شناسهٔ خبر: 24939 - سرویس کتاب و نشر

به مناسبت هفته کتاب؛

نهاد کتابخانه‫‌ها؛ قرارگاه استراتژیک فرهنگی در حوزه کتابخوانی

نهاد کتابخانه ها اگرچه کلیت الگوی فعالیت قرارگاهی در حوزه فرهنگ، می‌‏تواند عمومیت داشته باشد ولی به هنگام تبیین این رویکرد برای نهاد کتابخانه‏‌ها، آن را از بعد اقتضائات حوزه کتاب و کتابخوانی، چالش‌‏های الگوهای جاری فعالیت‏‌های ترویجی در این عرصه و اقتضائات محتوایی کار فرهنگی ـ ترویجی در کشور می‏‌توان مورد تأکید قرار داد.

 

فرهنگ امروز/ مجید صحاف [1]: اندیشه انقلاب اسلامی که بازتعریفی از اسلام ناب در عصر معاصر است، بر منش و نگرشی فرهنگی مبتنی است که از قلمرو جغرافیایی ایران پا فراتر نهاده و تأثیرات مختلف و قابل احصایی بر تمامی ساحتها در عرصههای منطقهای و جهانی پدید آورده است.

با این حال وجه ممیزه و بارزی که جهان غرب را بدان حساس و غیرباور کرده، شیوه نوینی از «زیست فرهنگی» است که به عنوان اندیشهای نو در سطح جهانی در حال نفوذ است. البته فی‌الحال چنین ادعا نمیشود که این رویکرد فرهنگی بر رویکردهای جهانی غلبه یافته و مورد پذیرش و حتی الگوگیری است، بلکه منظور بیان این واقعیت است که انقلاب اسلامی توانسته است سبکی نو در فرهنگ عرضه کند که فرهنگ غرب در برابر آن احساس خطر کرده و از همین رو با تمام توان و امکانات برای تضعیف پایههای این فرهنگ اسلامی ـ ایرانی به میدان کارزار آمده است.

«شبیخون فرهنگی»، «تهاجم فرهنگی»، «جنگ نرم» و مفاهیمی از این سنخ که به فرموده رهبر انقلاب واقعیتی غیرقابل انکار است، امروز به عنوان اصلی‌ترین و درازمدتترین اهرم فشار به جمهوری و انقلاب اسلامی است. وظایف دستگاهها و متولیان فرهنگی نیز در این آفند و پدافند فرهنگی، همافزایی و نگاه درونزا به ظرفیتها و امکانات برای مقاومسازی ریشهای و بنیادین فرهنگ اسلامی ـ ایرانی و نگاه قرارگاهی به مقوله فرهنگ است.

از همین رو رهبر انقلاب با درایت و هوشمندی همیشگی خود مفهوم «قرارگاه فرهنگی» را مطرح کردند و مهم‌ترین اولویتهای کاری و سیاستهای این قرارگاه فرهنگی را «استفاده کامل و کارآمد و هم‌افزا از همه‌فرصت‌ها و ظرفیت‌ها»، «مهار تهدیدها و آسیب‌ها با نگاه حکیمانه و معقول» و «مواجهه هوشمندانه با معارضه‌های مهاجمان و ستیزه‌گران» بر شمردند.[[2]]

مفهوم «قرارگاه فرهنگی» که اولین بار در سال 1384 از سوی رهبر انقلاب مطرح شد، بدون شک عنوانی متقن و راهبردی است که ایشان به منظور ارتقای معرفت فکری متولیان عرصه فرهنگ در شناسایی جایگاه و عرصه عمل هر یک از دستگاه­های درگیر در موضوع فرهنگ، بیان داشته‫‫اند.

شاید تعبیر «قرارگاه» که یک اصطلاح جنگی و نظامی است به بعضى گوش‫ها سنگین باشد اما «واقع قضیه این است که کارزار فرهنگى از کارزار نظامى اگر مهم‌تر نباشد و اگر خطرناک‌تر نباشد، کمتر نیست»[[3]] در واقع قرارگاه به لحاظ معرفتشناسی مرکزی است که با هدف متمرکزسازی و نظارت تحت شبکهای واحد، مسئولیت هدایت و راهبری فکری ـ عملیاتی کلیه مجموعههای مرتبط با حوزه فعالیت (و نه وابسته به خود)[[4]] را دارد. معالوصف «قرارگاه فرهنگی» وظیفه دارد با بهرهگیری از تمامی ظرفیتهای ساختاری و کارکردی موجود در کشور، با مهندسی هوشمندانه فرهنگی جهت تدوین قواعد و مقررات فرهنگی، سیاستگذاری کرده و ارگانها و متولیان مربوطه را مأمور به اجرای این سیاستها نماید.

