با حجت الاسلام احمدحسین شریفی، عضو هیئت علمی موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) و نویسنده دو کتاب «مبانی علوم انسانی اسلامی» و «روش شناسی علوم انسانی اسلامی» در این باره گفتگویی انجام داده ایم که در ادامه می خوانید؛

*الان بحث میان رشتگی در دنیا مطرح است و میان رشتگی نشان دهنده بحران هایی است که علوم غربی در نظام طبقه بندی با آن مواجه است و الان دارند با میان رشتگی به سوی حل این بحران ها می روند. در علوم انسانی به طور خاص ما بحث از علوم سیاسی، روان شناسی، جامعه شناسی و... می کنیم، شما قائل به این تفکیک ها هستید و یا به نظر شما باید این نظام طبقه بندی به هم بخورد؟

اساسا یکی از مهمترین خلاءهای علوم انسانی موجود غرب این بود که تک بعدی نگاه می کردند. مثلا جامعه شناسی بعد اجتماعی انسان را می دید در صورتی که انسان ابعاد دیگری نیز دارد. علوم سیاسی فقط بعد سیاسی را می دید اما انسان فقط موجودی سیاسی نیست بلکه موجود مدنی بالطبع هم هست. روانشناسی بعد شخصیت و فرد را نگاه می کرد و...

لذا غربی ها پس از مدتی دیدند این نگاه جواب نمی دهد و اقتصاد، جامعه شناسی و روان شناسی و... آنها ناکارآمد است و این خلاء را سعی کردند در قالب علوم میان رشته ای پر کنند. اما اینکه ما صرفا دو موضوع را با هم مخلوط کنیم و مثلا بگوییم جامعه شناسی سیاسی و یا روانشناسی اجتماعی یا جغرافیای اقتصادی یا سیاسی، ما را به واقعیت ها می رساند، به نظر من این هم جواب نمی دهد. ممکن است قدری از ضعف های گذشته را جبران کند.

*چگونه باید در علوم انسانی نظام طبقه بندی ایجاد کرد؟

در طبقه بندی علوم مولفه های روش، موضوع، غایت و منابع معرفت باید مد نظر قرار گیرد. ولی اینکه بر اساس این مولفه ها چطور می توان علوم را طبقه بندی دقیق کرد جای تامل دارد.

اگر بر اساس منابع، جداسازی را انجام دهیم منابع تجربی و غیرتجربی وجود خواهد داشت. اما آیا همان علوم تجربی را نمی توان با روش های دیگری هم دنبال کرد؟ اگر آیه ای از قرآن در مورد بیماری یا علت بیماری سخن گفته باشد می توان به آن بی اعتنا بود؟ با چه منطقی؟ چرا باید چشم خود را بر آن منبع ببندیم؟ اما اگر منبع را ملاک قرار دهیم دیگر نمی توانیم بر اساس روش طبقه بندی کنیم.

در طبقه بندی علوم مولفه های روش، موضوع، غایت و منابع معرفت باید مد نظر قرار گیرد

بر اساس موضوع می توان طبقه بندی را به علوم طبیعی و انسانی تقسیم کرد، اما غایت در اینجا مغفول مانده و به طور کلی چرا مولفه های دیگر اعم از منبع و روش و... در نظر گرفته نمی شود؟ لذا اگر ترکیبی از این چهار مولفه ها را لحاظ کرد، طبقه بندی کامل تری می توان صورت داد.

*نوع نگاه علوم انسانی غربی به انسان تک بعدی است، این امر به این معناست که این نگاه تک بعدی، علوم انسانی غرب را از اساس باطل می کند و یا در واقع علوم انسانی غربی را ناقص می کند؟ مثلا دورکیم در مورد رزمندگانی که در جنگ کشته می شوند، می گوید این یک خودکشی دگرخواهانه است که اینها به دلیل انسجام زیاد اجتماعی خود را در جامعه فدا می کنند و شهادت را در نظام فکری خود اینگونه تحلیل می کند. شاید تا یک حدی این تحلیل جواب دهد ولی به خاطر اینکه ناقص است و ابعادی از وجود انسان را نمی بیند، باطل باشد. پیرو این مطلب می خواهم عرض کنم که شما تحقق علوم انسانی اسلامی را متضمن نفی علوم انسانی غربی می دانید یا خیر؟

این سوال جدی است و در کشور ما هم پاسخ های متنوع و متعددی به آن داده اند. بنده معتقدم این نگاه تک بعدی و نگاه بر پایه روش، علوم انسانی موجود غرب را ناقص می کند، نه اینکه باطل تلقی شود. سقف آن کوتاه است. این یک لایه از واقعیت را می بینید.

