به‬ گزارش‬ فرهنگ امروز به نقل از مهر، اولین پیش‏‌نشست علمی همایش مجازی ابعاد انسانی- اجتماعی کرونا در ایران با عنوان «تأملات فلسفی درباره بحران کرونا»، چهارشنبه ۲۷ فروردین به همت پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد.

حسین هوشنگی در این نشست گفت: بلوای جهانی کرونا چالشی مردافکن و آزمونی کمرشکن در برابر حقانیت، ضرورت و بایستگی انسانی پدید آورده است. در مقابل اقبال به علوم طبیعی و تکنیکی و چشم امید جوامع انسانی به دانشمندان و پزشکان در مواجهه با کرونا، گواه روشی است بر اعتبار و پرسش‏‌ناپذیری جایگاه علوم تکنیکی و طبیعی در نزد همگان. اما بررسی وجه عقلی و جایگاه بایسته علوم انسانی را می‌توان از منظری فلسفی به فرهنگ کاوید.

دانشیار دانشگاه امام صادق افزود: فرهنگ به‏‌عنوان موجودیتی بشری و برساخته انسان، هویتی معرفتی، جمعی و بین‏‌الاذهانی است که بشر آن را در جهت تعامل با محیط طبیعی و اجتماعی خود ایجاد کرده است. کارکرد فرهنگ، رفع نیازهای تکوینی و طبیعی و تأمین و تضمین رشد و استکمال انسان است. بدین قرار فرهنگ، اصلاح و تکمیل و مهار طبیعت درونی انسان و بیرونی اوست. اگر چنانکه گذشت، فرهنگ ناظر بر طبیعت و طبیعت خاستگاه فرهنگ باشد، غریزه صیانت ذات و کوشش برای بقای نفس، کوناتوس به تعبیر اسپینوزا)، بن و بنیاد طبیعت انسانی است. این تمایل اصلی در قالب خوی استخدام و به خدمت گرفتن جمیع امور، اعم از قوای نفسانی و بدنی تا دیگر اشیا و انسان‏‌ها در جهت صیانت خود و رفع نیازها و استکمال نفس، ظهور و بروز می‏‌یابد.

وی ادامه داد: فرهنگ هم در این نگرش به‏‌مثابه موجودیتی معرفتی مشتمل بر علوم انسانی و طبیعی، اخلاق، حقوق، هنر، دین و غیر ذلک یافته و برساخته‏ای است برآمده از قوای ادراکی انسان و خادم مقاصد و منافع او. رمز و راز مرجعیت و اعتبار علوم طبیعی و تکنیکی دقیقاً در همین کارآمدی و اثرمندی آن است در تأمین خواسته‏‌ها و مقاصد غریزه صیانت نفس و استخدام به معنای مسخر ساختن طبیعت و تأمین بقا نفس. اما جایگاه علوم انسانی در این میانه چیست؟ آیا این علوم در قیاس با علوم طیبعی، یک نوع تفنن و مشغله صرفاً آکادمیک باید تلقی شود یا برای آن نیز در کلیت فرهنگ می‏‌توان جایگاهی موجه یافت؟

حسین هوشنگی اضافه کرد: پاسخ را باید در همان نگاه فلسفی به فرهنگ جست. از زاویه طبیعت بقا جو و استخدام خوی انسان، همه تلاش‏‌های علمی و عملی او در مسیر رفع نیازها و حل مسائل انسان است. علوم انسانی هم در همین جهت و در خدمت به منافع انسانی طبیعتاً ابداع شده است. البته نیازهای طبیعی و تکوینی صرفاً از سنخ خواسته‏‌های مادی و حوائج جسمانی نیست و در انسان طیفی از نیازها و گرایش‏‌های نفسانی، معنوی، فکری، وجودی و حتی زیبایی‏‌شناختی، شناخته و مسجل است. مانند نیاز به عدالت، آزادی، معنویت و رهایی از تنهایی و پوچی. همچنین می‏‌توان در سلسله مراتب نیازها، خواسته‏‌های طبیعی و جسمانی (خوراک، مسکن، پوشاک، امنیت و نیاز جنسی) را مقدم دانست. اما این به‏‌معنای نفی اهمیت نیازهای مراتب بالاتر نیست.

