به گزارش «فرهنگ امروز» به نقل از ایبنا؛ کتابسازی موضوعی است که به اعتقاد بسیاری از ناشران، مولفان و نویسندگان حوزه علم و دانشگاه، گرفتاری امروز حوزه نشر است. به عقیده دکتر حسن خنیفر، مدرس پردیس فارابی دانشگاه تهران و دکتر آذرنوش آذرتاش، چهره ماندگار حوزه ادبیات عرب، پدیده کتابسازی مختص ایران نیست.
به نظر دکتر ایرج اله‌دادی، مدیرکل خدمات پژوهشی و انتشارات دانشگاه تهران و دکتر ابوالقاسم عیسی مراد، مديركل امور تربيتی و مشاوره وزارت آموزش و پرورش نیز این پدیده با منابع مالی و وجود مشکلات اخلاقی گره خورده است.
کتابسازی با گوشه‌نشینی مولف نخبه آغاز می‌شود
دکتر ایرج اله‌دادی، مدیرکل خدمات پژوهشی و انتشارات دانشگاه تهران که خود نیز در تالیف کتاب دستی دارد، در ریشه‌یابی پدیده کتابسازی، با بیان این مطلب که «کتابسازی با گوشه‌نشینی مولف نخبه آغاز می‌شود» غیرمستقیم نویسندگان را درجه‌بندی می‌کند؛ نویسندگان تاثیرگذار و مولفانی که به تولید مصادیق کتابسازی اقدام می‌کنند.
مولف کتاب «فرهنگ لغات و اصطلاحات محیط زیست» معتقد است: «تولید کتاب در جهان امروز دارای دو وجه است؛ نخست، کتابی که براساس اصول علمی و پژوهش تولید شده که بسیار ارزشمند است و ترجمه نیز در این تعریف جای می‌گیرد. در کنار این شیوه، موضوع ساختن یا گردآوری مطرح است.»
وی همچنین در آسیب‌شناسی تولید کتاب دانشگاهی، نمونه‌ای از مصادیق کتابسازی را انتشار منابعی ترجمه شده به نام تالیف دانست. اله‌دادی می‌گوید: «گردآوری، گاهی به نام اثر تالیفی و حتی اثر ترجمه شده نیز با عنوان اثر تالیفی معرفی و عرضه می‌شود.» به عقیده وی، تولید یک اثر دانشگاهی با استفاده از منابع اینترنتی نیز نوعی کتابسازی است.
مدیرکل خدمات پژوهشی و انتشارات دانشگاه تهران، استفاده از فناوری‌های نوین را در پیشگیری از تولید مصادیق کتابسازی موثر می‌داند و عقیده دارد که وزارتخانه‌های علوم، تحقیقات و فناوری و فرهنگ و ارشاد اسلامی از اصلی‌ترین ارگان‌هایی هستند که باید در طراحی نرم‌افزار مشابهت‌‌یاب فعالیت کنند.
کسب سود مالی از سوی برخی ناشران و تلاش برای ارتقاء درجه علمی برخی مدرسان، ریشه‌های دیگری در بروز پدیده کتابسازی هستند که اله‌دادی به آ‌ن‌ها اشاره داشته است.
تالیف در حوزه‌های مختلف بدون ارائه محتوایی جدید
دکتر ابوالقاسم عیسی مراد، مديركل امور تربيتی و مشاوره وزارت آموزش و پرورش، کتابسازی را تالیف کردن در حوزه‌های مختلف بدون ارائه محتوایی جدید تعریف کرده است. وی مصادیق کتابسازی را مختص کتابهای جدید نمی‌داند و عنوان می‌کند: «کتابسازی در حوزه منابع کهن نیز وجود دارد؛ به عبارتی دیگر نویسنده هرگاه بدون توجه به معیار‌های تالیف به بازار نشر منابع کهن دست بزند، شاهد پدیده کتابسازی خواهیم بود.»
عیسی مراد، ریشه‌های بروز پدیده کتابسازی را به مسائل اخلاقی گره می‌زند. وی معتقد است: «بی‌تقوایی اصلی‌ترین دلیل بروز پدیده کتابسازی است. به عبارتی دیگر، کتابسازی نسبتی با پايبندی‌های پسنديده و موثر بر اخلاق حرفه‌ای ندارد.»
این مقام مسئول در حوزه آموزش و پرورش، بضاعت اندک علمی افراد دخیل در تولید مصادیق کتابسازی را نیز از دلایل بروز این پدیده می‌داند. انتحال يا سرقت ادبی، پراكنده‌گويی و نبود تمركز بر موضوع و آسيب به اصالت روحيه پژوهش و تحقيق نیز از ریشه‌های بروز پدیده کتابسازی، از منظر دکتر عیسی‌مراد است. وی رصد دانشگاه در حوزه نشر را، اساسی‌ترین اقدام در پیشگیری با پدیده کتابسازی دانست.
این پژوهشگر حوزه علوم تربیتی معتقد است: «اگر در دانشگاه بر اخلاق علمی و حرفه‌ای و كاربست آن بر مبنای دستاوردهای تمدن اسلامی، تاكيد شود و آموزه‌های اخلاقی به‌صورت عملياتی مورد توجه قرار گیرد، به‌طور قطع شاهد افول معضلاتی از اين‌دست خواهيم بود.»
کتابسازی موضوع جدیدی نیست
دکتر آذرتاش آذرنوش، عضو هیات علمی دانشگاه تهران، کتابسازی را موضوعی جدید نمی‌داند و به رواج این مشکل در قرن دوم هجری اشاره می‌کند.