 

نهاد؛ قرارگاه راهبردی کتاب و کتابخوانی

نهاد کتابخانهها مطابق با رسالت ذاتی خود در «ترویج و تعمیق فرهنگ کتابخوانی» و «ارتقای آگاهی عمومی جامعه از طریق همگانی­سازی و عمومی­سازی دانش»[[5]]، به عنوان یكی از متولیان فرهنگی و مراكز مهم و زیرساختی تحول و پیشرفت محسوب میشود که مطابق با «سند چشم انداز 20 ساله» کشور، جامعه ایرانی را با اتکا بر تولید دانش بومی و ارتقای سطح فرهنگ عمومی در مسیر پیشرفت و تعالی راهبری میکند.[[6]] پیشرفتی كه لازمه آن داشتن جامعه‌ای متفكر است كه بتواند الگویی بومی در جهت تقویت مولفه‌های ایرانی ـ اسلامی ارائه دهد و این امر تنها با بسترسازی مناسب برای ترویج فرهنگ كتابخوانی و ارتقای مطالعه مفید محقق می‌شود.

با نگاه به کارکردهای مستمر و فعال نهاد کتابخانهها در طراحی و برنامهریزی در عرصه کتاب و کتابخوانی که از سویی مبنای عمل در حوزه علم، آموزش و تحقیق و پژوهش میباشد و از سوی دیگر در ارتقای هرم علمی کشور مطابق با سیاستهای علم و فناوری [[7]] نقش ویژهای دارد، از اهمیت راهبردی این نهاد حکایت دارد. در این زمینه جایگاه، نقش و مأموریت‌های نهاد کتابخانهها [[8]] رسالتی است که بر عهده دیگر نهادهای کشور ـ به صورت متمرکز و تخصصی ـ گذاشته نشده است. لذا ویژگی‌های ذاتی و کارکردی نهاد در عرصه فرهنگ در جهت ترویج فرهنگ کتابخوانی و ارتقای فرهنگ عمومی جامعه و با هدف ِغاییِ «رسیدن به حداقل 10 برابر مطالعه سال پایه در سال 1404»[[9]] و «دستیابی به جایگاه ممتاز در جهان از نظر سرانه مطالعه و به خصوص مطالعه مفید»[[10]] و با اهدافِ کلانی چون:

  • بسترسازی در جهت تحقق اهداف و سیاستهای نظام فرهنگی كشور
  • ارتقای تعاملات فکری و عملی در راستای تولید علم [[11]]
  • تقویت خلاقیت اجتماعی عموم افراد [[12]]
  • كاهش فاصله طبقه فرهیخته و طبقه عامه [[13]]
  • تحقق عدالت اجتماعی در عرصه فرهنگ از طریق توزیع عادلانه امكانات و برنامه‌های فرهنگی
  • ایجاد پویایی فكری و اجتماعی در جامعه

و اهداف نهایی:

  • نهادینه­ كردن مطالعه مفید به عنوان یك ارزش و عادت عمومی در جامعه [[14]]
  • طراحی مدل بومی مطالعه در کشور
  • توسعه و ترویج فرهنگ كتابخوانی به تناسب اقتضائات، نیازها و خلاهای فرهنگی كشور
  • هدایت محتوای مطالعه آحاد جامعه [[15]]
  • توجه به مطالعه غیردرسی و مفید در روند آموزش رسمی کشور [[16]]

و اهداف عملیاتی:

  • بسترسازی برای تولید علم و بومی‌سازی آن از طریق توسعه سخت‌افزاری و نرم‌افزاری كتابخانه‌ها به مثابه قطب‌های پژوهشی
  • آگاهی­‌بخشی، اطلاع‌­رسانی و ارتقای سطح فکری جامعه از طریق دسترسی سریع، آسان و عادلانه‌ به منابع اطلاعاتی مورد نیاز با توجه به اقتضائات سنی، فرهنگی، جغرافیایی و جسمی [[17]]
  • هدایت‌کننده‌ اوقات فراغت و توسعه دهنده‌‌ فرهنگ مطالعه و كتابخوانی با هدف جذب فراگیر مخاطب به‌ویژه کودکان، نوجوانان و جوانان [[18]]
  • آموزش مادام‌العمر افراد جامعه از طریق تعامل با نهادهای آموزشی و تسهیل در چرخه‌ دانش با تأمین منابع اطلاعاتی [[19]]

در راستایِ سیاستهای کلانِ:

ـ «مدیریت مطالعه و خدمات کتابداری و اطلاع­رسانی به تمامی مخاطبان برای دانش پایگی و بصیرت جامعه» [[20]]

ـ ارتقای هویت اسلامی ـ ایرانی با غنی کردن مجموعه­‌سازی منابع اطلاعاتی

ـ ترویج فرهنگ مطالعه اثربخش در حوزه­های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی تبدیل شدن فرهنگ مطالعه به یک فضیلت فردی و اجتماعی.

