استان گلستان را می‌توان در هر فصل سال به یک شکل دید، از پاییز هزار رنگ تا سرسبزی بهار و تابستانش. اما این استان در کنار میراث طبیعی زیبایی که دارد یک اثر شاخص و مهم تاریخی دارد به نام «دیوار دفاعی گرگان» که برخی می‌گویند دومین دیوار بزرگ دفاعی در جهان بعد از دیوار چین است.

دیوار تاریخی گرگان، دیوار بزرگ اسکندر یا دیوار سرخ که در متون قدیمی با نام «مار سرخ» هم نامیده شده دیواری است که از کنار دریای خزر در ناحیه گمیشان آغاز شده و تا کوه‌های گلیداغ در شمال شرق کلاله ادامه داشته است. اما اکنون تقریباً تمام این دیوار از بین رفته‌ و تنها بخش‌های کوچکی از آن که در زیر خاک مدفون بوده، باقی مانده است. دیوار تاریخی گرگان پس از دیوار چین (به طول شش هزار کیلومتر)، بزرگترین دیوار دفاعی جهان است. این دیوار عظیم تاریخی که ۲۰۰ کیلومتر طول دارد در ۲۹ تیرماه سال ۱۳۷۸ به ثبت ملی رسیده‌است.

عکس این دیوار نخستین بار توسط اریک اشمیت باستان‌شناس آمریکایی ثبت شد. آقای اشمیت باستان‌شناس آمریکایی که با هواپیمای خود در سال‌های ۱۳۱۵و ۱۳۱۶ از نقاط باستانی ایران عکاسی می‌کرد، در منطقه گرگان دیوار قرمز رنگی را دید که از سمت دریای خزر به طرف کوه‌های گلیداغ امتداد دارد. او از این دیوار عکس گرفت و این عکس‌ها سندی برای تحقیقات باستان شناسان ایرانی و خارجی بر این دیوار شد.

هر چند دیگر چیزی از این دیوار باقی نمانده جز محوطه‌ای از ارتفاعات پیش کمر تا روستای زاو در پارک ملی گلستان که ۳۵ کیلومتر است و باستان شناسان با حفاری در چندین نقطه خوشبختانه بقایای دیوار از زیرخاک بیرون آورده‌اند.

باستان شناسان توانسته‌اند در کاوش‌هایی که تاکنون انجام‌شده، دو هزار مترمربع از دیوار حفاری‌شده که در پی آن یک آتشگاه و استراحتگاه سربازان که وابسته به دیوار بوده را کشف‌ کنند. همچنین دو قلعه از حدود ۳۸ دژ تخمین زده در طول دیوار کاوش شده که به نظر محل سکونت سربازان بوده است.

قلعه‌ها از اندازه‌های ۱۲۰ در ۱۲۰ متر شروع و بزرگ‌ترین آن به ۲۴۰ در ۳۰۰ متر می‌رسید. اکنون برای حفاظت دیوار در قسمت‌هایی از آن در دو طرف دیوار میله گذاری انجام‌شده تا حریم دیوار حفظ و از خرابی آن جلوگیری شود.

میراثی که مردم استان هم نمی‌شناسند!

اما چقدر این دیوار تاریخی برای مردم شناخته شده است و مردم از کشفیات آن مطلع می‌شوند؟ مصاحبه‌های میدانی خبرنگار مهر از ساکنان شهرهای نزدیک به دیوار گرگان نشان می‌دهد که برخی از مردم تنها نامی از آن شنیده‌اند برخی خبرهایی خوانده و برخی هم از وجود چنین دیواری در شهر خود چیزی نمی‌دانند. پرسیدن سوال برای پیدا کردن محل کاوش‌های باستانی از مردم استان گلستان کار دشواری است.

برخی از آنهایی که یک بار از محل کاوش‌ها دیدن کرده‌اند به واسطه بازدیدهایی بوده که در ایام عید اداره کل میراث فرهنگی استان گلستان ترتیب داده است. وگرنه هیچ تبلیغاتی در سطح استان برای نشان دادن اهمیت وجود چنین اثر تاریخی ارزشمندی وجود ندارد.

اکبر خوجه مسئول یکی از اقامتگاه‌های گردشگری در استان به خبرنگار مهر گفت: می‌دانم که چنین دیواری در استان وجود دارد اما تا به حال آنجا نرفته‌ام و نمی‌دانم چطور می‌توان رفت. معمولا اطلاعاتی از این دیوار نیست. جز اینکه آجرهای خوبی داشته است.

اسماعیلی از ماهیگیران شهرستان گمیشان هم گفت: دیوار بزرگ؟ چنین دیواری در شهر نداریم. اگر بود من حتما می‌دیدم.

او وقتی متوجه می‌شود که از این دیوار چیز زیادی باقی نمانده ادامه داد: سال‌ها پیش شنیده‌ام جاهایی بوده که مردم از آنجا تعدادی آجر پیدا می‌کردند و خانه می‌ساختند اما نمی دانم کجاست و این آجرها چطور پیدا شده بودند! 

