فرهنگ امروز/ معصومه آقاجانپور:
اولین پرسش که در مواجهه با این کتاب مطرح می‌شود این است: منظور نگارنده از ناسیونالیسم اسلامی چیست؟ منظور نویسنده از ناسیونالیسم اسلامی در واقع جنبشی برای استقرار یا حکمرانی یک دولت مدرن است که بر اساس ایدئولوژی اسلامی تعریف می‌شود. در این تعریف، حکومت نیز یک نظام سیاسی، اجتماعی و اقتصادی است که بر قلمرو معینی دارای اقتدار حاکمیتی سراسری بوده و دارای هویتی خاص بر اساس ویژگیهای مشترک و یک ایدئولوژی برجسته است. بر این مبنا میتوان دربارۀ هویت ملی اسلامی یا مسیحی، بودایی، فاشیستی، کمونیستی و لیبرال سخن گفت. برخی دانشمندان علوم اجتماعی بر این نظرند ناسیونالیسم صرفاً تعبیری سکولاریستی دارد، اما تحولات سده بیستم و سده اخیر نشان داد این تعبیر چندان درست نبوده است. بر این اساس، ناسیونالیسم اسلامی همانند دیگر تعابیر ناسیونالیستی آن دوره، در زمان انقلاب مشروطه به لحاظ شکلبندی چندان قوام نیافته بود.
پرسش دوم این است: این کتاب چه تفاوت اصلی با کتاب‌های پیشین با موضوع مشروطه دارد؟ در این کتاب دو موضوع عمده مطرح شده است؛ نخست، نقش دین اسلام و سکولاریسم در انقلاب مشروطه (۱۲۸۵/۱۹۰۶) و دیگر اینکه چگونگی درک و دریافت از اندیشه سیاسی انقلاب در ولایات و ایالات و نیز چگونگی گسترش مباحث مربوط به دین اسلام و سکولاریسم در آن مناطق در مورد نخست، در نوشته‌های مرتبط با انقلاب مشروطه ایران به زبان انگلیسی تا به حال بر سکولار بودن انقلاب مشروطه توجه شده است. این امر تا حدی به تأسی از الگوی کتاب تأثیر گذار ادوارد براون، انقلاب سال ۱۹۰۹-۱۹۰۵ ایران بوده است. آثار شایان توجه پس از کتاب براون عبارت بودند از تاریخ مشروطه ایران، احمد کسروی؛ انقلاب مشروطه ایران، ژانت آفاری؛ نخستین انقلاب ایران، اثر منگل بیات؛ کتابی که در این اواخر زیر عنوان انقلاب مشروطه ایران ویراستۀ هوشنگ شهابی و ونسا مارتین منتشر شد هم حاوی مقالاتی دربارۀ آرا و افکار، نوآوری‌های هنری و ابعاد فراملی انقلاب مشروطه است.
ونسا مارتین در اثر جدید خود معتقد است مطالعه و بررسی منابع آن دوره نشان داده باآنکه اغلب مردم انقلاب مشروطه را انقلابی شیعی محسوب می‌کردند، هم‌زمان واقف بودند که انقلاب، نظام حکومتی جدیدی را بشارت می‌داد که پاسخ‌گویی حاکمان، نظم و عدالت را به جای حاکمیت مطلق استبداد مستقر خواهد کرد. ممکن است این بحث مطرح شود با توجه به اینکه ایرانِ آن زمان کشوری تمام شیعی بود، طبیعی است که انقلاب آن نیز انقلابی مذهبی باشد. به‌یقین در آن زمان درکی فراگیر از سکولاریسم وجود نداشت و حامیان آن نیز اغلب محدود می‌شد به نخبه‌ای از روشنفکران و تجار زیاد سفرکرده و دنیادیده. در این میان روحانیون از اهمیت بالایی برخوردار بودند، نه فقط به دلیل مقام و موقعیت مذهبی‌شان، بلکه به این دلیل که استفاده از نفوذ آنان در چانه‌زنی و اعتراض علیه حکومت نزد مردم امری رایج بود. به باور ونسا مارتین با شروع سده بیستم بسیاری از کسانی که مسائل و مشکلات زمانه خود را به زبان دین بیان می‌کردند، در دوره پهلوی به چهره‌هایی سکولار بدل شدند و کسانی هم که در دوره پهلوی بالیده و پرورش یافته بودند هم سکولاریسم را راه و روش طبیعی نگاه به مسائل سیاسی و نقش مذهب می‌دیدند. بااین‌حال، حتی در دوره‌ای که کشور تحت تأثیر نهادهای سیاسی، افکار و اندیشه‌ها و آموزش‌های جدید، به‌ویژه آموزش‌های علمی و تکنولوژیک عمدتاً غربی قرار گرفت، بسیاری از کسانی که به انتخاب خود و با اشتیاق آن آموزش‌ها را فرا گرفته بودند هویت ملی شیعی خود را کماکان حفظ کردند.