ـ تقویت­كننده ‌«‌‌‌مؤلفه‌های هویت ملی ایرانیان»، حافظ و انتقال‌دهنده‌ ارزش‌های دینی و فرهنگی در برابر از‌ خود بیگانگی فرهنگی و گسست نسل‌ها [[21]]

و همچنین در اختیار داشتن زیرساختها، منابع و امکانات [[22]]، و انجام فعالیت‌های سختافزاری و نرم‌افزاری، از جایگاه استراتژیک نهاد کتابخانهها در عرصه فرهنگ و لزوم تبدیل شدن آن به قرارگاه فرهنگی حکایت دارد.

این درحالیاست که رهبر انقلاب در دیدار با دبیرکل و معاونان نهاد کتابخانه‏ها در تاریخ 9/12/89 برنامه‏ها و فعالیت‏های نهاد در جهت اهداف پیشبینی شده تأکید داشتند. از همین رو نهاد کتابخانههای عمومی به عنوان «خاکریز فتح نشده فرهنگی» نظام، از یک سو برای تحقق افق «قرارگاهی» خود و از سوی دیگر به منظور دستیابی به «جامعه دانش­بنیان، عدالت­محور و برخوردار از انسان­های شایسته و فرهیخته و نخبه» [[23]] باید سیاستها و راهکارهای عملیاتی زیر را مطمح نظر قرار دهد:

  1. استفاده كامل و كارآمد و هم‌افزا از همه فرصت‌ها و ظرفیت‌های سختافزاری و نرمافزاری و منابع انسانی [[24]]
  2. «مهار تهدیدها و آسیب‌ها با نگاه حكیمانه و معقول» [[25]]
  3. «مواجهه‌ی هوشمندانه با معارضات مهاجمان و ستیزه‌گران» [[26]] در جهت جلوگیری از «تاریخ‏سازی جعلی و ترویج ضد ارزش‏ها» [[27]] در عرصه فرهنگ و کتاب و کتابخوانی
  4. پایش پیشرفتهای فرهنگی کشور هم در عرصه کتاب و کتابخوانی و هم در عرصههای مرتبط با این فضا
  5. نقشپذیری تسهیلگرانه، مکمل و الهامبخش در«فعالیتهای خودجوش و فراگیر مردمی ـ خصوصاً جوانان مومن و انقلابی ـ» [[28]] در عرصههای فرهنگی و کتابخوانی
  6. مهندسی فرهنگی و تحول و نوسازی در ارائه خدمات عمومی و تخصصی
  7. برخورد فعال و مبتکرانه نسبت به بندهای اسناد بالادستی نهاد کتابخانهها [[29]] با نگاه به سند چشم‏انداز بیست ساله کشور، سیاست‏ها و برنامه های پنجم توسعه، سیاست‏های علم و فناوری .
  8. پشتیبانی و تخصیص منابع و ظرفیتهای سختافزاری و نرمافزاری [[30]]
  9. رفع نواقع ساختاری و اصلاحات زیربنایی [[31]]
  10. شناسایی و احصای تمامی ظرفیتها، منابع، امکانات موجود برای تحول و حل مسائل کتابخوانی در کشور
  11. طراحی نظام تخصیص، اجرا و ارزیابی فعالیتهای فرهنگی ـ ترویجی کتابخوانی در کشور
  12. برنامهریزی راهبردی و عملیاتی در جهتِ رسیدنِ مجموعۀ نهاد به سمت فرصت­مداری، ثبات، آینده­نگری و اتخاذ تصمیمهای استراتژیكی.
  13. شناسایی مولفههای حرکت جهادی نهاد به سمت «نهاد ِ تراز راهبردی کتاب و کتابخوانی» در کشور
  14. تدوین و اجرای پیوستهای فرهنگی طرحهای کلان و راهبردی در حوزه کتاب و کتابخوانی
  15. تدوین پیوست جامع فرهنگی در حوزه کتاب و کتابخوانی

 

شاخصها و ویژگیهای قرارگاهی نهاد کتابخانهها

رهبر معظم انقلاب اولین بار در تاریخ 13/10/84 در دیدار با اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی عنوان «قرارگاه اصلی فرهنگی» را برای این شورا مطرح کردند و در همان بیانات و بیانات سالهای بعد شاخصها و ویژگیهای «قرارگاه فرهنگی» را تبیین نمودند.

با توجه به آنچه در بخش قبلی نسبت به ضرورت نگاه قرارگاهی به نهاد کتابخانهها گفته شد، در این بخش ویژگیها، ظرفیتها، فرصتها، امکانات و منابع نهاد کتابخانه را ـ با نگاهی آسیبشناسانه ـ با شاخصهای مطرح شده از سوی رهبر انقلاب بررسی کرده و بر ظرفیت بالقوه و غنی نهاد به عنوان قرارگاه استراتژیک فرهنگ تاکید خواهد شد.

