فرهنگ امروز/ حسن ذوالفقاری، استاد دانشگاه و پژوهشگر ادبی: کتاب «جُنگ رباعی» بازیابی و تصحیح رباعیات کهن فارسی است که به کوشش شاعر خوش‌ذوق و محقق توانا سیدعلی میرافضلی تدوین و در دسترس علاقه‌­مندان قرار گرفته است. کتاب را انتشارات سخن در سال ۱۳۷۴ منتشر کرده و ذیل آثار برگزیده در بخش متون کهن در سال ۱۳۹۵ جایزه کتاب سال را از آن خود کرد. این کتاب دربردارنده ۴۱۹۷ رباعی از ۳۵ شاعر فارسی‌زبان است که در نیمه دوم قرن پنجم تا اواخر قرن یازدهم هجری می‌زیسته‌اند. گردآورنده در تدوین رباعیات این کتاب، از ۱۲۰ نسخه خطی و ۱۸۰ نسخه چاپی مدد گرفته است.

رباعیات این دفتر یا تصحیح دوباره رباعیات چاپ‌شده بر مبنای منابع موثقی است که از دید پژوهشگران پیشین پنهان مانده، یا رباعیات نویافته و یا تصحیح تازه‌ای از رباعیات چاپ‌ شده است. ارزش این اثر بیشتر رباعیات نویافته و چاپ‌نشده‌ای از برخی شاعران مثل سنایی غزنوی، عثمان مختاری، امیر معزی یشابوری، انوری، اثیر اخسیکتی، امامی هروی، سلمان ساوجی، صوفی آملی و محمدسعید تنهای قمی است.

 ۲۳۵ رباعی نویافته سنایی غزنوی، رهاورد مغتنمی برای عرصه رباعی‌پژوهی و سنایی‌پژوهی است. ۱۵۹ رباعی نویافته انوری نیز که بر مبنای چهار دستنویس کهن دیوان انوری و هفت جنگ و تذکره فراهم آمده، از دیگر بخش‌های این کتاب است. از امیر معزی شاعر قرن ششم، در دیوان چاپی تنها ۱۷۷ رباعی دیده می‌شود.

در «جُنگ رباعی» ۵۰۵ رباعی معزی گردآوری و تصحیح شده که ۳۲۸ رباعی بیش از نسخه چاپی دارد. در کنار رباعی‌سرایان نامدار مثل بابا افضل کاشانی، از برخی رباعی‌سرایان نونام مثل عایشه مقریه، سایل نهاوندی، صوفی کرمانی، مظفر حسین کاشانی، پیامی کرمانی، حقی خوانساری، نذری قمشه‌ای و میرصابر اصفهانی نیز رباعیاتی نقل شده است. این عایشه مقریه بعد از مهستی گنجوی از نام‌آورترین زنان رباعی‌گوی پارسی است و در قرن ششم هجری می‌زیست. در این دفتر برای اولین‌بار، ۴۴ رباعی او بر مبنای ۱۵ منبع خطی و چاپی عرضه شده است. همچنین ۷۳ رباعی که در این کتاب به اسم بابا افضل کاشانی گرد آمده، قدیم‌ترین اسناد رباعی‌گویی این حکیم پُر آوازه قرن ششم و هفتم هجری است و از لحاظ صحت استناد، بر همه چاپ‌های پیشین مزیت دارد.

یک مزیت کتاب این است که چون دیوان اغلب شاعران دارای رباعی در این کتاب تاکنون به چاپ نرسیده، منبعی موثق در رباعی‌پژوهی به شمار می­‌رود. مثل رباعیات اشرفی سمرقندی، پوربهاء جامی، سید عضد یزدی، سید جلال عضد یزدی، جلال خوافی، روح عطار شیرازی، کمال‌الدین کاشانی، کاتبی ترشیزی، شیخی طبسی، امیدی تهرانی، موالی تونی، محوی همدانی، نظام دستغیب شیرازی و غیاث حلوایی شیرازی. مثلاً ۵۳۷ رباعی محوی همدانی از رباعی‌گویان صاحب سبک دوره صفوی را می‌خوانیم که برای اولین‌بار بر مبنای پنج نسخه اصلی و هشت نسخه کمکی تصحیح شده است.
 
