فرهنگ امروز/رویا ترابی:

در سال ١٣٩٤ نخستین دوره از مجموعه رویدادهای هنر تجربی در «خانه موزه استاد انتظامی» به مدت چهار شب برگزار شد و دی ماه سال گذشته نیز دوره جدید «رویداد هنری - تجربی صدا و تصویر صت» در سالن «کنش معاصر» با اجرای ۸ هنرمند به مدت یک ماه ادامه داشت. اجراها شامل قطعات الکترونیک تجربی هنرمندان به همراه ویژوال تنظیم شده برای هر قطعه بود که با استقبال خوبی روبه‌رو شد. در وهله اول باید گفت شکل‌گیری این رویداد در فضای امروزی یکی از لزومات بود، چرا که علاقه‌مندان و سازندگان موسیقی تجربی رو به رشد هستند و منابع آگاهی و حتی شنیداری در داخل کشور به اندازه کافی در دسترس نیست و اتفاقاتی از قبیل این رویدادها یا کارگاه‌های آموزشی پرفورمنس صدا/ تصویر به سطح آگاهی علاقه‌مندان کمک چشمگیری می‌کند. تا صحبت از آگاهی در میان است توضیح مختصری در رابطه با پیدایش پرفورمنس صدا/ تصویر، چگونگی اجراها، ریتم و سایر المان‌های این نوع موسیقی خالی از لطف نیست.
حد فاصل دهه‌های ۱۹٦۰-۱۹٥۰ آهنگسازان به جهان لایتناهی اصوات و امکانات نامحدود برای پدید آوردن آن دست یافتند یعنی سینتی سایزر و کامپیوتر. پیش از این آهنگسازان از امکانات کمتری برای تعیین رنگ صوتی، داینامیک یا زیر و بمی صداها، کشش و دیگر المان‌های موسیقایی بهره‌مند بودند ولی ابزارهای الکترونیک امکان مهار صوت را با بالاترین دقت برای آهنگساز به ارمغان آورد. از آن مهم‌تر دیگر نیازی به نوازنده و حتی نت نویسی نبود! پرفورمنس صدا/ تصویر استقلال کامل را برای آهنگساز به ارمغان آورد و حالا آهنگساز کارگردان و با حفظ سمت، بازیگر موسیقی خودش است.
نکته‌ای که پرفورمنس صدا/ تصویر را تقریبا از انواع موسیقی متمایز می‌کند نداشتن چارچوب و قواعد مشخص است. در دهه ۱۹۵۰ کافی بود شما یک ضبط صوت داشتید تا اگر کمی خلاقیت را هم چاشنی کار خود می‌کردید تا پرفورمنس صدا/ تصویر تولید کنید. البته این به آن معنا نیست که ساخت این موسیقی نیاز به مهارت یا دانش موسیقایی ندارد، اما با توجه به در دسترس بودن ابزار کار و آشنایی عمومی با آن، کار تولیدکننده حداقل در مراحل اولیه تولید راحت است. از همین رو در یک اجرای پرفورمنس صدا/ تصویر تعجبی ندارد که صاحب اثر به استفاده از یک لپ‌تاپ بسنده کند. قطعه‌های الکترونیک می‌توانند شامل انواع سر و صدا، صداهای ضبط شده، اجراهای ضبط شده نوازندگان یا اجرای زنده تولیدکننده اثر به همراه نوازنده یا نوازنده‌های مختلف باشند. علاوه بر این همانطور که قبلا اشاره شد کامپیوتر ابزار اصلی آهنگساز است و رفته رفته با اختراع سینتی سایزر آرزوی برآورده نشده‌ای برای آهنگساز الکترونیک برجای نماند!
در مورد تاریخ اختراع نخستین سینتی‌سایزر روایت‌های مختلفی وجود دارد. تاریخ ساخت نخستین ساز الکترونیکی جهان را به ماتئوس هیپ ساعت ساز و مخترع آلمانی نسبت داده‌اند. تاکنون مستندات فیزیکی از ساز الکترومکانیکی اختراعی آقای هیپ موجود نیست و فقط توضیحات مختصری از عملکرد آن در متون قدیمی نگارش شده است و شرح مختصری که مشخص می‌کند با فشردن صفحه کلید الکترومگنت‌ها فعال می‌شدند و به دنبال آن یک ژنراتور کوچک برقی تولید صدا می‌کرد. بعدها تادئوس کی‌هیل از این دینام برای ساخت ارگان الکترونیک استفاده کرد. در سال ۱۸۷۶ میلادی الیشاگری مهندس الکترونیک امریکایی دستگاه تلگراف موزیکال را اختراع کرد که با نام تلگراف هارمونیک نیز شناخته می‌شد. وی سازنده و مخترع نخستین نسل تلفن نیز است. مکانیزم تلگراف موزیکال بدین صورت بود که با فشردن هر کلید، نوسان‌ساز سیگنال الکتریکی با فرکانس مشخصی تولید می‌کرد و با فشردن کلید دیگر، سیگنال دیگری با فرکانس متفاوت تولید می‌شد. در واقع دستگاه اختراعی وی یک سینتی‌سایزر پلی‌فونیک یا چندصدایی بود. الیشاگری با استفاده از یک استاپر مکانیکی به تلگراف موزیکال خود موفق به تولید صدای صاف با فشردن هر کلید شد. در سال ۱۹۷۶ او گواهینامه اختراع گرفت و تلگراف موزیکال را ثبت کرد، نخستین سینتی‌سایزر که مکانیزمی بسیار نزدیک به سینتی‌سایزرهای آنالوگ امروزی داشت.
