عنایت به اینکه یکی از مهم‌ترین انتظارات از هر سیستم آموزشی، آماده‌سازی کودکان برای تصدی شغل‌های آینده است، در همین راستا مجمع اقتصاد جهانی، ده مهارت برتر مورد نیاز نیروی کار را بصورت جدول زیر اعلام و عنوان کرده بیش از یک‌سوم مهارت‌هایی که امروزه برای نیروی کار یک معیار مهم به حساب می‌آید، تا ۵ سال آینده تغییر خواهد کرد:

واکاوی مهارت‌های ذکر شده در جدول فوق مجالی دیگر و البته مفصل می‌طلبد، اما مهم‌ترین تغیر در لیست فوق مربوط به خلاقیت است. چرا که تنها می‌توانیم این امر کلی را استنباط کنیم که در اثر انقلاب چهارم، تمام جوانب زندگی ما تغییر خواهد کرد اما از بسیاری از شغل‌هایی که به وجود خواهند آمد، هیچ تصوری نداریم؛ لذا نمی‌توان به یک سری دروس و مهارت‌های پایه بسنده کرد، بلکه خلاقیت و تفکر انتقادی و همچنین انعطاف‌پذیری شناختی است که در شرایط غیر قابل پیش‌بینی می‌تواند برای فرد و جامعه راهگشا باشد.

در یک نگاه جهانی به کارکردهای نظام های آموزشی می‌توان گفت «با اینکه بسیاری از معلمان مدارس و دانشگاه‌ها بیش از هر چیز در پی ارائه دوره تحصیلی کامل و پربار هستند، سیاستمداران و کارفرمایان می‌خواهند مطمئن شوند که برنامه‌های آموزش و پرورش با الزامات اقتصادی کشور و نیازهای شغلی تطبیق می‌کند. ولی در روزگار تغییر پرشتاب اقتصادی و فنی، همیشه نمی‌توان انطباق سهل و ساده‌ای بین اولویت‌های نظام آموزشی و دسترسی به فرصت‌های شغلی و حرفه‌ای ایجاد کرد» (گیدنز، ص ۷۱۰).

اما با نگاهی گذرا به جدول فوق، اجمالاً می‌توان این برداشت را در مورد کشورمان ایران داشت که نه تنها مهارت‌های لازم برای سال ۲۰۲۰ بلکه حتی از آموزش ابتدایی‌ترین شکل مهارت‌های لازم سال ۲۰۱۵ نیز در سیستم آموزشی ما اثری نیست و حتی بالعکس، برخی از این مهارت‌ها همچون تفکر انتقادی و خلاقیت در برخی از پروسه‌های آموزشی مانند کنکور سرکوب شده و از بین می‌رود. بنابراین اگرچه نظام‌های آموزش متوسطه (هنرستان‌های کاردانش و فنی‌حرفه‌ای) و آموزش عالی (دانشگاه‌های علمی‌کاربردی و...) در ایران رو به گسترش‌اند، اما در زمینه پرورش نیروهای ماهر و آماده برای کار در مهارت‌های تخصصی مشاغل تثبیت‌شده ضعف داریم، تا چه رسد به ایجاد مهارت همراه با خلاقیت برای کار در  فرصت‌های شغلی نوین، و فراتر از آن؛ نوآوری در زمینه شغل.

لذا با توجه به پیش‌بینی ناپذیر بودن دقیق دگرگونی‌های زندگی ناشی از انقلاب چهارم، باید پرسید که کدام ساختار نوین و خلاق آموزشی، و کدام رشته‌ها، درس‌ها و سرفصل‌های آموزشی می‌تواند دانش‌آموزان و دانشجویان ایرانی را برای نقش آفرینی در شغل‌های آینده که هیچ تصوری از آن‌ها نداریم آماده سازد؟ و در یک نگاه کلی به وضع موجود، سیستم آموزشی ما در کدام دوره مانده است؟ انقلاب اول، دوم، سوم؟

برای اولین بار جوزف شومپیتر (۱۸۸۳-۱۹۵۰) عبارت تخریب خلاق (Creative Destruction) را بکار برد که به ظهور ساختارهای جدید توأم با تخریب ساختارهای قدیمی اشاره دارد (مانند تحول در صنعت حمل‌ونقل و یا فراگیری فروشگاه‌های خرده‌فروشی زنجیره‌ای و اینترنتی و....). جوامع و افرادی که آمادگی همراهی با این تخریب خلاق را نداشته باشند، آسیب‌های جدی‌ای را متحمل می‌شوند.
 

منابع:

جامعه‌شناسی (ویراست چهارم)، آنتونی گیدنز (با همکاری کارن بردسال). ترجمه حسن چاوشیان، چاپ اول، تهران ۱۳۸۶.

The ۱۰ skills you need to thrive in the Fourth Industrial Revolution

https://www.weforum.org/agenda/۲۰۱۶/۰۱/the-۱۰-skills-you-need-to-thrive-in-the-fourth-industrial-revolution

The Fourth Industrial Revolution: what it means, how to respond

https://www.weforum.org/agenda/۲۰۱۶/۰۱/the-fourth-industrial-revolution-what-it-means-and-how-to respond/