به گزارش فرهنگ امروز به نقل از مهر؛ کتاب «اکنون و آینده ما» مجموعه چهارده مقاله است که اکثر آنها گزارش هایی از وضع کنونی تفکر و علم و فرهنگ و نظام علمی-آموزشی و اخلاق در ایران معاصر است. رضا داوری اردکانی مطابق معمول دو دهه اخیر در این کتاب نیز به وضع توسعه و نسبت آن با تجدد نظر داشته است. به عبارت دیگر می توان گفت این کتاب همانند دیگر کتب بیست سال اخیر او دعوت به تامل در امور است. تاملی که نزد داوری اردکانی با انصاف فکری، رواداری و اعتدال همراه است. مجموعه مباحث کتاب اگر چه با ایجاز و ابهام برخوردار است، اما کوششی ارجمند برای شناخت شرایط وضع کنونی ایرانیان در بستر تاریخ تفکر معاصر است. جوهره مهمترین فرازهای کتاب حاضر ناظر به تجدد و به عبارت صحیح تر تاریخ تجددمآبی ما ایرانیان است که در وضعی پیچیده ایران را در میانه وضعیتی مشابه کشورهای در حال توسعه و همچنین کشورهای توسعه یافته نگاشته شده است.
این نگارش از این رو که نه تکرار تحلیل های مدرن است و نه مشابه رونوشت های روشنفکران وطنی، ارزش تدقیق و توجه وافر دارد. داوری اردکانی با کلان دیدن جایگاه تجدد در جهان معاصر معتقد است: «تجربه چهل ساله من این است که فهم تجدد برای ما امری بسیار دشوار است و شاید یکی از دشواری هایش این باشد که چون روح غالب بر جهان است نمی گذارد شناخته شود و اکنون که خرد تجدد در غرب و در سراسر روی زمین رو به ادبار دارد، عجب نیست که کار توسعه در جهان در حال توسعه دشوار تر شده باشد» این بخش از نوشتار داوری اردکانی در مقدمه کتاب به خوبی نشان دهنده رویکرد پرسش محور و مسئله بین فیلسوف ایرانی در کتاب حاضر است. رویکردی که گاه، موجبات مخالفت برخی از نویسندگان و پژوهندگان علوم انسانی را در پی دارد. بعضی معتقدند که چرا و به چه دلیل باید در باب توسعه و تجدد پرسش به میان کشیید و نسبت علوم انسانی و توسعه را با طرح چندین مسئله صورتبندی کرد؟ ادله آنان نیز ناظر به طرح این پرسش ها و مسائل در پیش از ایران معاصر در غرب دوره جدید است. اما پاسخ رئیس فرهنگستان علوم ایران به این نقد چیست؟
او بر آن است که مسائل علم و عمل و اخلاق و سیاست و اقتصاد در همه جای جهان یکسان طرح و حل نمی شوند و دانشمندان علوم انسانی و اجتماعی باید این تفاوت ها را مورد بررسی قرار دهند. نباید از یاد برد که طرح مسئله های داوری اردکانی در دو دهه اخیر را نه تنها نمی توان تکرار متفکران غربی دانست، بلکه باید آن را یکی از بدیع ترین وجوه توجه به تجدد و اجتهاد در مسائل و مباحث معطوف به آن نامگذاری کرد. داوری اردکانی در مقدمه همین کتاب به نحوی عالمانه می نویسد: «مسائل علوم انسانی و اجتماعی را اگر درست مطرح کنیم، مسائل تازه هستند و راه حل تازه نیز دارند. اما وقتی بی مسئله ایم یا با مسائل انتزاعی سرگرم هستیم و حرف دیگران را تکرار می کنیم، آن حرف ها حتی اگر در جای خود بسیار مهم باشند، تکراری و تقلیدی اند.» گذشته از خط روشن نقد جریان های روشنفکری که در همین برش کوتاه نقل شده از مقدمه کتاب قابل رصد است، آنچه در کلیت مقدمه به مثابه دیباچه کتاب برجسته و حائز اهمیت است، عزم داوری اردکانی و توجه فیلسوفانه او به شرایط و امکان های تحقق سیاست و فرهنگ، بدون امعان نظر به ایدئولوژی و نقد و ذم بی اعتنایی به اموری همانند آموزش و پرورش، پژوهش و مدیریت، اخلاق عمومی و همچنین مسائل مهمی نظیر سیاست و فرهنگ است. همین مهم به درجات دیگری در سه کتاب «خرد سیاسی در زمان توسعه نیافتگی»، «علم، اخلاق و سیاست» و «فلسفه و آینده نگری» هم به چشم می خورد که می تواند حاکی از آغاز یک دوره فکری جدید نزد رضا داوری اردکانی باشد. اما به کتاب «اکنون و آینده ما» بازگردیم و فهرست مقاله های مختلف آن را بازخوانی کنیم.