وی سپس گفت: شناخت و تبیین و اولویت‏‌بندی نیازها، تدارک علمی و نظریه‏‌پردازی در جهت تأمین آنها همراه با سایر علوم در نیازهای اولیه و بدون آنها در نیازهای ثانویه، از وظایف و کارکردهای علوم انسانی است. اگر انسان بر فطرت صیانت ذات آفریده شده، بر طبیعت اجتماعی‏‌بودن هم سرشته شده است. این را ارسطوئیان به مدنی بالطبع بودن انسان تعبیر می‏‌کردند. یعنی اجتماعی‏‌بودن اقتضای طبیعت اولیه انسان است. البته بنا به‏‌نظر علامه این غریزه و اعتبار استخدام است که وجوب روی آوردن به اجتماع را رقم می‏‌زند؛ مدنی بالتبع یا مدنی بالاستخدام بودن انسان. حال خواه طبیعت انسانی یا رفع نیازها و به‏‌اصطلاح اضطرار انسانی ایجاب کند مدنیت و اجتماعی بودن را، سامان دادن به این حیات اجتماعی، تنظیم روابط انسانی، تأسیس نهادهای اقتصادی، سیاسی، تربیتی، دینی و غیر آن و مقررات‏‌گذاری بر آنها و نظارت و صیانت از آنها و تدبیر و اداره آنها در مسیر رفع حوائج انسانی و کسب کمالات بشری محتاج علوم انسانی است.

حسین هوشنگی عنوان کرد: در فرض حدوث بحران و تهدید هر یک از نهادهای خانواده، اقتصاد، سیاست، دین و اخلاق توسط عاملی ویرانگر، ضرورت علوم انسانی به‏‌روشنی احساس می‏‌شود. به‏‌علاوه بررسی پیامدها و تبعات بلایای طبیعی و بیماری‏‌های واگیری همچون کرونا بر زندگی اجتماعی و نیازهای انسانی از عهده علوم طبیعی خارج و از وظایف علوم انسانی است. بر این جمله باید افزود لزوم نگاه نقادانه به جایگاه و عملکرد علوم تکنیکی و تجربی که برعهده علوم انسانی و فلسفی است. نتیجه آنکه علوم انسانی هیچ‏گاه نباید از این خاستگاه خود یعنی رفع نیازهای انسانی، سامان‌دهی حیات اجتماعی، نظارت نقادانه بر حیات اجتماعی از جمله نهاد علم غافل شود.

وی همچنین اظهار داشت: در این مسیر مشکلات، بلایا، جنگ‏‌ها و بحران‏‌های اقتصادی، سیاسی و بهداشتی مانند کرونا همچون نهیب و سیلی واقعیت فرصتی مغتنم برای اعتنا به ضرورت علوم انسانی پدید می‌آورد. بحران در واقع صیانت نفس و حفظ جامعه بشری را به مبارزه می‏‌طلبد و این همان خاستگاهی است که علوم انسانی از آن برمی‏‌آید و مایه می‏‌گیرد. از آفات علوم انسانی همانا مبدل‏‌شدن به مشغله صرفاً آکادمیک و درگیر در مسائل انتزاعی و تصنعی و مجادلات فضل‏‌فروشانه شدن و گسستن و فارغ شدن از واقعیت یعنی نیازها و استکمالات انسانی است. با الهام از تعبیر لویناس در این حالت علوم انسانی در واقع رویکردی کلام محور اتخاذ می‏‌کند. در این رویکرد اشتغال به خودمان پیدا می‏‌کنیم و در میان دال‏‌هایی بدون مدلول و کر و فرهایی زبانی سیر می‏‌کنیم. حال آنکه طریق صواب تأکید بر مسائل انسانی و پیوسته با حیات انسانی و اجتماعی است.

در ادامه مهدی معین‏‌زاده به سخنرانی پرداخت. وی گفت: پیش از هر چیز باید روشن سازم که در این نوشتار با پاندمی کرونا به‏‌عنوان یک پدیدار که از منظر من همان ساختار و البته شأن و حیث نشانه یا به تعبیر دینی آیه را دارد مواجهه صورت می‏‌گیرد و این بدان معناست که هرگونه خیر و شر یا نفع و ضرر آن برای بنی‌بشر به تعلیق پدیدار‏شناختی اپوخه سپرده می‏‌شود. این تذکار به خاطر آن آورده شد که علاوه بر افشای طریق روش شناسانه نوشتار، از نقش‌بستن این تصور نیز مانع آید که وقتی بنده یا دوستان بزرگوارم احیاناً مجاهدات افرادی که این هفته‏‌ها و ماه‏‌های اخیر از جان مایه گذاشته‏‌اند، جزئی از همان نظام هستی‏‌شناختی می‏‌شویم که پاندمی ویروس را به‏‌وجود آورده، قصد تخفیف ارزش این مجاهدات را داریم. حاشا و کلّا!