 

1. فعال، زنده، پویا و با نشاط

دوری از یک‌جانشینی در فکر و هدف و عمل، که انباشتگی راهبردی و عملیاتی را به دنبال خواهد داشت از جمله ویژگی‏های یک نهاد پویا و زنده است. چه آنکه نهاد کتابخانه‏ها به گواه اسناد بالادستی آن [[32]] و با توجه به «عاملیت» ذاتی در عرصه کتاب و کتابخوانی، ماهیتی پیشرونده و درون‏‏زا دارد. این رویکرد، نهاد را از عنصری منفعل که صرفا از برنامه‫‫های توسعه بهرهمند میشود، خارج میکند و جایگاه آن را به فاعل توسعه (و نه عامل توسعه) ارتقاء میبخشد. از همین رو مصداق پویایی و «توقفناپذیری» [[33]] و «شبیه بودن به کار صدا و سیما» [[34]] در کلام و مطالبه رهبری است که اگر به توقف و رکود بینجامد، در عصر انفجار اطلاعات و تحولات سریع علم و فناوری و ذائقه و انتظارات مخاطبین، به فرموده رهبر انقلاب «از شما عبور میکنند و شما مجبورید بدوید.» [[35]]

سوی دیگر این پویایی و پیشروندگی مربوط به عوامل و شاخصهایی [[36]] است که «قابلیت» نهاد را برای دستیابی و تحقق اهداف و وظایف و «عاملیت ذاتی» آن یاری میکنند. هرچند به استناد آمارهای ارائه شده رشد این شاخصها دلیلی بر فعال و پویا بودن این نهاد فرهنگی میباشد اما برآیند بیرونی آن در جامعه و واقعیتی که در این زمینه وجود دارد، حکایت از عدم مطلوبیت وضعیت کتابخوانی و عدم تحقق رسالت ذاتی نهاد در جامعه میباشد. گواه این مدعا را میتوان در تعداد اعضای کتابخانهها [[37]] شمارگان کتاب در سالهای اخیر [[38]] و عدم علقه به گفتمان کتاب و کتابخوانی در کشور مشاهده کرد. چه آنکه رهبر انقلاب نیز در دیدار با کتابداران و مسئولان کتابخانهها در تاریخ 29/4/90 پس از شنیدن آمارهای ارائه شده از سوی مسئولین مربوطه، فرمودند: «ما در کشورمان، در جامعه خودمان، از واقعیتى که در این زمینه وجود دارد، راضى نیستیم. بله، درست است؛ امروز حجم کتابهایی که تولید می شود، با گذشته خیلى تفاوت کرده است؛ گاهی چند برابر کتاب منتشر میشود یا تیراژ کتابها بالا میرود؛ لیکن این کافى نیست؛  اینها براى کشور ما خیلى کم است».

 

2. ساختار سازمانی بر اساس مدل رهبری و فرماندهی:

توجه و پیادهسازی مدیریت دانش در ساختار نهاد کتابخانهها و بازتعریف و بازطراحی فعالیت‏های فرهنگی نهاد مبتنی بر الگوی فعالیت قرارگاهی، و شناسایی مولفههای حرکت جهادی نهاد به سمت «نهاد ِ تراز راهبردی فرهنگ کتاب و کتابخوانی» در کشور از جمله عواملی هستند که بر بهبود ساختار سازمانی مبتنی بر مدل راهبری و عملیاتی و افزایش بهرهوری آن تاثیر میگذارد.

اما متاسفانه مشکلات ساختاری و کثرت ساختاری در زیر مجموعه نهاد [[39]]، ذات راهبردی و متقن ِ فرهنگی ِ آن را کماثر در عرصه فرهنگ ـ خاصه کتاب و کتابخوانی ـ کرده است.

از سوی دیگر «نیروی انسانی» و «کتابداران» به عنوان مهمترین سرمایه و رکن اساسی نهاد، در ساختار سازمانی آن و در جهت تحقق «قابلیت و عاملیت» نهاد در عرصه فرهنگ کتابخوانی نقش مهمی دارند. اما از حیث استانداردهای شاخص نیروی انسانی ـ که با استاندارهای قابل قبول فاصله بسیار دارد [[40]] ـ در توزیع مناسب، متناسب و اثربخش نیروی انسانی با توجه به شاخص اعضا و درجه کتابخانهها و همچنین جنسیت کتابداران، تاکنون دارای نقص دستورالعملی بوده که این نقیصه نیز در حال پیگیری و اصلاح میباشد.

 

3. تعامل با سایر نهادهای متولی عرصه فرهنگ و پرهیز از موازی‌کاری

نگاه قرارگاهی به فرهنگ ـ به صورت کلان ـ و فعالیتهای فرهنگی ـ به صورت خاص ـ اقتضا میکند از ایجاد آفتی به نام «موازیکاری» که مبتلابه اکثر دستگاهها و ارگانهای متولی فرهنگ است، جلوگیری شود. به واقع اصلیترین مزیت قرارگاه فرهنگی، نگاه جبههای به عرصه فرهنگ، ایجاد هماهنگی و همافزایی در عناصر و دستگاه‌های فرهنگی جبهه انقلاب و به تبع آن، حذف کارهای موازی غیرضروری و اجتناب از خنثیسازی کارهای یکدیگر و یا شکلگیری رقابتهای ناسالم و تضعیفکننده است.