شاید نخستین مساله‌ای که در یک قطعه پرفورمنس صدا/ تصویر توجه مخاطب را به خود جلب کند ریتم موسیقی باشد. چه در سال‌های اولیه پیدایش این نوع موسیقی که حاصل کار آهنگسازان صداهای ضبط شده آشنایی مثل صدای قطار بود و چه در پرفورمنس صدا/ تصویر امروزی. ریتم در ساده‌ترین تعریف، تکرار منظم موسیقی در زمان است. نه فقط موسیقی بلکه در طبیعت و اساس حیاتی انسان ریتم نقش مهمی را داراست، از ریتم‌های غیر قابل کنترلی مثل طپش منظم قلب گرفته تا راه رفتن که به سادگی قابل کنترل است. ریتم همان چیزی است که باعث می‌شود مخاطب بتواند با دست زدن یا پا کوبیدن، خود را جزیی از ساخته خالق اثر حس کند. ریتم‌های متداول در موسیقی، به خصوص در موسیقی‌هایی که مخاطب عام به آن عادت دارد ریتم ٢/٤ یا ٤/٤ ترکیبی و ٣/٤ یا ٦/٨ ترکیبی است. متاسفانه همین تداول باعث تنبل شدن گوش شنونده و در خیلی موارد ریسک نکردن آهنگساز می‌شود به طور مثال در آخرین رویداد هنرهای تجربی صت نیز استفاده مکرر از ریتم‌های ٤/٤ و ٣/٤ کمابیش شنیده می‌شد. البته این موضوع با نوآوری‌هایی هم همراه بود، قرار گرفتن دو ریتم متفاوت روی هم، موسوم به پلی ریتمیک، که البته این موضوع هم به صورت دقیق انجام نشده بود اما در قسمت پایانی برخی قطعات به واسطه «فِید اوت» شدن یک ریتم و فیداین شدنش در ریتم بعد موتیفهای کوچکی از قطعات روی هم قرار می‌گرفتند و تا زمان «فیداین» شدن در قطعه بعد اندک زمانی شاهد پلی‌ریتمیک شدن بودیم. نکته جالب توجه در پلی ریتمیک شدن برخی قطعات همراهی پد و درام به صورت موازی در این اتفاق بود که به ‌گونه‌ای حس پلی‌فونیک را نیز القا می‌کرد با این حال ضعف یا ریسک‌ناپذیری تغییر ریتم کماکان ملموس بود. مساله دیگر در رابطه با فضاسازی با پدها بود. این صداهای کشیده که به صورت ممتد در لایه زیرین آهنگ شنیده می‌شوند با وجود زیبایی شنیداری در اجراهای طولانی می‌توانند خسته‌کننده و ملال‌آور شوند. به خصوص اینکه اجراها تک نفره نبود و هر شب چند فرد مختلف به اجرا می‌پرداختند باعث طولانی‌تر شدن زمان و در نتیجه پتانسیل بیشتر برای یکنواختی می‌شد. در جهت متنوع کردن فضا استفاده از نوازنده یک ساز که همراه با موزیسین الکترونیک به اجرای دو نفره یا دوئت بپردازند یا حتی نمونه‌برداری از ملودی‌های مختلف یا به طور کلی کمی ملودیک‌تر شدن قطعه‌ها می‌توانست ایده جالبی باشد و فضا را از یکنواختی خارج کند.
صرف نظر از موارد مذکور، تمامی اجراها درخور تامل و قابل توجه بودند. همان‌طور که پیش‌تر هم گفته شد پرفورمنس صدا/ تصویر الزاما نیازی به آنسامبل، ارکستر یا حتی نوازنده ندارد و فقدان این المان‌ها این فکر را به ذهن متبادر می‌کند که اجرای یک نفر با لپ‌تاپ بدون دیدن هیچ‌سازی کسل‌کننده است، اما تصاویر و ویژوال‌های تعبیه شده برای هر قطعه جلوه‌های بصری اجرا را به خوبی پوشش داده‌بود، همین موضوعِ فردی بودن معمولِ آهنگساز الکترونیک نه تنها در ایران بلکه در کشورهای دیگر سبب کم شدن ارتباط مستقیم آهنگساز الکترونیک با مخاطبانش شده، از همین رو در مجموع برپایی هرساله این رویداد مایه خرسندی بسیار است. امید است که اتفاقاتی از این قبیل را به زودی در سبک‌های دیگر موسیقی نیز شاهد باشیم.

روزنامه اعتماد