استادیار فلسفه پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی افزود: این شأن و حیث سخن فلسفی است که بنابر ماهیت خود دیدگاهی رفیع‏‌تر از آنچه تک‏‌تک علوم خاص اتخاذ می‏‌کنند به چنگ آرد تا بتواند از انضمام و فردیت به انتزاع و عمومیت ره برد وگرنه بر کسی پوشیده نیست که پرسنل درمانی درگیر با این بیماری در حقیقت معنایی نو به جهاد و مجاهده بخشیدند. معنایی که برخلاف همیشه نه با قتال که با احیا سروکار دارد.

وی ادامه داد: هایدگر در کتاب «متافیزیک چیست؟» که به دوران پس از چرخش او تعلق دارد، وجود را تقریباً معادل تاب آوردن عدم می‏‌شمارد. او البته به ارائه تعریفی از عدم نمی‏‌پردازد. لیکن حال و حالتی را در زندگی انضمامی انسان به تصویر می‏‌کشد که در آن اموری که پیشتر و در حالت معمول و مألوف زندگی، ربط و نسبتی با انسان برقرار می‏‌کردند و در واقع جز پیرا جهان انسان بودند، از دست او می‌ُسُرند و طفره می‏‌روند و رخصت برقراری نسبت و ربط با خود انسان نمی‏‌دهند. آنها نمی‏‌گذارند انسان که در این حال مواجهه با عدم به غریقی می‏‌ماند بدان‌ها تشبث جوید. در همین کتاب هایدگر از بنیاد و بی‏‌بنیاد سخن می‏‌گوید. شاید او این مهم را از نتیجه آموخته است که عصر مدرن دورانی است که بشر هیچ بنیادی برای وجود خود نتواند هست. حتی اگر این بنیاد آنی باشد که بنیاد همه بنیادها بود یعنی خداوند.

مهدی معین‏‌زاده اضافه کرد: بدین نحو و با شکل گرفتن این مغاک، این انسان ترس‏‌ها، حرص‏‌ها را هوای اوست که خود بنیاد عالم می‏‌گردد و اومانیسم از پرده برون می‏‌افتد. بنیادی که مدرنیته برای عالم بنیان می‏‌نهد. امن و عافیت و عدم ترس از آینده آدمی است. هایدگر در بندهای ۱۹ و ۲۰، وجود و زمان مدلل می‏‌سازد که چگونه ریاضی و دیدن عالم که با فلسفه دکارت آغاز و با علم گالیله‏‌ای- نیوتونی پایه‏‌های آن مستحکم گردیده بود جز به سودای نیل به تصویر و تصوری از عالم که هرگز نتواند از کنترل و پیش‏‌بینی آدمی خارج شود طرح نگردیده است. ریاضیات، علم متقن است و هر آنچه در آن اثبات شود به تعبیر هایدگر جز داشته‏‌های ایمن از دستبرد آدمی می‏‌شود.

وی سپس گفت: جهان ریاضیاتی بدین‏‌گونه جهانی است آرام و رام آدمی که از کنترل وی طفره نمی‏‌رود و هر حادثه‏‌ای در آن پیش‏‌بینی‌پذیر است و این همان بنیان مرصوصی است که مدرنیته مؤسس بر عالم ریاضیاتی وعده آن داده بود. هایدگر اما در «متافیزیک چیست؟» و بسیار تفضیلی‏‌تر از آن در «افادات به فلسفه» عالم را به نه مؤسس بر بنیاد که بر نابنیاد می‏‌شمرد؛ یعنی مؤسس بر مغاک. مسئله آن است که چگونه می‏‌توان بر نابنیاد چیزی چونان حیات را بنیاد نهاد؟ مدرنیته ما را خود بدین داده است که جز با پیش‏‌بینی‌پذیری حوادث و جز با محاسبه ریاضی آماری درصد خطر، قدم از قدم بر نداریم.