در عرصه کتاب و کتابخوانی سازمانها و دستگاههای اجرایی و مراکز پژوهشی مختلفی با صرف هزینههای اضافی به فعالیتهای جزیرهای میپردازند که برآیند این موازیکاریها، افت کیفیت برنامههای راهبردی و فرهنگی کتابخوانی در کشور، استفاده غیرموثر و ناکارآمد از اعتبارات و هدر رفتن بودجههای تخصیصیافته، کاهش اقبال عمومی به فعالیتهای جزیرهای انجام شده، و در نهایت عدم کارآیی مناسب طرحها و برنامهریزیهای حوزه کتاب و کتابخوانی میشود. از همین رو لزوم تمرکز فعالیتهای این حوزه در قالب یک قرارگاه واحد که به فرموده رهبر انقلاب نقش عملیاتی و راهبری و سیاستگذاری این عرصه را عهدهدار شود، محسوس است.

نهاد کتابخانهها که دارای هیأت امنایی متشکل از اعضای نهادهای مهم اجرایی و قانوگذار در عرصه فرهنگ است،[[41]] از ظرفیت بالایی برای تولیت این حوزه برخوردار است. اعضایی چون:

  • «وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی» به عنوان رئیس هیأت امنا و متولی اصلی سیاستگذاریهای کلان فرهنگی
  • رئیس شورای عالی استانها به عنوان «پیشبرنده سریع برنامههای اجتماعی، اقتصادی، عمرانی، بهداشتی، فرهنگی، آموزشی و سایر امور رفاهی در سطح استان، شهر، محل، روستا»[[42]] و «ناظر بر اجرای هماهنگ آنها»[[43]]
  • عضو کمیسیون فرهنگی مجلس (به عنوان رابط میان نهاد و مرکز قانونگذار)
  • معاون ذیربط از سازمان مدیریت و برنامهریزی كشور (به عنوان مرجع نظارت‫کننده بر برنامه‫های کلان کشور تدوینکننده برنامهها و سیاستهای کلان تخصیص و تجهیز منابع)
  • و دیگر اعضای هیأت امنا

جلسات هیأت امنا را به یک اتافق فکر راهبردی ـ عملیاتی تبدیل میکند که هر یک از اعضا همافزایی و تعامل را بین دستگاههای زیربط خود و نهادکتابخانهها ایجاد میکنند. اما متاسفانه به دلیل ضعف باور ارزش و فضیلت کتاب و کتابخوانی و تأثیر آن در پیشرفت فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی در میان دستگاهها و نهادهای مختلف به هنگام پیشبرد برنامهها و طرحها و تخصیص و تأمین اعتبارات برای منابع انسانی و مادی، و وجود خلاءهای قانونی و عدم تمرکزگرایی در این عرصه، این تعامل و همافزایی با چالشهای جدی مواجه میشود. که یک نمونه آن عدم تعامل مناسب شهرداریها در پرداخت نیمدرصد از درآمد خود به کتابخانههاست.

 

4. پایش قوی عرصه فرهنگ

متاسفانه پایش میدان فرهنگی کشور و رصد فرصتها و تهدیدات فرهنگی به منظور کنترل فضا و استفاده مناسب از فرصتها و اقدام بهنگام در قبال تهدیدات در آفند و پدافند فرهنگی، امری است که معمولا مورد توجه جدی هیچ‌یک از نهادها و متولیان عرصه فرهنگ نیست. چه آنکه دارا بودن سیستم رصد قوی فرهنگی و تبیین ارتباط سیستمی آن با توان رصدی کشور به عنوان ابزار قدرت نرم هر سازمان و نهادی به حساب میآید. این در حالی است که یکی از مشکلات جدی در پایش اطلاعات، ممانعت اکثر دستگاهها و نهادها برای ارائه اطلاعات به دیگران است که ناشی از عدم وجود اطلاعات و سیستم اطلاعاتی قوی و دقیق است و از سوی دیگر ناشی از احتکار اطلاعات به منظور استفاده از آن به عنوان یکی از ابزارهای قدرت سازمانی است. تا از این ابزار قدرت همانگونه که قبلا ـ در قسمت پرهیز از موازی کار ـ گفته شد برای خنثیسازی کارهای دیگر سازمانها و یا شکلگیری رقابتهای ناسالم و تضعیفکننده در یک حیطه موضوعی استفاده شود.

نهادکتابخانهها نیز از حیث ضعف در پایش همه جانبه عرصه کتاب و کتابخوانی مستثنی نیست و خلاء قانونی رصد فرهنگی در اسناد بالادستی نهاد وجود دارد. از همین رو نگاه قرارگاهی ایجاب میکند نظام جامع رصد فرهنگی در عرصه کتابخوانی توسط این نهاد طراحی و اجرا و ارتباط آن با سازمانهای متولی پایش فرهنگ تبیین شود‌
 

5. نگاه به عقبهدرونزا و مهندسی فرهنگی در عرصه کتاب و کتابخوانی

شاید در نگاه بسیاری این ابزارهای سیاسی و نظامی باشند که قدرت و اقتدار یک نظام را موجب میشوند. اما در عصر حاضر که قدرت نرم بر قدرت سخت غلبه یافته است، این ابزارهای فرهنگی درونزا هستند که «اقتدار درونزا» و «پیشرفت درونزا» را به همراه خواهند داشت.

