فرهنگ امروز/ رحیم یوسفی‌اقدم:[۱]

کتاب ۵۲۰ صفحه‎ای عباس کاظمی با عنوان «دانشگاه؛ از نردبان تا سایه‎بان»، ۴ فصل‎ دارد که هریک از این فصول نیز مقالات و مصاحبه‎های نویسنده است که در بخش‎های ۱) دانشگاه و آموزش عالی در ایران، ۲) اقلیت‎های دانشگاهی در ایران، ۳) علوم اجتماعی در ایران و ۴) تجربۀ مطالعات فرهنگی در ایران تنظیم شده است. به بیان خود نویسنده، کتاب «مجموعه تأملاتی است که طی یک دهۀ گذشته اینجا و آنجا به‌عنوان بخشی از مداخلات روشنفکرانه عرضه شده است» (ص. ۲۲). با این گفتار، نویسنده تأملات خود را نه یک تحقیق نظام‎مند «پژوهشی و دانشگاهی»، بلکه نوشتارها، تأملات و مصاحبه‎هایی می‎داند که ماهیتی بینابینی دارند، ماهیتی که خود در یکی از مصاحبه‎ها این‌گونه بیان می‎کند: «در مجله‎های عمومی بیشتر مشارکت می‎کنم، آن هم در شکل Essay؛ یعنی یادداشت‎های قابل فهمی که در حدفاصل مقالات علمی‎-پژوهشی و یادداشت‎های ژورنالیستی قرار دارند» (ص. ۴۳۰).

 سامان‌دهی فصول کتاب، این فکر را به ذهن خاطرنشان می‎کند که باید پیوندی میان مطالب فصل‎های کتاب باشد که از مسائل کلان (دانشگاه و آموزش عالی ایران) به مسائل گروه‎های خاص (اقلیت‎های دانشگاهی) و یک رشتۀ خاص (علوم اجتماعی) و یک گرایش نظری و روشی (مطالعات فرهنگی) وجود داشته باشد، اما این‌گونه نیست؛ برای مثال، در بخش کلان و آموزش عالی، روندهای کلان تغییر و تحول در ساختار آموزش عالی، تجاری ‎شدن دانشگاه، وضعیت‎ گروه‎های مختلف دانشجویی بحث ‎شده است، این روندهای کلان به ایجاد موضوعات جدیدی همچون حق‎التدریسی‎ها، ظهور پرولتاریایی دانشگاه و پدیدۀ برون‎سپاری کمک کرده‌اند؛ اما این منظر از دیدگاه «کلی» و نه ناظر بر یک گرایش «خاص» مانند علوم اجتماعی و گرایش مطالعات فرهنگی بررسی شده‎اند، یعنی تغییرات ذکرشده و پدیده‎های نوظهور دانشگاهی در ارتباط با یک رشتۀ دانشگاه خاص بررسی نشده‎اند و ماهیتی «عام» دارند.

 بنابراین، کتاب را می‎توان به دو بخش تقسیم کرد: ۱) تغییرات آموزش عالی در چند دهۀ گذشته و پدیدارهای نوظهور دانشگاهی؛ ۲) تأملاتی در رشتۀ علوم اجتماعی و مطالعات فرهنگی از منظر بایسته‎های روشی و نظری. چیزی که این دو بخش را مرتبط می‎کند این است که بخش دوم و بایسته‎های روشی و نظری کاظمی، مبنای تأمل او در مطالعۀ آموزش عالی ایران و مسائل آن است. با این طبقه‎بندی، کتاب سامان خاصی می‎یابد و در حد یک «کتاب منسجم» و نه «تأملات پراکنده» و بی‎ربط به هم در مورد موضوعات مختلف نشان می‎دهد من در نقدم فقط بر بخش اول و به‌صورت‌کلی بر ایدۀ اصلی آن تمرکز می‎کنم، زیرا معتقدم که موضوعات جزئی دیگری که به‌صورت موردی بررسی شده‎اند (مثلاً حق‎التدریسی‎ها) در واقع بازتاب این تغییرات و شاخصه‎های این تغییرات جدید قلمداد شده‎اند.

