فرهنگ امروز/ محسن آزموده
انتشار ترجمه یکی از کلاسیک‌های فلسفه، در این روزگار وانفسا، آن‌هم با کیفیتی بالا و مثال‌زدنی هم از حیث محتوا و هم از نظر شکل و شمایل، چنانکه بایسته و شایسته آن اثر باشد، اقدامی است متهورانه و ستودنی و احترام برانگیز و اگر برخورنده نباشد باید اعتراف کرد جنون‌آمیز! این اتفاق در ماه‌های اخیر و در میانه هیاهوی کرونا و مصایب ریز و درشت اقتصادی درباره یکی از کتاب‌های گرانسنگ تاریخ فلسفه صورت پذیرفته: جستاری درخصوص فاهمه بشری نوشته جان لاک با ترجمه کاوه لاجوردی به همت نشر مرکز. در اوضاع و احوالی که از منجنیق فلک سنگ فتنه می‌بارد و همگان به دنبال فعالیت‌هایی زودبازده و پرسود و کم‌مخاطره هستند و پرداختن به کار و بار فرهنگ، امری مجلل و غیرضروری به نظر می‌رسد، ترجمه و انتشار چنین آثاری، با منطق بازار، اقدامی اگر نه جنون‌آمیز که دست‌کم محیرالعقول و از عجایب است و از خوارق عادت به حساب می‌آید. البته که تا اطلاع ثانوی بهتر است از مصادر و اولیای امور انتظاری نداشت که اگر بساط بسط یدی فراهم نمی‌آورند، لااقل مانع و رادعی پیش روی عقلاء مجانین فرهنگ نیندازند و آنها را به دنباله کار خویش بسپارند که احتمالا این بهترین و اساسی‌ترین کاری است که از ایشان بر می‌آید و می‌توان انتظار داشت، اگر تابش را داشته باشند. اما می‌توان به مخاطبان عادی و معمولی فرهنگ و اندیشه چشم داشت که به قدر طاقت بشری، به تلاش‌هایی چنین بی‌شائبه و ماندگار، بذل توجه داشته باشند و اقداماتی از این دست را از نظر دور ندارند. در ادامه به اندازه بضاعت این صفحه خواهیم کوشید، معرفی مختصری از کتاب، مولف آن و ترجمه حاضر ارایه کنیم، به این هوا و انگیزه که خوانندگان ترغیب شوند به جای مراجعه به آثار دست دوم و «درآمد»گونه، مستقیما سراغ متنی فلسفی بروند که حاصل تاملات فیلسوفی بزرگ است و از دست و پنجه نرم کردن با آن هراسی به دل راه ندهند.
درباره کتاب و مولف
«جستاری درخصوص فاهمه بشری» (An Essay Concerning Human Understanding) نوشته جان لاک
(1704-1632 م.)، فیلسوف انگلیسی، مهم‌ترین اثر او در زمینه فلسفه محض، معرفت‌شناسی و فلسفه ذهن است. ویراست نخست آن در دسامبر 1689 منتشر شد، اگرچه تاریخ صفحه عنوانش 1690 است. ترجمه فارسی این اثر 684 به علاوه 28 صفحه (712 صفحه) است که بعد از یادداشت مترجم و واژه‌نامه، از دو رقعه (مکتوب موجز) یکی تقدیمی و دیگری خطاب به خواننده، فهرست و چهار کتاب با این عناوین تشکیل شده است: کتاب یک: در باب مفاهیم فطری (شامل 4 فصل)؛ کتاب دو: در باب ایده‌ها (شامل 33 فصل)؛ کتاب سه: در باب واژه‌ها (شامل 11 فصل) و کتاب چهار: در باب دانش و عقیده (شامل 21 فصل). رقعه به خواننده با این جملات زیبا شروع می‌شود: «خواننده، در اینجا چیزی را در دستانت می‌گذارم که مشغولیت بعضی ساعات سنگین و پررخوت من بوده است: اگر این بخت نیک را داشته باشد که برای بعضی ساعات تو چنین باشد و اگر حتی نیمی از آن لذتی را در خواندنش داشته باشی که من در نوشتنش داشته‌ام، تو همان قدر پولت را هدر رفته خواهی یافت که من زحماتم را.»