متاسفانه امروزه عقبه درونزای دستگاهها و نهادهای فرهنگی در شناسایی میدان فرهنگی کشور و احیا و تقویت مولفههای بومی فرهنگ ناکارآمد هستند و در نتیجه در برابر فرصتها و تهدیدات درونی و بیرونی فرهنگی منفعلانه و نابههنگام عمل میکنند. نگاه درونزا به فرهنگ از اقتضائات قرار گاه فرهنگیاست.

عقبۀ درونزای نهاد، کتابخانهها، کتابداران، کتابخانهها و انجمنهای کتابخانهای و دبیرخانهها و هیأت امنا هستند که کتابداران و کتابخانهها به عنوان خطوط مقدم این نهاد به شمار میروند. کتابخانهها به عنوان پایگاههای عملیاتی قرارگاه و کتابداران به عنوان سرمایه و رکن اصلی در «مباشرت» و «مشاورت» فرهنگی در عرصه کتاب هستند.

درونزا بودن و تکیه بر ظرفیتها و امکانات داخلی در عین برونگرایی و تعامل صحیح در جهت طراحی الگوی بومی و تقویت مولفههای ایرانی ـ اسلامی در عرصه فرهنگ کتاب و کتابخوانی از مهمترین ویژگیهای نگاه قرارگاهی به نهاد کتابخانههاست. همین امر لزوم تقویت زیرساختهای نهاد از یک سو و از سوی دیگر مطالبهگری از عقبۀ خود برای استمرار حرکت مبتکرانه و خلاقانه جهت تحقق رسالت و اهداف نهاد، را ضروری مینمایاند.

 

6. مرکز سیاستگذار و فراتر از مراکز قانونگذار

همانطور که رهبر انقلاب نیز در ویژگیهای قرارگاه فرهنگی ذکر کردهاند، سیاستگذاری «باید در مرکزى انجام گیرد که آن مرکز، مرکز قانونگذارى نیست، ... مرکز سیاستگذارى، مرکزى است فراتر از مراکز قانونگذارى و با برنامه‌ریزیهاى کلان سروکار دارد» [[44]]

نهاد کتابخانههای عمومی با توجه به ماهیت راهبردی ـ عملیاتی که بر رسالت، چشمانداز و اهداف آن مترتب است، در صورت غلبه نگاه قرارگاهی بر ساختار و فعالیتهای آن، از ظرفیتهای لازم برای سیاستگذاری راهبردی و هدایت دستگاه‌ها و مراکز تأثیرگذار فرهنگی و بخش‌های اجرایی در عرصه کتاب و کتابخوانی برخوردار است.

 

نتیجه‌گیری

حفظ، استمرار و اعتلای جایگاه راهبردی نهاد کتابخانه‏های عمومی و انجام فعالیت فرهنگی موثر و هدفمند نیازمند ساز‌و‌کار درخور و متناسب است و از آنجا که امروز مسائل و پدیده های فرهنگی با توسعه حجمی، پیچیدگی زیادی یافته است، لازم است، ظرفیت‏های موجود و حرکت و تحول فرهنگی نهاد به گونه‏ای سامان یابد که بهره‏وری و اثربخشی آن مضاعف شود تا به گونه‏ای امکان مواجهه فعال با فضای کتاب و کتابخوانی کشور در ترازی بالاتر و کیفی‏تر رقم بخورد.

یکی از الگوهای بومی برای تعالی فرهنگ ـ خاصه در عرصه کتاب و کتابخوانی ـ الگوی فعالیت فرارگاهی است. توصیه به کاربست این الگو در سال‏‌های اخیر از سوی رهبر معظم انقلاب بیانگر اهمیت نگاه قرارگاهی و توأمان حرکت و مدیریت جهادی (که از ملزومات نگاه قرارگاهی است)‌ در مسیر فرهنگ است. این امر نیازمند بازتعریف و بازآرایی فعالیت‏های فرهنگی نهاد کتابخانه‏های عمومی در قالب الگوی فعالیت قرارگاهی است.

اگرچه کلیت الگوی فعالیت قرارگاهی در حوزه فرهنگ، می‏تواند عمومیت داشته باشد ولی به هنگام تبیین این رویکرد برای نهاد کتابخانه‏‌ها، آن را از بعد اقتضائات حوزه کتاب و کتابخوانی، چالش‌‏های الگوهای جاری فعالیت‏‌های ترویجی در این عرصه و اقتضائات محتوایی کار فرهنگی ـ ترویجی در کشور می‏‌توان مورد تأکید قرار داد.

