فرهنگ امروز/ محمدمحسن راحمی‌ : این روزها سالگرد وفات آیت‌ا... محمدعلی شاه‌آبادی استاد اخلاق و عرفان امام خمینی(ره) است. تاکنون درمورد اندیشه‌های امام(ره) بحث‌های زیادی انجام شده است و از زوایای مختلف آرای فقهی، کلامی، عرفانی، فلسفی و سیاسی ایشان مورد بررسی قرار گرفته است. برخی معتقدند که حضرت امام‌(ره) بنیان نظام اندیشه سیاسی خود یا همان ولایت فقیه را از فقه استنباط کرده‌اند و برخی آن را منبعث از اندیشه‌های کلامی یا فلسفی قلمداد می‌کنند. در تفسیر دیگری آبشخور نظریه ولایت فقیه، نشات‌گرفته از دیدگاه عرفانی ایشان دانسته می‌شود و در این میان نقش آیت‌ا... شاه‌آبادی، استاد عرفان حضرت امام(ره) و مشی اجتماعی‌شان در عرفان برجستگی می‌یابد. حتی اندیشمندانی پدیده انقلاب اسلامی را نیز به سلوک عملی حضرت امام و به تعبیر ملاصدرا اسفار اربعه و جزئی از سفر چهارم آن می‌دانند که به نوعی امتداد سلوک شخصی در بعد اجتماعی محسوب می‌شود و از این منظر هم اندیشه امام(ره) کاملا متاثر از عارف کامل و استاد مبرز ایشان آیت‌ا... شاه‌آبادی است. امام خمینی درمورد شخصیت عرفانی استاد بزرگ خود می‌فرمایند: «من در طول عمرم روحی به لطافت و ظرافت آیت‌ا... شاه‌آبادی ندیدم.»

ردپای اندیشه‌های آیت‌ا... شاه‌آبادی در جنبه‌های فکری و رفتاری حضرت امام صرفا به حوزه عرفان محدود نمی‌شود بلکه امام(ره) در سیاست‌ورزی و مبارزه با استبداد نیز تحت‌تاثیر استاد بزرگ خود هستند. در تاریخ آمده است که حضرت امام ماجرای ملی شدن صنعت نفت و تلاش آیت‌ا... کاشانی در این مسیر را پیگیری می‌کرده‌اند و آیت‌ا... مدرس نیز به لحاظ سیاسی نقش بسزایی در شکل‌گیری روحیه مبارزه و جهاد علیه استبداد در شخصیت امام داشت اما به ابعاد سیاسی و مبارزاتی آیت‌ا... شاه‌آبادی و تاثیرات آن بر شاگردشان کمتر توجه شده است. حضرت امام در توصیف این بعد از شخصیت استاد خود می‌گویند: «مرحوم شاه‌آبادی علاوه‌بر آنکه یک فقیه و عارف کامل بودند یک مبارز به تمام معنی هم بودند.»

در اواخر حکومت قاجار، رضاخان به‌عنوان سردار سپه پیشاپیش دسته‌های عزاداری کاه بر سر می‌ریخت و به سر و سینه می‌زد و تظاهر به دینداری می‌کرد تا زمینه‌های به قدرت رسیدن خود را هموار کند. حتی آیت‌ا... مدرس نیز نسبت به او به جمع‌بندی خوش‌بینانه‌ای رسیده بود. در همان زمان آیت‌ا... شاه‌آبادی با دوراندیشی سیاسی خاص خود و در توصیف رضاخان و خطاب به مدرس می‌گوید: «این مردک الان که به قدرت نرسیده است، این‌چنین به دست‌بوسی علما و مراجع می‌رود و تظاهر به دینداری می‌کند و از محبت اهل بیت(ع) دم می‌زند. لکن به محض آنکه به قدرت رسید به همه علما پشت می‌کند و اول کسی را هم که لگد می‌زند خود شما هستید.»

آیت‌ا... شاه‌آبادی افشاگری و مبارزه با رضاخان را ادامه داد و معتقد بود که «رضاخان خبیث با اِعمال بی‌حجابی، قصد دارد ریشه اسلام را بزند و اگر صدها روحانی بزرگ را سر می‌برید، یک چنین لطمه‌ای به اسلام نمی‌زد.»

یک سال پس از به قدرت رسیدن رضاخان و آغاز رژیم پهلوی آیت‌ا... شاه‌آبادی در ادامه مبارزات خود به شهرری رفته و در حرم حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) دست به تحصن می‌زند. این تحصن 11 ماه به طول می‌انجامد و در این مدت با وجود اینکه دولت برای شکست تحصن تلاش می‌کرد و حتی به نقلی خود رضاشاه نیز حاضر شده بود تا با ایشان ملاقات کند اما آیت‌ا... شاه‌آبادی هرگونه همکاری با وی را حرام می‌دانست و درنهایت با اصرار شهید مدرس و جمعی از علما تحصن خود را شکست و به قم عزیمت کرد و موجبات آشنایی امام با ایشان در همان ایام فراهم شد.

 از دیگر فعالیت‌های سیاسی اجتماعی آیت‌ا... شاه‌آبادی در راه مبارزه می‌توان به تاسیس شرکت مخمس برای مبارزه با رباخواری و تاسیس صندوق قرض‌الحسنه و هیات‌های سیار اشاره کرد.

عرفان آیت‌ا... اجتماعی به هیچ‌وجه در جنبه فردی خلاصه نمی‌شد و کاملا امتداد اجتماعی داشت. ایشان به مبارزه و جهاد معتقد بود و قناعت به اسلام انفرادی را اسباب مهلکه می‌دانست. از منظر آیت‌ا... شاه‌آبادی همه اسلام سیاست است و سیاست از اسلام جداشدنی نیست: «معرفت اغلب احکام واقعیه نیز مشتمل است بر سیاست؛ مثل طهارت و صوم و صلات و زکات و حج و جهاد و لذا می‌توان گفت که دین اسلام، دین سیاسی است.»

آنچه از کتب به جای مانده از ایشان ازجمله «شذرات المعارف» برمی‌آید آن است که بعد اجتماعی در اندیشه سیاسی آیت‌ا... شاه‌آبادی کاملا برجسته است و با نگاهی به مشی حضرت امام(ره) از آغاز نهضت تا پیروزی انقلاب و پس از آن در مدت استقرار نظام اسلامی می‌توان پیوند نظری و بسط اندیشه‌های استاد در شاگرد را به وضوح دریافت.

منبع: فرهیختگان