مهدی معین‏‌زاده خاطرنشان کرد: پس اساساً چگونه باید با این بنیاد بی‏‌بنیاد کنار آمد و با وجود آن و میل در مجاورت و همدمی با آن به زیستن ادامه داد؟ این همان سؤالی است که مدرنیته با ابتنای بنیادی امن برای وجود دیریست از اذهان زدوده است. چگونه باید عدم را تاب آورد؟ چگونه می‏‌شود مرگ را که در آن تمام بنیادها در هم فرو می‏‌ریزد همواره نصب‏‌العین قرار داد و باز زنده بود؟ چگونه می‏‌توان بدین حقیقت مقر بود که گام برداشته شده، هیچ تضمینی نیست که دوباره بر زمین فرود آید و کماکان قدم در ره حیات نهاد؟

وی افزود: بار دیگر به هایدگر رجوع می‏‌کنیم. او در بازپسین بخش‏‌های مقاله «پرسش از تکنولوژی» عنوان می‏‌کند که نجات، همان‌جاست که خطر آنجاست و اساساً نجات برخاسته از خطر است. از جنگاوری نقل می‏‌کند که گفت هرگز زندگی را به شدت و حدت زمانی که در جنگ پس از کشتن یک جنگاور سراغ دیگری می‏‌رود و نمی‏‌داند که خواهد کشت یا کشته خواهد شد حس نکرده است. نجات همان‌جاست که خطر آنجاست. در همین مقاله «پرسش از تکنولوژی» است که هایدگر فتوای مشهور و البته غریب خود درباره نسبت علم و تکنولوژی را نیز صادر می‏‌کند: تکنولوژی بر علم مقدم است. مراد هایدگر البته نه تقدم زمانی، بلکه تقدم وجودی است. تکنولوژی وجوداً متقدم بر علم است.

مهدی معین‏‌زاده همچنین اظهار داشت: این قول را باید چنین فهم کرد که سودای تسلط بر عالم، حرص کنترل و پیش‏‌بینی همه چیز، جهان را همچون ذخیره دائم و قائمی برای امیال آدمی دیدن و … که این خرد مولود اومانیسم و در بنیاد قرار گرفتن انسان و خواسته‏‌های اوست موجد علم بوده است. کارل یاسپرس در «روان‏شناسی جهان‏‌بینی‏‌ها» از وضعیت‏‌هایی همچون مرگ، بیماری، هجران، سوگ، حرمان و… به موقعیت‏‌های مرزی تعبیر می‏‌کند. بر آنم که سخنِ فلسفی و شاید هر سخن دیگری نیز وقتی موقعیت‏‌های مرزی را موضوع خود قرار می‏‌دهد به سخن دینی تقرب پیدا می‏‌کند.

وی در پایان گفت: بیماری کرونا در بدبینانه‏‌ترین آمار ممکن هنوز حتی به اندازه نصف زلزله بم نیز تلفات نداشته است. کرونا اما مکان فاجعه را در مقایسه با زلزله بم به وسعتی بیشتر و زمان آن را از ساعتی در یک روز زمستانی ۹۲ به همه زمان‏‌ها دست کم به زمانی نامعلوم گسترش داده است و به‌همین‌جهت در امان پنداشتن خود و فاجعه را مختص دیگران پنداشتن را محال کرده است. گویی همنشینی دائم ما را با مرگ که با راندن مرگ به وضعیت‏‌ها و مکان‏‌ها و زمان‏‌های خاص از زندگی خود، دورش ساخته بودیم هر دم به رخ می‏‌کشد و ما را تذکار می‏‌دهد که حیات چیزی جز دم‌خوری دائم با مرگ، این قطعی‏‌ترین حقیقت زندگی ما، نیست. چیزی نیست جز عدم را تاب آوردن. این گویی همان معمایی است که حق اراده به نجوای آن به گوش ما کرده است. امروزه متخصصین تعلیم و تربیت به والدین توصیه می‏‌کنند که اگر عملی ناشایست از کودک‏‌شان سرزد، از او بخواهند به اتاقش برود، در به روی خود ببندد و در کارهای خود تأمل کند. شاید هر چند هم احتمالش کم بوده باشد، قرنطینه جهانی چنین مجالی را برای بشریت فراهم کند.