در بخش تغییرات ساختاری و کلان آموزش عالی که در جای‌جای کتاب آمده است، نویسنده ایدۀ کلی تبدیل دانشگاه از «نردبان» به «سایه‎بان» را معرفی می‎کند. دانشگاه از محل و فضایی برای ارتقای طبقاتی و تحرک شغلی به محلی برای ماندن، «جان‎پناهی موقتی» (ص.۲۳) شده است؛ یا «شاهد تغییر کارکرد دانشگاه از نردبان ترقی به مکانی برای ماندن هستیم. امروزه پدیدۀ ماندن در دانشگاه موضوعیت پیدا کرده است؛ ما به دانشگاه می‎رویم که بمانیم و هیچ جایی بهتر از دانشگاه نیست» (ص. ۲۴۰).

اجازه دهید ابتدا این «استعاره‎های» «نردبان» و «سایه‎بان» را اصطلاح‎شناسی دقیق‎تری کنیم تا از این منظر ایدۀ کاظمی را نقد کنیم. نردبان، ابزاری در زندگی روزمره است که برای بالا‎ رفتن، برای دسترسی یافتن به چیزی که «در حالت عادی» به‌راحتی نمی‎توان بدان دست یافت، استفاده می‎شود؛ اما در گفتارهای روزمره، نردبان در معنای کنایی به معنی «سوءاستفاده کردن برای موفق‎ شدن» (شخصی را نردبان کردن) است و در معنای «استعاره‎ای» به‌عنوان «پیشرفت»، «بالا رفتن»، «طی کردن مدارج‎ ترقی» است. در هر دوی این معانی، «معنای ابزاری» نردبان حفظ شده است که برای رسیدن به چیزی و یا خواسته‎ای از آن استفاده شده است؛ بنابراین «نردبان» تنها ابزار، «وسیله‎ای در خود» و خنثی است، این ابزار خنثی می‎تواند هم برای مقاصد و نیت‎های «خوب» و هم برای مقاصد و نیت‎های «بد» استفاده شود. در اینجا دو معنای کنایی (استفادۀ نامناسب) و استعاری (استفادۀ مناسب) نردبان در مفهوم ابزاری بودن نردبان ادغام و یکی شده‎اند.

«سایه‎بان» نیز مانند مفهوم «نردبان» یک ابزار و وسیله است. سایه‎بان محلی را فراهم می‎کند که در ذیل آن می‎توان از «آسیب‎ها» و «خطرها» و «آزارگرهای» بیرونی در امان بود. سایه‎بان می‎تواند معانی‌ای مانند استراحت‎ کردن، لمیدن، فراغت ‎یافتن، آسوده ‎شدن داشته باشد. اما در این استعاره یک تقسیم‎بندی وجود دارد، تقسیم‎بندی بین «درون» (دانشگاه، جایی که ذیل سایه‎بان هستیم) و «بیرون» (بیرون دانشگاه، جایی که «آسیب‎ها»، «آزارگرها» و «خطرها» ما را تهدید می‎کنند و یا آزار می‎دهند). هر دو این استعاره‎ها ابزار هستند و هدف «چیزی دیگر» و «خواستۀ دیگر» است، «نردبان» و «سایه‎بان» تنها کمک می‎کند که به این «چیز دیگر» دست یابیم؛ این «چیز دیگر» در توضیح کاظمی، شغل و فرصت‎های شغلی یا کاهش تدریجی شغل و فرصت‎های شغلی در بین این دو دوره است.

 هرچند کاظمی تعریفی از دانشگاه نداده است، اما او از این دو «استعاره» استفاده می‎کند تا «کارکرد» دانشگاه را در دوره‎های مختلف برجسته کند. مسلماً «کارکردهای» دیگری برای دانشگاه می‎توان تصور کرد، مانند کارکرد ایدئولوژیک و سیاسی، کارکرد منزلتی، کارکرد هویت‎یابی و... همچنان‌که خود کاظمی در جای‎جای کتاب انواع کارکردهای دیگر را ذکر می‎کند. این کارکردهای مختلف مسلماً می‎توانند «هم‌زمان» نیز وجود داشته باشند؛ مثلاً در دورۀ کنونی که کارکردِ خوشباشانه و گذران وقت دانشگاه اولویت یافته است، کارکردهای سیاسی و ایدئولوژیک، منزلتی و فرصت شغلی، هویت‎یابی و... نیز هم‌زمان با یکدیگر «زیست» می‎کنند، تنها تفاوت در اینجا است که در یک دورۀ خاص، یکی از این کارکردها «برجسته» شده‎اند، برجسته شدن این کارکرد نیز می‎تواند به تغییرات در ساختار اقتصادی، سیاسی و فرهنگی برگردانده شود؛ و از این منظر می‎توان گروه‎های نوظهور دانشگاهی را تشخیص داد، مسائل آن‌ها را کشف کرد و رابطۀ آن‌ها با «دولت و سیاست»، با «بازار کار» را بازشناخت.