گزیده‌ای از رباعیات عطار نیشابوری و اوحدالدین کرمانی نیز بر مبنای دو دستنویس کهن در این دفتر گنجانده شده است. «اختیارات مختارنامه»، قدیم‌ترین گزیده رباعیات عطار به شمار می‌رود و مشتمل بر ۱۶۸ رباعی است و در قرن هشتم فراهم آمده است. ۳۹۸ رباعی اوحدالدین کرمانی نیز که توسط امین‌الدین حاج بله از میان حدود ۲۰۰۰ رباعی این عارف رباعی‌گوی اختیار شده، سند با ارزشی از اقبال حلقه‌های تصوف به رباعیات اوحد کرمانی است. این گزیده را ابوالمجد تبریزی در سال ۷۲۱ هجری در «سفینه تبریز» کتابت کرده است.
 
بیشترین رباعیات این مجموعه به اثیر اخسیکتی اختصاص دارد. اثیر از شاعران معروف قرن ششم هجری و از اقران خاقانی، مجیر بیلقانی و جمال‌الدین اصفهانی است. دیوان او که در سال ۱۳۳۷ به چاپ رسیده، فقط در بردارنده ۶۷ رباعی است. در مجموعه حاضر، ۶۵۸ رباعی اثیر بر مبنای چند دستنویس معتبر عرضه شده است. پاره‌ای از این رباعیات، جزو بهترین رباعیات زبان فارسی است و مابقی نیز در شناخت تاریخ رباعی و تحولات زبان و تعیین گوینده رباعیات ناشناخته متون فارسی اهمیت بسیار دارد.

فایده این کاوش تازه آن است که در بررسی و بازخوانی رباعیات اثیر بر اساس این مجموعه مشخص می­‌شود که رباعیات این شاعر، بر خلاف رباعیات خیام یا رباعی‌سرایان پس از او یکدست و دارای موضوعی واحد نیست و شاعر به موضوعات متعددی چون عشق، شراب، بی‌وفایی، اخلاق و... پرداخته است.

ارزش کتاب به لحاظ نسخه‌پژوهی آن است که مؤلف به جای تمرکز بر یک نسخه، به بازسازی آثار ادبی کهن مفقود و تمرکز بر یک موضوع در نسخ خطی پرداخته است. فایده این کار پُر کردن خلأ و کاستی پژوهشی در نسخه‌شناسی آثار یک نویسنده یا تدقیق و جزیی­‌نگری در یک موضوع است. دقت و وسواس‌ مؤلف در مأخذشناسی و بررسی نسخه‌های خطی نیز ستودنی است. کاری که باید برای سایر موضوعات ادبی در جنگ‌­ها و مجموعه‌های خطی انجام دهیم و این کار سرمشق مناسبی است.

پیشتر از این نیز چندین مجموعه رباعی چاپ شده بود مثل نزهه‌المجالس خلیل شروانی اما این مجموعه نویافته‌­های تدوین‌کننده با زحمت زیاد و از خلال متون و نفایس خطی و البته کاری درخور تقدیر است. رباعی یکی از قدیمی­‌ترین قالب­‌های شعر فارسی است. شمس قیس رازی پیدایش رباعی را به زمان سامانیان می‌رساند و رودکی (متوفی ۳۳۹ ق‍‌) را اولین رباعی­‌سرا معرفی می­‌کند.

وحیدیان کامیار قدمت وزن رباعی را به یونان قدیم می‌رساند:  میرافضلی این رباعی اوحدالدین کرمانی را دلیلی بر این مدعا و پارسی را معادل رباعی می‌­داند:
 
این گفتن بسیار تو هست از پندار / بگذر ز وجود تا شوی برخوردار
با پارسی و رباعی آنجا نرسی /  تو کار بکن کار، رها کن گفتار
 
بسیاری از رباعیات قدیم است که ویژگی­‌های گویشی گوینده یا راوی شعر را نشان می‌­دهد. میرافضلی تعدادی از این ابیات را نشان می‌دهد، مانند بیتی که در مجلس ابوسعید خوانده می‌شد:

تا گبر نشی تو را بتی یار نبو          وز بهر بتی گبر شیی عار نبو
آن را که میان‌بسته به زنار نبو         او را به میان عاشقان کار نبو