محور قرار دادن رسالت ترویج و تعمیق فرهنگ کتابخوانی و ارتقای دانش عمومی نهاد کتابخانه‌‏ها، برخورداری از الگوی ساختار شبکه‏‌ای و استفاده از همه ظرفیت‏‌های فرهنگی نهاد، توجه به کارکردهای ملی و حتی بین‌‏المللی نهاد، مرتبط ساختن حوزه نظر و عمل برای کار فرهنگی نهاد و همچنین بازآرایی فعالیت‏‌های نهاد بر محوریت قرارگاهی از جمله ویژگی های الگوی فعالیت قرارگاهی نهاد می‌تواند باشد.

فراتحلیل ملاکهای کلان اندیشهای ارتقا و اعتلای فرهنگ کتابخوانی، بازطراحی ساختار نهاد کتابخانهها مبتنی بر الگوی قرارگاهی، پایش هوشمندانه، پویا و مستمر وضعیت کتایخوانی در کشور، شناسایی مولفههای حرکت جهادی نهاد به سمت «نهاد ِ تراز فرهنگ کتاب و کتابخوانی»، شناسایی و احصای تمامی ظرفیتها، منابع، امکانات موجود برای تحول و حل مسائل کتابخوانی، توجه به مدیریت دانش در ساختار نهاد، تدوین و اجرای پیوستهای فرهنگی طرحهای کلان و راهبردی در حوزه کتاب و کتابخوانی، طراحی مدل بومی مطالعه در کشور، تدوین پیوست جامع فرهنگی در حوزه کتاب و کتابخوانی، و همچنین طراحی نظام تخصیص، اجرا و ارزیابی فعالیتهای فرهنگی ـ ترویجی کتابخوانی در کشور از مهمترین اقدامات قرارگاهی نهاد کتابخانههای عمومی کشور میتواند باشد.

 

 

 

 

منابع:

  1. قانون اساسی جمهوری اسلامی
  2. سند چشم انداز 20 ساله جمهوری اسلامی ایران
  3. سند نقشه جامع علمی كشور
  4. چشم­انداز نهاد کتابخانه­های عمومی کشور در افق ایران
  5. سند نهضت مطالعه مفید
  6. مجموعه دستورالعملهای اداره کتابخانههای عمومی
  7. گردآوری: مرکز صهبا(1392)، قرارگاه فرهنگی، تهران: موسسه جهادی
  8. گردآوری: مرکز صهبا(1392)، دغدغههای فرهنگی فرهنگی، تهران: موسسه جهادی
  9. حسین قاسمی، علی (1392)، شاخصهای عملکرد کتابخانهها»، تهران: کتاب نشر
  10. کولائیان،فردین (1382)، تحقیقات اطلاع رسانی و کتابخانه‌های عمومی، «مروری بر نقطه‌ نظرات ایفلا درباره کتابداران، کتابخانه‌ها و استانداردهای کتابخانه‌های عمومی»، ش 50 و 51، پاییز و زمستان صص 22-32
  11. كولائیان، فردین(بی تا)، نشریه الکترونیکی کتابدار، آسیب شناسی كتابخانه های عمومی ایران (از دید پژوهشگران ایرانی)؛ قابل دسترسی از طریق: http://www.ketabdar.org/magazine/detailarticle.asp?number=47
  12. مقاله «افت 9 هزار نسخهای میانگین تیراژ کتاب»؛  به نقل از روزنامه شرق، منتشر شده در سایت فرارو.
  13. مصاحبه دبیرکل نهاد کتابخانهها با خبرگزاری مهر، در تاریخ 5/8/93.
  14. پایگاه‏ اطلاع رسانی مقام معظم رهبری: http://Khamenei.ir
  15. پروتال نهاد کتابخانههای عمومی کشور: http://iranpl.ir

 

پی‌نوشت‌ها:

[1]. کارشناسی ارشد مدیریت اجرایی استراتژیک؛ مشاور دبیرکل نهاد کتابخانههای عمومی کشور

[2]. ر.ک: ابلاغ حکم آغاز دوره‌ جدید شورای عالی انقلاب فرهنگی از سوی رهبر انقلاب، مورخ 26/7/93

[3]. بیانات در دیدار با اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی، 19/9/92

[4]. ر.ک: همان

[5] . سند چشم­انداز نهاد کتابخانه­های عمومی کشور در افق ایران 1404.

[6] . «جامعه ایرانی در افق این چشم انداز، چنین ویژگی‌هایی خواهد داشت: ـ برخوردار از دانش پیشرفته، توانا در تولید علم و فن‌آوری، متكی بر سهم برتر منابع انسانی و سرمایه اجتماعی در تولید ملی»؛ سند چشم انداز 20 ساله جمهوری اسلامی ایران

[7] . ابلاغی از سوی رهبر انقلاب در تاریخ 29/6/93

[8] . ر.ک: «چشم­انداز نهاد کتابخانه­های عمومی کشور در افق ایران 1404»، «سند نهضت مطالعه مفید» و «دستورالعملهای اداره کتابخانههای عمومی»

[9] . سند چشم­انداز نهاد کتابخانه­های عمومی کشور در افق ایران 1404.