مدرس دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران نیز مانند ایرج اله‌دادی معتقد است که محتوای بسیاری از مصادیق کتابسازی ریشه در منابع اینترنتی دارد. آذرنوش نتیجه‌گیری می‌کند که براساس همین منبع، راه تشخیص مصداق کتابسازی با کتابهای معتبر، بی‌اعتباری محتوایی آثار است.
وی مشاهده عینی خود از خیابان انقلاب را به‌عنوان دلیلی در آسیب رواج تولید مصادیق کتابسازی مطرح کرد: «در خیابان انقلاب افرادی داد می‌زنند که ما برای شما کتاب می‌نویسیم.»
مولف کتاب «راه‌های نفوذ فارسی در فرهنگ و زبان عرب جاهلی» ایجاد یک بانک اطلاعاتی از اخبار تولیدات مولفان را در پیشگیری از پدیده کتابسازی موثر دانست. تحلیل آذرنوش برای ایجاد چنین پایگاهی، اظهارنظر کارشناسان حوزه‌های مختلف درباره کتاب است. تاکید وی در ایجاد یک بانک اطلاعاتی، جمع‌آوری نقد‌های کارشناسان حوزه‌های مختلف است. تربیت نیرو‌های متخصص نیز از دیگر توصیه‌های این مدرس دانشگاه است؛ نیرو‌هایی که باید برای حفظ و نگهداری نقد‌های صاحبنظران آموزش ببینند.
این چهره ماندگار حوزه ادبیات عرب، برخورد قضایی را نیز به‌عنوان یک عامل بازدارنده مطرح کرده است. وی می‌گوید: «پیگیری قضایی کتابسازان نیز می‌تواند در پیشگیری از ادامه این روند موثر باشد. در حال حاضر بعد از اثبات انتشار یک مصداق کتابسازی در بازار، در بُعد پیگیری حقوقی آن فقط کتابساز به جمع‌آوری کتاب‌هایی که تولید کرده محکوم می‌شود؛ حکمی که به هیچ وجه بازدارنده نیست.»
آذرتاش، اما کتابسازی را مختص حوزه نشر کشورمان نمی‌داند و معتقد است که در بسیاری از کشور‌های جهان این پدیده وجود دارد.
کتابسازی قدمت تاریخی دارد
دکتر حسین خنیفر، مدرس پردیس فارابی دانشگاه تهران، با دکتر آذرتاش آذرنوش درباره قدمت تاریخی مقوله کتابسازی هم‌عقیده است، اما کتابسازی را به انواع معمول علمی و مردود تقسیم می‌کند و انتشار دائره‌المعارف‌ها را نیز نوعی کتابسازی علمی می‌داند.
وی تحلیل می‌کند که انتشار مصادیق کتابسازی موجب رشد عرضی علم شده، در حالی‌که رشد طولی، نشانه پیشرفت در عرصه علم است.
این مدرس دانشگاه می‌گوید: «کتابسازی موجب شده در حوزه نشر به جای تولید نظریه و علم یا نقد و تطبیق علم، شاهد تولید کتاب‌هایی باشیم که نتیجه گرته‌برداری، جعل اسناد با مطالب تکراری است. البته در هر دو حوزه نشر دانشگاهی و عام این پدیده وجود دارد.»
خنیفر همچنین در وجود پدیده کتابسازی در دیگر کشور‌ها با آذرتاش موافق است و در این رابطه به استعفای وزیر امور خارجه دولت آلمان اشاره می‌کند؛ وزیری که به واسطه درج نکردن عنوان یکی از منابع مورد استفاده در پایان‌نامه‌اش، مجبور به استعفا شد.
پژوهشگر برتر بیست و دومین جشنواره پژوهش و فناوری دانشگاه تهران، پای عوامل روانی را در بروز پدیده کتابسازی دخیل می‌داند. وی معتقد است: «شیفتگی در برابر یک مطلب یا استفاده نکردن از قوه خلاقه، می‌تواند به‌عنوان یکی از عوامل بروز پدیده کتابسازی باشد. هرگاه قوه خلاقه به‌کار نیفتد، فرد دست به تولید نمی‌زند و دچار تکرار می‌شود.»
خنیفر درباره نظارت برای پیشگیری از انتشار مصادیق کتابسازی، بر نقش مخاطبان تاکید دارد: «تربیت کتابخوان‌های حرفه‌ای، در جایگاه نخست برای نابودی پدیده کتابسازی قرار دارد که البته امروز کتابخوان حرفه‌ای نداریم.»
گفت‌و‌گوی کامل خبرنگار (ایبنا) با دکتر ایرج اله‌دادی، مدیرکل خدمات پژوهشی و انتشارات دانشگاه تهران را اینجـــــــا بخوانید.
گفت‌و‌گوی کامل خبرنگار (ایبنا) با دکتر ابوالقاسم عیسی مراد، مديركل امور تربيتی و مشاوره وزارت آموزش و پرورش را اینجــــــــا بخوانید.
گفت‌و‌گوی کامل خبرنگار (ایبنا) با دکتر آذرتاش آذرنوش، عضو هیات علمی دانشگاه تهران را اینجــــــا بخوانید.
گفت‌و‌گوی کامل خبرنگار (ایبنا) با دکتر حسین خنیفر، مدرس پردیس فارابی دانشگاه تهران را اینجـــــــا بخوانید.