مثلا پزشکی جزءنگر مانند پزشکی حال حاضر که فرضاً فقط متخصص چشم است و به دیگر جوارح انسان کار ندارد، موفقیت های زیادی دارد اما یک لایه است. اگر یک پزشکی کل نگر داشته باشیم که گفته اند مثلا رنگ چشم فرد ممکن است با نوع بیماری های دیگر او مرتبط باشد. اگر همه ابعاد را در نظر بگیریم کامل تر و واقع بینانه تر است.

حالا اگر یک پزشکی فراکل نگر را در نظر بگیریم که بگوییم حتی عوامل معنی و عوامل روحی دیگران نیز بر جسم من تاثیر می گذارد، این نگاه اگر شدنی باشد نگاه کامل تری است.

علوم انسانی اسلامی به معنای نفی علوم انسانی غربی نیست، بلکه به معنای کامل کردن آن و نگاه کلان پیدا کردن است

در علوم انسانی نیز ما همین حرف را می زنیم. می گوییم نگاه غرب نگاه ناقصی است و با یک عینک تجربه مسائل را می بیند. چه پوزیتیویست ها و اثبات گراها و چه تفسیرگراها فقط تجربه را تعمیق داده اند.

اما ما اگر تجربه را توسعه دهیم و بگوییم وحی، عقل و شهود هم حجت است و اگر طبق قوانین و ضوابطی که بر آنها حاکم است اگر حجیت آنها اثبات شد، چرا چشم بر آنها ببندیم؟

لذا با این نگاه علوم انسانی اسلامی به معنای نفی علوم انسانی غربی نیست، بلکه به معنای کامل کردن آن و نگاه کلان پیدا کردن است. به تعبیر دیگر ایده علوم انسانی اسلامی دنبال این است که ما به واقعیت برسیم و مدعی است ما با این نگاه بهتر می توانیم به واقعیت برسیم. بالاخره دغدغه علم این است که کشف واقعیت کند. لذا باید چند لایه از واقعیت را دید. هر عاقلی تایید می کند که نگاه چند لایه بهتر خواهد بود.

*مسئله ای که باید به آن پرداخت موانعی است که در راه علوم انسانی اسلامی در فضای عینی دانشگاه و حوزه ما وجود دارد. مثلا یکی از مسائل بارز، این است که علوم انسانی ما به طور عملی درگیر مسائل جامعه نیست و درگیر مسائل انتزاعی و فکری خودش است و ناظر به مسائل روز و مبتلابه جامعه کار نمی کند. شاید اگر بیشتر با مسائل جامعه درگیر شود این درگیری باعث ارتقای علوم انسانی و تولید علوم انسانی اسلامی و بومی بشود، نظر شما در این خصوص چیست؟

علوم انسانی موجود در کشور ما ناکارآمدی خود را در عرصه تحلیل و تبیین مسائل اجتماعی ما و پیش بینی وضعیت آینده در حوزه های مختلف نشان داده است. یعنی نمی توانند به مسائل ما جواب دهند

به نکته مهمی اشاره کردید. واقعا همین طور است. متاسفانه علوم انسانی موجود در کشور ما ناکارآمدی خود را در عرصه تحلیل و تبیین مسائل اجتماعی ما و پیش بینی وضعیت آینده در حوزه های مختلف نشان داده است. یعنی نمی توانند به مسائل ما جواب دهند. به این دلیل که اصلاً نگاه بومی در این علوم انسانی وجود ندارد و فکر، فکری ترجمه ای است.

مثلا دو سال پیش حادثه ای در کشور ما رخ داد که خواننده ای که یک سال و نیم از اولین آلبومش گذشته بود بر اثر بیماری از دنیا رفت. تشییع جنازه وی بدون هیچ حمایت رسمی و تبلیغات رسمی، البته همه را به تعجب واداشت.