یکی از اعضای شورای شهر کلاله نیز گفت: چنین دیواری در شهر وجود ندارد جز چند خشت آجر که مطمئن نیستم چیزی از آن باقی مانده باشد. بود و یا نبود این دیوار فرقی به حال ما ندارد. باید دید الان چه چیزی داریم. نمی‌دانم اصلا چرا چنین دیواری را ساخته بودند. به هر حال من که چیزی از آن ندیده‌ام و نمی‌دانم کجاست.

از این دست اطلاعات ناقص در میان مردم استان زیاد شنیده می‌شود اطلاعاتی که کسی به داشتن و یا نداشتن آن اهمیتی نمی‌دهد چون هیچ یک از متولیان میراث فرهنگی در استان گلستان به این فکر نکرده‌اند که می‌توان روی اهمیت میراث فرهنگی این استان و فرهنگ سازی در این حوزه کار کرد.

با این وجود، باستان شناسان متعددی روی این دیوار و کشفیات آن کار کرده‌اند تا بتوانند اطلاعات باستانی از آن استخراج کنند. از جمله جبرئیل نوکنده که خودش از باستان شناسان این استان بوده و حالا مدیریت موزه ملی ایران را نیز بر عهده دارد.

اطلاع‌رسانی وظیفه باستان‌شناس نیست

نوکنده چندین فصل در محل یافته‌های دیوار کاوش کرده است و بیش از دیگران با این دیوار آشناست. او در گفتگو با خبرنگار مهر درباره اینکه مردم چقدر از وجود این دیوار با خبر هستند گفت: ما سعی کرده‌ایم تا اطلاعاتی که در حین کاوش به دست می‌آوریم را به مردم اطلاع رسانی کنیم ولی وظیفه ما اطلاع رسانی نیست این کار سازمان میراث فرهنگی است نه یک باستان شناس. ما فقط اطلاعات زیر خاک را بیرون می‌کشیم پس نشر آن به عهده بخش‌های دیگر این سازمان است.

حمیده چوبک هم یکی از باستان‌شناسان با سابقه و رئیس پژوهشکده باستان شناسی است که به خبرنگار مهر گفت: باستان شناسان سعی می‌کنند همیشه آثاری که کشف می‌کنند را در اختیار دیگران قرار دهند به همین منظور گزارش کشفیات خود را منتشر می‌کنند اما آنها وظیفه اطلاع رسانی این آثار را ندارند بلکه بخش‌های دیگری این وظایف را بر عهده گرفته اند. باستان شناسان باید متمرکز بر کار خود که همان کاوش است، باشند.

‌سازمان میراث فرهنگی نهاد متولی حفاظت از آثار تاریخی، با وظایفی از جمله فرهنگ‌سازی در حوزه نگهداری از میراث تاریخی در میان مردم و تاثیرگذاری وجود چنین آثاری در زندگی مردم است وظیفه هر یک از اداره‌های استانی آن نیز همین است اما گویا در این حوزه نیز سازمان میراث فرهنگی کم کاری کرده و توجهی به عملکرد اداره‌های استانی خود ندارد. که اگر چنین بود می‌بایست فرهنگ سازی و تبلیغات بیشتری درباره بزرگترین دیوار تاریخی ایران در استان گلستان انجام و تورهای آشناسازی بیشتری در این استان برگزار می‌شد.

مردم می‌توانند خودشان حافظ میراث باشند

در این باره، ناصر خداوردی از کارشناسان میراث فرهنگی در استان گلستان به خبرنگار مهر گفت: متولیان حفاظت از میراث فرهنگی کشور ما تصور می‌کنند که کشیدن یک دیوار دورتا دور یک اثر تاریخی یعنی حفاظت، درصورتی که می‌توان با آگاه سازی مردم از وجود چنین آثاری، از حضور و وجود مردم برای حفاظت از این بناها استفاده کرد.

خداوردی معتقد است: می‌توان کاری کرد که مردم خودشان حافظ میراث فرهنگی شان باشند اما متاسفانه این طرز تفکر در میان مسئولان ما جا نیفتاده است به همین دلیل است که کشفیات دیوار گرگان تنها در حد یک خبر و یا یک کتاب تخصصی منتشر می‌شود چون مسئولان تصور می کنند که اگر اطلاعات بدهند از فردا همین تکه های باقی مانده از دیوار دیگر وجود نخواهد داشت.

وی ادامه داد: اگر همان زمان که مردم از مصالح دیوار گرگان خانه می‌ساختند آنها را از وجود ارزشمند میراث شهرشان آگاه می‌کردیم دیگر شاهد تخریب‌های گسترده و ناآگاهانه نبودیم. الان هم اوضاع تغییری نکرده است اگر یک محوطه تاریخی دیگر پیدا شود با خاک یکسان می‌شود چون مردم نمی‌دانند طول و عرض این دیوار چقدر بوده است و ممکن است در کجاها آثاری از آن یافت.