به نظرم این برجسته شدن کارکردی دانشگاه تنها «تفاوت‎های» دانشگاه را در دوره‎های مختلف نشان دهد و از تأکید بر «این‌همانی» بازماند. منظورم از «این‌همانی»، ساختاری یک‌سان و همگون، یک «هستۀ درونی» است که ورای این تفاوت‎ها در شکل فرم‎های تولید دانش، رابطۀ دانش با «موضوع»، نقش دانش در «اهداف کلی‎تر زندگی عملی» ثابت باقی می‎ماند؛ ازاین‌رو به نظر می‎رسد که تأکید بر «کارکرد» یک «دقیقه» و یا «لحظۀ انتزاعی» از «کلیت یک نظام» است؛ بدون توجه به این «کلیت»، خطر افتادن در «انتزاعی‎گرایی» و ماندن در «فرضیه‎های همگونی» وجود دارد. فرضیه‎های همگونی، «نهاد دانشگاه» در ایران را با «نهاد دانشگاهای غرب» همگون فرض می‎کنند و از مطالعه‎ای تاریخی در مورد شکل‎گیری دانشگاه در ایران، تعریف «دانش» و «علم» در دانشگاه، شیوۀ تولید محتوا در دانشگاه، ربط این محتوای تولیده شده به «زیست اجتماعی و سیاسی» سر باز می‎زنند. منظورم از «کلیت نظام» نیز متن وسیع‌تری است که دانش و علوم جدید در آن «تجربه» می‎شوند. تأکیدم بر «تجربه» بُعدی از «تجربۀ جدید دانشگاه» است که ما را از افتادن به انتزاع‎گرایی دیگری با نام «کلیت» مصون می‎سازد؛ زیرا اولاً «تجربه» پدیدۀ بسیار عام و عمومی است، از سوی دیگر، «تجربه» دارای ابعاد، زمانی-فضایی، بدنی، حسی-حرکتی، بین‎الاذهانی، تاریخی (هدایت‎شده بر اساس سنت و زنجیره‎های نسلی)، غایت‎شناختی و هدف‌محور، هدایت‎شده با بهنجاری (مانند سنخ‎وارگی، آشنا ‎بودن، بهینه بودن و موزون بودن) است.

 پس با این تأکید دو نوع از «کلیت» را مشخص کردم: نوع اول «کلیت»؛ نظام‎های نظری از پیش موجود است که دست به ساخت نظری واقعیتی یک‌پارچه به نام «دانشگاه ایرانی»، «جامعۀ ایرانی» می‎زنند، این نوع «کلیت‎گرایی» بر اولویت نظریه به «تجربه» استوار است و تنها با «زور و فشار»، «تجربه‎ها» را به قالب نظریه‎های از پیش موجود درمی‌آورد. نوع دوم «کلیت»؛ بر تجربه مبتنی است و نشان می‎دهد که چگونه درعین‌حال که تجربه، فردی است، دارای زمان و زمانمندی درونی، دارای تاریخ و تاریخمندی درونی، بین‎الاذهانی و مرتبط به باورهای سنتی و مواریث انتقال‎یافته در زنجیره‎های نسلی، بهنجار و حامل نشان‎های قدرت است. به عبارتی در اینجا اگر از «کلیت» حرفی زده می‎شود، این «کلیت» تنها با نشان دادن «تجربه» و ابعاد آن و تنها به‌صورت «پسینی» و نه «پیشینی» به دست می‎آید.

تعریف «کارکردی» از دانشگاه، پدیدۀ رایج در طول تاریخ تأسیس دانشگاه‎های ایران است؛ مثلاً ایجاد دارالفنون با عنوان «کارخانۀ نوکرسازی»، مدرسۀ سیاسی مشیرالدوله با هدف «تربیت کادر سیاسی و دیپلمات» و تأسیس دانشگاه‎ تهران و سایر دانشگاه در ایران با هدف «تربیت و آموزش انسانی» برای مشاغل دولتی و یا «بازار» ایجاد شده است. در تمامی این موارد، دانشگاه همواره ابزاری برای یک هدف دیگر و یا «چیزی دیگر» تعریف شده است. تلقی دانشگاه به‌عنوان ابزار خنثی که در دوره‎های تاریخی کارکردهای متفاوتی با توجه به سیاست‎ها دولتی و یا تغییرات در ساختار اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به خود گرفته است طفره‎رویی از تعریف «چیستی» دانشگاه و تقلیل آن به «کارکرد» است. در مقابل به نظر می‎رسد که تأکید بر «تجربۀ دانشگاه»، «تجربۀ علم»، «تجربۀ تولید متون علمی»، «ربط متون تولیدشده به زندگی»، تعریفی از «چیستی» و «ماهیت» دانشگاه به ما بدهند و این نوع مطالعات «کارکردی» را تکمیل کنند و یا حداقل جایگاه حقیقی آن‌ها را مشخص سازند.