در این مورد جامعه شناسان ما چقدر میزگرد برگزار کردند و تحلیل گران علوم سیاسی و علوم انسانی ما دم از شکاف دولت و ملت و شکاف ارزش ها زدند و دریایی از اطلاعات انباشته شد. ولی پس از چندی وقتی شهدای غواص ما تشییع شدند و سی و یک استان کشور ما به جنب و چوش افتاد و کل ملت به حرکت درآمد، نفس از سینه هیچ کدام از این جامعه شناسان بیرون نیامد و کسی نیامد این پدیده را تحلیل کند.

شکاف دولت و ملت و شکاف ارزش ها و خواسته های ملت کجا رفت؟ پس پدیده تشییع شهدای غواص چه بود؟

مثال دیگر پدیده اربعین است که بیست میلیون نفر در آن حاضر می شوند. یک نفر از این جامعه شناسان ما تحلیل گران علوم انسانی ما این پدیده را تحلیل نمی کنند. لذا وقتی حرف ها ناکارآمدی خود را نشان می دهد، مردم و مسئولین هم اهمیت علوم انسانی را درک نمی کنند.

اگر این نگاه ترجمه ای از اندیشمندان علوم انسانی ما برچیده شود و نگاه بومی باشد و با مسائل داخلی مان و با نگاه اسلامی و همه جانبه نگاه کنیم، آن موقع عمق کلام مقام معظم رهبری را می فهمیم که فرمودند علوم انسانی روح دانش و مدیریت جامعه و نرم افزار تمدن سازی است.

اینکه ما بریده از مسائل بومی خود و بدنه اجتماع هستیم یک لایه از موانع است. بعد دیگر متاسفانه این است که بسیاری از مسئولین و مدیران جامعه ما هم توجه به حوزه علوم انسانی ندارند و اهمیت آن را درک نمی کنند.

عمر مفید روسای دانشگاه های ما و مدیران فرهنگی ما در این مدت پس از انقلاب به سه سال نمی رسد و نمی توان کارهای بنیادی در حوزه علوم انسانی انجام داد.

فضایی که در کشور ما وجود دارد متاسفانه فضای سیاست زدگی علم است و در این بستر اندیشمند نمی تواند فکر کند

فضایی که در کشور ما وجود دارد متاسفانه فضای سیاست زدگی علم است و در این بستر اندیشمند نمی تواند فکر کند.

*ارکانی که برای تولید علوم انسانی نیاز است را برشمارید و به نظر شما کدامیک مهمتر است و ما باید در مورد آن بیشتر کار کنیم؟

اگر تعریف، توصیف، تبیین، تفسیر، پیش بینی، ارزشیابی و کنترل را مولفه های هفت گانه تولید علوم انسانی در نظر بگیریم، از یک جهت کنترل مهمترین بخش است. یعنی شش لایه اول همه مقدمه بخش آخر هستند. تریف و توصیف و... ما برای این است که اگر وضعیت آینده نامطلوب است چه کنیم که آن را تغییر بدهیم و اگر مطلوب است چه کنیم آن را تقویت کنیم؟

از یگ جهت دیگر هم در شش لایه اول، تبیین از همه مهمتر است. یعنی کشف چرایی یک کنش و علل نهفته در انجام یک فعل. چون تبیین بدون تعریف و توصیف تحقق پیدا نمی کند. اگر به درستی تبیین کنیم، پیش بینی درستی نیز خواهیم داشت. چون یکی از مهمترین ارکان پیش بینی وضعیت آینده، این است که شما چرایی و علل وقوع فعل را بدانید.

مثلا اگر علل رکود را بدانید می توانید پیش بینی کنید تا زمانی که این علل وجود دارد، رکود باقی خواهد ماند. مثلا می توان بررسی کرد فلان سیاست کدامیک از علل رکود را از بین می برد و سهم آن از کاهش میزان رکود چقدر می تواند باشد.

ما مبانی علوم انسانی را نیز به پنج دسته تقسیم می کنیم که مبانی هستی شناسانه، معرفت شناسانه، انسان شناسانه، دین شناسانه و ارزش شناسانه است. به نظر ما همه اینها در نوع نظریه ای که ما در نوع نظریه ای که در علوم انسانی می دهیم، نقش آفرین اند. اما شاید در همه اینها، مبانی انسان شناختی از همه مهم تر است. چون نوع نگاه به انسان و ارزش های حاکم بر انسان و آینده و گذشته انسان که مبدا و معادی دارد، بسیار مهم است.