موضوع کتاب جستار، چنانکه از اسم آن و عناوین بخش‌ها و فصول قابل حدس است، به تعبیر امروزی عمدتا به دو حوزه «معرفت شناسی» و «فلسفه ذهن» مربوط می‌شود، اگرچه این هر دو تعبیر به لحاظ اصطلاحی، متاخر هستند و برای فیلسوف قرن هفدهمی در زمینه (context) مناسبات فکری و مباحثات فلسفی آن روزگار، این اثر متنی فلسفی و تلاشی است در پاسخگویی و طرح پرسش در جدی‌ترین و اساسی‌ترین مسائل فلسفی زمانه‌اش. به نوشته کاپلستون در جلد پنجم تاریخ فلسفه مشهورش لاک «در 1671 با پنج، شش نفر از دوستانش سرگرم بحث فلسفی بود که به خاطرش گذشت که پیشرفت بیشتر در بحث برای‌شان ممکن نیست، مگر آنکه توانش‌های ذهن را بازجویند و دریابند که «فهم (understanding) ما شایستگی پرداختن به کدام موضوعات را دارد یا ندارد. لاک مقاله‌ای در این باب نوشت و همین مقاله هسته دو مسوده (کتاب) آغازین جستار را ساخت. او طی سال‌های بعد کار جستار را ادامه داد و نخستین طبع در 1690 منتشر شد، پیش از این، در 1688، چکیده‌ای از جستار به زبان فرانسه در کتابخانه جهانی لوکلر در آمد» (ص 83 ترجمه زنده‌یاد امیرجلال‌الدین اعلم)
آن‌طور که مترجم نوشته، تاثیر این کتاب بر تجربه‌گرایی البته که آشکارا عظیم بوده، چنانکه ازجمله از آثار دو تجربه‌گرای بزرگ دیگر، یعنی جرج بارکلی (1753-1685) و دیوید هیوم (1776-1711) بر می‌آید و لایب نیتس
(1716-1646) فیلسوف بزرگ خردگرای آلمانی در اواخر عمرش کتاب مفصلی در نقد فصل به فصل آن نوشت. کتاب در همان زمان حیات لاک با اقبال مواجه شد. با اجازه او خلاصه (1696) و تحت اشراف و اجازه‌اش به زبان‌های فرانسوی (1700) و لاتین (1701) ترجمه و منتشر شد. به نوشته مترجم «شاید از حیث تعدد و تنوع بازچاپ، تنها رقیب فلسفی آن تا پایان قرن هجدهم کتاب کاوش‌های هیوم باشد» احتمالا یعنی دو کتاب رساله درباره طبیعت بشری (1739) و کاوشی درخصوص فهم بهم بشری (1748).
نویسنده کتاب، جان لاک، به تعبیر برتراند راسل، پیامبر انقلاب 1688 (انقلاب شکوهمند انگلستان)، ملایم‌ترین و پیروزترین همه انقلابات است، «پرنفوذترین همه فیلسوفان دوران مدرن.» محمدعلی فروغی، در کتاب کلاسیک و خواندنی‌اش، سیر حکمت در اروپا می‌نویسد: «جزییات وقایع زندگانی او چیزی نیست که نقل آنها سودی داشته باشد» و کاوه لاجوردی، مترجم جستار در مقدمه ترجمه، «حکایت لاک» را به اختصار برگزار می‌کند که «پیش از پیروزی انقلاب 1688 چند سالی به هلند مهاجرت کرده بود تا از آسیب‌های ناشی از مواضع سیاسی‌اش یا نزدیکی‌اش به برخی سیاستمداران مغضوب در امان بماند. با علم تجربی زمانه‌اش آشنایی جدی داشته است و دستی هم در پزشکی داشته و شخصا دست نیوتن و مدتی دستیار رابرت بویل بوده.»با این همه غیر از تاثیر عظیم فلسفه به اصطلاح نظری لاک که از حیث ژرفا و آرامش، بی‌شباهت به انقلاب 1688 نیست، بخش عمده تاثیرش به دلیل آثار بسیار مهم سیاسی و اجتماعی اوست که خوشبختانه شماری از آنها به فارسی ترجمه شده. از این منظر آشنایی با حال و هوای سیاسی و اجتماعی و فرهنگی اروپای سده هفدهم به نحو اعم و بریتانیا به نحو اخص از سویی و مهم‌تر از آن جزییات سوانح زندگی لاک از سوی دیگر، اهمیت فراوان و انکارناپذیری دارد، دست‌کم برای علاقه‌مندان به تاریخ اندیشه‌ها به‌طور کلی و آنها که درنهایت متن و زمینه را متاثر از هم می‌دانند و از تاثیر و تاثر عمیق آنها از یکدیگر دفاع می‌کنند، حتی اگر متن کلمات و جملاتی به غایت انتزاعی و به ظاهر منعزل از شرایط زمینه‌ای سیاسی و اجتماعی و فرهنگی به نظر برسد. از این حیث برای آشنایی مفصل‌تر با زندگی جان لاک عجالتا رجوع به مقدمه پروفسور دبلیو. اس. کارپنتر، بر کتاب مهم دیگرش رساله‌ای در باب حکومت با ترجمه حمید عضدانلو، مفید به نظر می‌رسد.