البته جا داشت مؤلف در مقدمه این کتاب به مباحث مفصل در باب ارزش و جایگاه رباعی میان مردم نیز می­‌پرداخت؛ زیرا به گفته دکتر شمیسا وزن رباعی در سخنان توده مردم وجود داشته است و ادیبان بعدها این وزن را از زبان مردم کوچه و بازار استخراج کرده و با قوانین عروض مطابقت داده‌­اند. بنابر نظر ادوارد براون عروض فارسی هرچند با پیروی از عروض عرب شکل گرفت؛ اما توانسته است که شکل­‌های شعری یکسره بومی، به‌ویژه رباعی را پدید آورد. استفاده از این شکل بومی شعر فارسی با خاستگاه عامیانه را به ابوسعید ابوالخیر نسبت می­‌دهند.

شفیعی‌کدکنی رباعی را نوعی شعر ایرانی خالص برمی­‌شمارد که سال­‌ها قبل از تولد رودکی در مجامع صوفیه با آن سماع می‌کرده­‌اند. طبق نظر وی رباعی به شعرهای فولکلوری اطلاق می­‌شده است که گویندگان آن‌ها ناشناخته بوده و اغلب مردم عاشق­‌پیشه آن را در کوچه و بازار می­‌خوانده‌­اند. عبدالقادر مراغی در کتاب خود از چهارده نوع تصنیف سخن می­‌گوید که یکی از آن‌ها ترانه نامیده می­‌شود که بر پایه وزن رباعی اجرا می‌­شده است.
 
رباعی­‌خوانی و دوبیتی‌­خوانی اصل مهم و پایه موسیقی آوازی منطقه جنوب خراسان و خراسان میانه است. رباعی­‌ها در خراسان میانه و جنوب خراسان از تنوع بسیاری برخوردار است. در تایباد و باخرز رباعی­‌ها را معمولاً با صدای بلند در مجالس جشن عروسی، ختنه­‌سوران، استقبال و بدرقه کسی می‌­خوانند. گاه در شمال خراسان اصطلاح چهاربیتی محلی را برای رباعی­‌های محلی آن منطقه به کار می‌­برند. در آباده به هنگام بردن عروس به خانه داماد اشعاری خوانده می­‌شود که در زبان محلی به آن رباهی robahi می­‌گویند. رباعی تحریف‌شده کلمه رباعی و از نظر فرم و ساختار شعری دقیقاً مطابق آن است. رباعی­‌ها در این مناطق ساده و بی‌تکلف‌­اند و مضامین خود را عمدتاً از زندگی روزمره مردم می­‌گیرند. نمونه‌­هایی از رباعی در مناطق مختلف:
 
بیرجند:
ای چرخ فلک، فغُو (فغان) ز بیدادی تو     شادُو (شادی) احدی نِگشته دَ وادی تو
دَ دور جِهو (جهان) به هرطرف می­گِشتُم    خوش­حال کِس نشد ز آوادی (آبادی) تو
 
تایباد و باخرز:
مو آمدم حور و پری را بُبُرم    از چنگ عقاب مشتری را بُبُرم
از چنگ عقاب مشتری یعنی چه یک دانۀ خورد قیمتی را ببرم
 
سیستانی:
در کنجکنه شما بوسه و زر مفروشه    شار شما بادم تر مفروشه
خاک ور سر بی‌چیزی و نامرادی من  همسایه من وجای دگر مفروشه
 
تربت‌جام:
صد سال سیه‌پوشم، صد سال سفید        صد سال اگر نشینم از بهر امید
صد سال دگر خدمت شایسته کنم         یا برف سیاه گردد، یا نیل سفید
 
فردوس:
یا رب چه مشو که داغ فرزند نمی‌بود     دسمال سیه ور سر ما در نمی‌بود
یا رب چه مشو که ما درو می‌مردند     این داغ گرو ور دل مادر نمی‌بود
 
کرمان:
خواهم که در این کوچه گذاری بکنم           بر تیه مبارکت نگاهی بکنم
در گوشه لبت عجب گیاهی شده سبز         آهو بشوم چوم و چرائی بکنم

منبع : ایبنا