اما تفاوت دیگر این کتاب توجه ویژه نگارنده بر نقش ولایات در انقلاب مشروطه است. به اعتقاد نویسنده، در بررسی‌های مربوط به انقلاب مشروطه تاکنون عمدتاً به تهران و تا حدی تبریز توجه شده و در نتیجه، آثار اندکی دربارۀ دیگر ایالات به رشته تحریر درآمده است؛ بنابراین، در این دوره گرایش عمومی به‌سوی اتخاذ دیدگاه‌های کلان دربارۀ کل کشور بدون توجه به کاربرد این دیدگاه در منطقه یا ناحیه‌ای خاص بوده است. این کتاب علاوه بر تبریز، به شیراز، اصفهان و بوشهر از دیدگاه اسلامی پرداخته است که از مراکز مهم ایالاتی هستند که به طور مفصل بررسی نشده‌اند. شیراز در ارائۀ شناخت از نقش ایلات، به‌ویژه قشقاییها به‌عنوان یک قدرت محلی عمده در یک مرکز شهری مهم اهمیت زیادی دارد. از سوی دیگر، با توجه به اینکه این بررسی بر اسلام تمرکز کرده است، اصفهان نیز مورد توجه بوده است. دلیل عمده انتخاب اصفهان واکاوی نقش خانواده متنفذ و فقاهتی مسجدشاهی (نجفی) و افزون بر این بررسی نقش آقانورالله یکی از مجتهدین مهم انقلاب مشروطه بوده است. بررسی بوشهر نیز با هدف نشان دادن امور سیاسی حاکم بر سواحل خلیج فارس انجام گرفته است که با مناطق مربوط به فلات مرکزی ایران متفاوت بود. بررسی این مرکز همچنین جزئیات بیشتری را دربارۀ سیاست‌های یکی از ابرقدرت‌های وقت (بریتانیا) در اختیار خواننده قرار می‌دهد.
این کتاب افزون بر مقدمه و نتیجه‌گیری، دارای ۱۱ بخش است. در بخش نخست، مقدمه‌ای به‌ویژه برای خوانندگان ناآشنا دربارۀ پیوند دین و دولت در ایران، جنبش اصلاحات سده نوزدهم که بر اساس جذب ایده‌های مدرن دولت در اروپا شکل گرفته بود، تأثیر ورود ایران به اقتصاد جهانی و نقش مهم تجار در انقلاب مشروطه ارائه شده است. در این بخش همچنین حرکت برای اصلاحات در آموزش و پیوند آن با مطبوعات بررسی شده است که برای جلب نظر بیشتر جامعه نسبت به جریانی که به انقلاب مشروطه منجر شد دارای اهمیت بود. در بخش مهم دوم، دیدگاه‌های اسلامی و سکولار در موضوعاتی مانند دولت، قانون، جامعه و فرد با یکدیگر مقایسه شده است. همچنین اهداف اسلامی نوسازی و اصلاح، دین و سکولاریسم در سالهای منتهی به انقلاب نیز مدنظر قرار گرفته‌اند و دربارۀ مطبوعات پیش از انقلاب و نیز مشابهتهای اهداف و دیدگاه‌های اسلامی و سکولار دربارۀ اصلاحات بحث شده است. این موضوعات در زمرۀ مواردی هستند که در چهار بخش بعدی یعنی مراکز ایالات منتخب بررسی شده‌اند.
مشخصات کتاب:
ایران بین ناسیونالیسم اسلامی و سکولاریسم: انقلاب مشروطه ۱۲۸۵
ونسا مارتین
مترجم: محمدابراهیم فتاحی
ناشر: نی
تعداد صفحه: ۴۷۶ صفحه
قیمت: ۵۸ هزار تومان
ایران بین ناسیونالیسم اسلامی و سکولاریسم: انقلاب مشروطه ۱۲۸۵
ونسا مارتین
مترجم: غلامرضا علی‌بابایی
ناشر: اختران
تعداد صفحه: ۴۲۲ صفحه
قیمت: ۵۰ هزار تومان
نظر شما