 تحقیقاتی از نوع تحقیق کاظمی بسیار روشنگر هستند و دانش ما را از تغییرات دانشگاه در دوره‎های مختلف و مسائل به وجود آمدۀ جدید وسعت می‎دهند، خصوصاً که مجهز به بینشی «عدالت‎گرایانه» در جست‌وجوی شرایط نابرابر افراد در این ساختارهای دانشگاهی هستند. این تحقیق به خاطر هدفی «برابری‎خواه» (کاستن از آلام افرادی که در این شرایط استثمار می‎شوند، مرئی ساختن آن‌ها، شنیدن صدای آن‌ها) و در پاسخ به «شرایط اضطراری»، بحث‎های «معرفت‎شناختی» مربوط به «چیستی» و «ماهیت» دانشگاه در ایران را کنار می‎گذارد. به نظرم بخشی از این امر ناشی از این پیش‎فرض می‎تواند باشد که کاظمی معرفت‎شناختی و چیستی دانشگاه را بحث‎های نظری می‎داند که تنها به‌صورت فلسفی-نظری قابل دستیابی است؛ اما من معتقدم که توجه به «تجربه» و برجسته کردن آن، امکان بحث در مورد «چیستی و ماهیت» دانشگاه در ایران را فراهم می‎سازد.

 بنابراین، نوع مطالعات کاظمی می‎توانند با مطالعاتی از جنس دیگر تکمیل شوند؛ برای مثال، مطالعاتی از جنس «مادیت» علم و دانشگاه در ایران در کنار «کارکردهای» دانشگاه برای تعریف دانشگاه ضروری می‎‎باشد. منظورم از «مادیت» نه مانند کاظمی «تحولاتی کمّی... که جسمانیت دانشگاه‎ها را متحول می‎کنند» (ص. ۳۰)، بلکه توجه به خود متون تولیدی دانشگاه است؛ پایان‎نامه‎ها، مقاله‎ها، کتاب‎هایی که کاظمی به‎راحتی با عنوان «فِیک و جعلی» کنار می‎گذارد و مطالعه‎ای در مورد شیوه‎های استدلال‎آوری، دلیل‎آوری، به‎ کار بستن نظریه، تعریف «موضوع»، «ربط موضوع به زندگی اجتماعی و سیاسی» در این متون نمی‎کند. مادیت یا محتوای متون تولیدشده امکان بحث در مورد «چیستی» دانشگاه در ایران را فراهم می‎سازد، در غیاب توجه به این «مادیت»، تعریف دانشگاه تنها بر اساس «کارکردهای» دانشگاه باقی می‎ماند. «کارکردهای» دانشگاه استقلال خودشان را از «مادیت» متون تولیدی حفظ می‎کنند. سؤال اساسی دقیقاً همین استقلال «کارکرد» از «مادیت» و یا محتوای متون تولیدشده است. چگونه می‎توان «استاد دانشگاه»، «متخصص»، «فوق‎لیسانس» و «دکتر» شد درحالی‌که «متون علمی» تولید نکرد؟ چگونه دانشگاه می‎تواند بدون این «مادیت» پابرجا بماند؟ در غیاب این «مادیت» دانشگاه چه «کارکردهایی» را متقبل می‎شود؟