نخستین مقاله کتاب «درباره نقد» نام دارد که در آن با توجه به تاریخ تجدد و طرح نقد به مثابه شناخت، دیدگاه فلسفه محور درباره نقد و رویکرد فیلسوف در نقد توضیح داده می شود. دومین مقاله کتاب «درباره دانشگاه» نام دارد که در آن با مطمح نظر داشتن علم و فرهنگ و مهمتر از آن تاریخ توسعه، روایتی از جایگاهی که دانشگاه باید در ایران به مثابه یک جامعه در حال توسعه داشته باشد ارائه می شود. عنوان مقاله سوم «ملاحظاتی اجمالی درباره تعلیم و تربیت و مقام معلم» است و مباحثی نظیر وظیفه و شغل معلمی، شان معلم و مدرسه در جامعه، تغییر ماهیت علم در دوره جدید، نهاد تعلیم و تربیت در دوره جدید، نظام آموزشی جدید، امکان های تعلیمی و طلب تفکر مطرح می شود.
عنوان مقاله چهارم «گفتار در ضرورت و اولویت نظام اداری و آموزشی» است و به مسائلی مثل وضع کنونی مدیریت و آموزش، بوروکراسی و کارمندپروری، مخاطرات سازمان اداری، ضعف برنامه ریزی و آینده نگری پرداخته می شود. «فرهنگستان علوم و آینده اش» مقاله ای دو بخشی است که بخش پنجم و ششم کتاب را شکل می دهد. «اخلاق مهندسی» نام مقاله هفتم است که در آن با طرح مسئله نسبت میان مردم زمانه و تکنیک و همچنین توضیح تفاوت نگرش دانشمندان به طبیعت در دوره قدیم و جدید، به تبیین اخلاق مهندسی در زمانه و اندیشه پست مدرن پرداخته می شود. «گفتار در عقل، طبیعت و قانون» نام مقاله هشتم است که در آن با بررسی نسبت میان علم و طبیعت در فلسفه قدیم و جدید، درباره نتایج غیاب طبیعت طرح عالم و زندگی زمان هشدار داده می شود.
نهمین مقاله کتاب «مقام عقل و نقل در سیر و بسط تاریخ ایران» و دهمین مقاله «فلسفه در عالم اسلام، ایدئولوژی و آینده ما» نام دارد و متکفل پردازش مسائلی از تاریخ اندیشه فلسفی ایران و اسلام است که ضمن تذکر نظام و ترتیبات عقلی منقولات در تمدن اسلامی، بر فضل تقدم خرد فلسفی تاکید شده است. داوری اردکانی در مقاله دهم ضمن محاجه و محاکا با مدعیات عابدالجابری، از سرشت و سرنوشت تفکر عقلانی در شرق تمدن اسلامی دفاع می کند. عنوان مقاله یازدهم کتاب «نقد فلسفه در ایران و آینده» است که در آن با روایت کوتاهی از نحوه آشنایی ایرانیان با فلسفه های جدید غربی، ضمن نایاب توصیف کردن نقادی فلسفی و زبان انتقادی، حجاب ایدئولوژی به مثابه یکی از موانع مهم نقد فلسفی معرفی می شود. عنوان مقاله دوازدهم کتاب «وضع فلسفه و علوم انسانی در کشور و آینده ما» است که در آن با محوریت تحول علوم اجتماعی طرح بحث شده است. اما مقاله های «ما آینده خودمانیم» و «گفتاری در آینده نگری، آینده نگاری و برنامه ریزی» به عنوان دو مقاله پایانی کتاب ناظر به یک موضوع مشترک است. در این دو مقاله که به موضوع پرمناقشه آینده نگری می پردازد، نه تنها به موضوعات مهم و دشواری نظیر آگاهی از زمان، آگاهی تاریخی، زمان تاریخی و تصرف در زمان پرداخته می شود، بلکه آینده نگاری به مثابه دانش شناخت امکان ها و درک نظم متحقق در آینده مورد بحث و بررسی قرار می گیرد.
نظر شما