از دیگر آثار لاک به فارسی می‌توان به این عناوین اشاره کرد: رساله‌ای درباره حکومت با مقدمه‌هایی از کارپنتر و مکفرسون به ترجمه حمید عضدانلو (تهران: 1391) که پیش‌تر ترجمه‌ای دیگر از آن در سال 1388 با عنوان رساله دوم درباره دولت توسط شهرام ارشدنژاد منتشر شده و ترجمه فارسی رضازاده شفق (1350-1271 خورشیدی) از خلاصه‌ای معروف از جستار که به تخمین کاوه لاجوردی، یک‌سوم آن است. همچنین دو رساله حکومت به ترجمه فرشاد شریعت (تهران: 1398) و نامه‌ای در باب تساهل به ترجمه شیرزاد گلشاهی کریمی (1398).
درباره ترجمه و مترجم
ترجمه جستار، از نسخه استاندارد امروزی، ویراسته پیتر. اچ. نیدیچ صورت گرفته که در سال 1975 توسط انتشارات دانشگاه آکسفورد منتشر شده است. در ترجمه فارسی شماره صفحه این نسخه استاندارد در حاشیه آمده است. مترجم تاکید کرده در ترجمه غیر از این متن و لغتنامه‌های معمول (مشخصا فرهنگ انگلیسی-فارسی هزاره علی‌محمد حق‌شناس و حسین سامعی و نرگس انتخابی) از لغتنامه انگلیسی کلاسیک سمیوئل جانسن (دکتر جانسن، 1755) برای ترجمه اصطلاحات و تعابیر قرن هفدهمی لاک استفاده کرده و از بازنویسی جاناتان بنت و همکارانش، ترجمه معاصر ژان میشل وین فیلسوف و
لاک شناس فرانسوی و ترجمه رضازاده شفق بهره گرفته است. مترجم ذیل عنوان ترجمه فارسی، توضیح داده که مقید بوده متنی به فارسی بنویسد که کمابیش همان حال و هوایی را برای خواننده فارسی زبان ایجاد کند که به گمانش متن اصلی برای خواننده امروزی انگلیسی‌زبان ایجاد می‌کند. از این حیث تلاش کرده که اولا ترجمه‌ای دقیق ارایه دهد و ثانیا حال و هوای متن اصلی را حفظ کند، از این رو جمله‌های بلند و طولانی لاک را نشکسته و سعی کرده بین اصطلاحات ترجمه فارسی و اصل اثر تناظری یک به یک برقرار باشد، یعنی حتی جایی که لاک واژه‌هایی متفاوت به کار برده، واژه‌های ترجمه نیز متفاوت است. از این حیث کارش را مشابه میرشمس الدین ادیب سلطانی می‌داند که مترجم را «مامور ظاهر» می‌خواند، با این تفاوت مهم که برخلاف ادیب سلطانی واژه‌سازی نمی‌کند و از واژه‌ها و اصطلاحات موجود استفاده می‌کند.
کاوه لاجوردی، مترجم این کتاب، فارغ‌التحصیل ریاضیات محض از دانشگاه‌های شریف و تهران در دو مقطع کارشناسی و کارشناسی ارشد و دکترای فلسفه از دانشگاه تورنتو است. او پیش‌تر عضو هیات تحریریه نشر ریاضی و عضو هیات علمی پژوهشکده فلسفه تحلیلی پژوهشگاه دانش‌های بنیادی بوده و غیر از ترجمه آثار فلسفی، در زمینه‌های منطق، ریاضیات و فلسفه ریاضیات تدریس کرده است. لاجوردی غیر از جستار آثار کلاسیک مهم و برجسته‌ای را در حوزه فلسفه به فارسی ترجمه کرده است که مهم‌ترین آنها عبارتند از: نام‌گذاری و ضرورت نوشته سول کریپکی (تهران: 1381)، کاوشی درخصوص فهم بشری نوشته دیوید هیوم (تهران: 1399) و ویتگنشتاین: قواعد و زبان خصوصی نوشته سول کریپکی (تهران: 1396). جستار با چاپی شکیل و شایسته اثری کلاسیک منتشر شده و از این حیث باید به ناشر آن نیز دست مریزاد گفت. غیر از فونت قدیمی و به تعبیر مترجم «عربی نما» (بدر)، خلاصه‌های حاشیه‌ای لاک که از ویراست دوم، 1694، به کتاب اضافه شده، در حاشیه صفحات آمده و کاغذ و جلد هم عالی و زیبا هستند. به راستی نگارنده برای انتشار این همه زحمت، در روزگار کنونی، توجیهی جز شور و علاقه‌ای ورای عقل حسابگر روزمره نمی‌یابد، روزنه‌ای از نور در این روزگار تاریک که نشان می‌دهد که هنوز شور و امید به کلی از جهان رخت بر نبسته و هستند کسانی که اندکی فراتر از اینجا و اکنون را می‌بینند و می‌توان به هوای ایشان دل خوش داشت و از اینکه معاصر آنها هستیم، بر خود بالید. ایدون باد.
روزنامه اعتماد
نظر شما