 به نظرم مطالعۀ این مادیت، شفافیت بیشتری برای ما از کارکردهای دانشگاه در دوره‎های تاریخی به دست می‎دهد، از همه مهم‌تر اینکه، مطالعۀ این مادیت متون تولیدی، «شیوۀ تولید علم» در ایران را مشخص می‎کند و ازاین‌رو «ماهیت» دانشگاه در ایران را مشخص می‎سازد. محتوای مقاله‎ها، کتاب‎ها، پایان‎نامه‎ها، بُعدی از «تجربۀ علم» در دانشگاه هستند که از سوی کاظمی نادیده گرفته می‎شوند. مروری بر این محتواهای تولیدشده نشان می‎دهد که گسستی بین «تأمل» (نظریه) و «زندگی» (موضوع) وجود دارد؛ به این معنی که متون تولیدشده دارای محتوایی هستند که با نظریه‎های مدشده و پیچیده (و در واقع با ملغمه‎ای از ایده‎های نامعلوم و مبهم) و یا روش‎های آماری بسیار پیچیده، رابطۀ خود را با «زندگی» (موضوع پژوهش) «معلق» می‎کنند. «زندگی» (موضوع) تأمل‎شده در این متون، زندگی خنثایی‎ است که برای هیچ‎چیز و هیچ‎کس خیر و شری ندارد.

 از یک سو، این متون تولید‎شده این انتظار را برآورد می‎کنند که بالاخره یک فرد دانشگاهی باید «چیزی» تولید کند، دستاورد و تولید نوشته‎شده‎ای داشته باشد و از این راه امرارمعاش کند؛ و از سوی دیگر، محقق و فرد دانشگاهی با آوردن نظریه‎ها و روش‎های آماری پیچیده، مسئولیت خود در قبال توصیف و توضیح «زندگی» (موضوع) را معلق می‎کند، زیرا تسلیم «زندگی» (موضوع‎) شدن و توضیح آن حداقل بی‎نیاز از هرگونه نظریۀ پیچیده و با توصیف ساده و پرمایه، «اضطرابی» غیرقابل‌پیش‌بینی دارد که می‎توان آن را از دو جهت بسط داد. نخست، می‎توان بحث کرد، توصیف سادۀ پدیدارهای اجتماعی «کنش سیاسی» است که با حوزه‎های بسیار وسیعی سروکار دارد که می‎تواند نتایج غیرقابل‌پیش‌بینی برای فرد همراه داشته است. این نتایج می‎توانند دامنه‎ای از محرومیت‎های اقتصادی-سیاسی را به فرد تحمیل کنند و دوم اینکه، دنباله‎روی از «موضوع» و توضیح و توصیف آن‌ها، نوعی از «تجربۀ جدید» است که باید در زمانمندی و تاریخمندی درونی این «تجربه» توضیح داده شود؛ «ترس» از توصیف پدیدارها، ترس از حیطه‎ها و قلمروهای جدید است. نوعی تنش و تضاد در اینجا بین «دانش» و «دوکسا»، بین «آزادی» و «باور» وجود دارد که حل‎نشده رها شده‎اند و یا معلق شده‎اند؛ نوعی از تحقیق تبارشناسی برای ریشه‌یابی این «اضطراب» و «ترس‎های» جمعی ضروری به نظر می‎رسد.

 درهرصورت، در این متون تولیدشده در ایران، رابطه‎ای بین نظریه (تأمل) با نظریه (تأمل) و گسست «تأمل» (نظریه) از «زندگی» (موضوع) شکل می‎گیرد. «زندگی» (موضوع) زیسته‌شده در متون تولید‎شده، دیگر همان زندگی شورمند، جاندار و پر از رنج‌ودرد «پدیدارهای اجتماعی» در جامعه نیست، این میراندن و خشکاندن «زندگی» (موضوع) در دانشگاه، علم و دانشگاه را به ابزاری خنثی تبدیل می‎کند و ازاین‌رو تعریف دانشگاه بر اساس «کارکرد» را امکان‎پذیر می‎کند. دانشگاه خنثی تعریف می‎شود و به یک مؤسسه و نهاد صرف تقلیل می‎یابد؛ یک فرم بدون محتوا که می‎توان هر محتوایی به آن داد، می‎توان هرگونه مداخله‎ای را بر اساس ملاحظات اقتصادی و سیاسی بر آن اعمال کرد.

به نظرم به‎ جای استعاره‎های «منفصل» کاظمی (نردبان و سایه‎بان) می‎توان به یک استعارۀ کلی، یعنی «خانه» متوسل شد و خواهان تحقیقاتی بود که از راه‎پله‎های (کارکرد، ابزاری برای «چیزی دیگر») این خانه (دانشگاه) به زیرپله‎های این خانه فرود می‎آیند و مادیت آن را در قشر تجربه‎های تولید محتوای علم و ربط این محتوا به زندگی ساکنین خانه را جست‌وجو می‎کنند؛ ازاین‌رو زیرپله (چیستی و ماهیت دانشگاه) می‎تواند راه‎پله (کارکرد) را روشن‎تر و شفاف‎تر سازد.