[10] . سند نهضت مطالعه مفید

[11] . سند چشم­انداز نهاد کتابخانه­های عمومی کشور در افق ایران 1404.

[12] . همان.

[13] . همان

[14] . سند نهضت مطالعه مفید.

[15] . همان

[16] . سند نهضت مطالعه مفید.

[17] . سند چشم­انداز نهاد کتابخانه­های عمومی کشور در افق ایران 1404.

[18] . همان.

[19] . همان.

[20] . همان؛ سند نهضت مطالعه مفید.

[21] . سند چشم­انداز نهاد کتابخانه­های عمومی کشور در افق ایران 1404.

[22] . 6062 نفر نیروی انسانی (اعم از کتابدار و نیروی ستادی)، 3 هزار و 177 باب کتابخانه با زیربنای کلی 1341852 مترمربع، 2572131 نفر عضو

[23] . سند نقشه جامع علمی كشور.

[24] . ر.ک: ابلاغ حکم آغاز دوره‌ جدید شورای عالی انقلاب فرهنگی از سوی رهبر انقلاب، مورخ 26/7/93

[25] . همان.

[26] . همان.

[27] . بیانات در دیدار جمعی از مسئولان حوزه هنری و دست اندرکاران تولید و انتشار کتاب «دا»، 20/2/89

[28] . پیشین

[29] . «چشمانداز نهاد کتابخانهها در افق ایران 1404»، «سند نهضت مطالعه مفید» و «دستورالعملهای اداره کتابخانههای عمومی»

[30] . موارد 4 و 8 از ضروریات یک قرارگاه جهت آفند و پدافند به هنگام در عرصه فرهنگ ـ خاصه کتاب و کتابخوانی ـ است.

[31] . ر.ک: یادداشت دبیرکل نهاد کتابخانههای کشور

در همین راستا مدیریت جدید، نهاد کتابخانهها اقدامات زیربنایی و ساختاری موثری را انجام داده است که هرچند تاثیرات مثبتی بر روند فعالیتهای نهاد داشته ولی آثار مثبت این اقدامات بلندمدت بوده و در آینده مشخص خواهد شد.

برخی از این اقدامات عبارتند از:

ـ تدوین برنامه و بودجه پیشنهادی سال 1394 نهاد کتابخانه های عمومی برای ارائه به مجلس شورای اسلامی (ر.ک: مصاحبه دبیرکل با خبرگزاری مهر)

ـ اصلاح فرآیند جمع آوری آمار از کتابخانه های عمومی و ارتقای ضریب اطمینان داده های آماری

ـ طرح طبقه‏بندی و ساماندهی مشاغل نهاد (ر.ک: یادداشتهای دبیرکل نهادکتابخانههای کشور، قابل دسترسی از طریق: iranpl.ir)

ـ اقدام در جهت رفع نواقص و معایب موجود در آیین‏نامه اداری ـ استخدامی و متناظرسازی آن با امتیازات آیین‏نامه‏های اداری ـ استخدامی نهادها و دستگاه‏های دیگر (ر.ک: همان)

ـ تشکیل كمیته‌ انتصابات مدیران كل استانها در نهاد نسبت به بررسی و انتخاب افراد شایسته خصوصاً از میان كتابداران باسابقه برای تصدی مسئولیت ادارات كل استانها (ر.ک: همان)

ـ تدوین و ابلاغ آیین‏نامه انتصاب مدیران و معاونان استان‏ها (ر.ک: همان)

ـ پیگیری مباحث استخدامی و حقوقی کتابداران (نهادی، روستایی، انجمنی) و پرداخت معوقات مالی و بیمه و بازنشستگی کتابدارن جهت افزایش سطح رضایتمندی (ر.ک: همان)

ـ توسعه عمرانی زیرساختها نهاد (ر.ک: همان)

ـ پیگیری اخذ نیمدرصد شهرداریها از طریق رایزنی با شورای شهر و کمیسیون فرهنگی مجلس و جذب 129,339,894,250 ریال از نیم درصد درآمد شهرداری ها در شش­ماهه سال 1393

ـ پیگیری و رایزنی با کمیسیون فرهنگی مجلس و حصول نتیجه جهت در اختیار گرفتن بودجه عمرانی نهاد و تفکیک آن از بودجه وزارت ارشاد (ر.ک: مصاحبه دبیرکل نهاد کتابخانهها با خبرگزاری مهر)

ـ بررسی و ارزیابی طرحها و برنامههای فرهنگی نهاد در جهت رفع اشکالات آن(ر.ک: پیشین)

ـ تشکیل شورای امور اداری، استخدامی، حقوق و دستمزد نهاد برای فراهم کردن زمینه اجرایی شدن قانون در نهاد

از دیگر اقدامات: اجرای نظام عضویت مشترک در کلیه کتابخانه های عمومی مستعد، نظارت بر نحوه فعالیت کتابخانه های عمومی سراسر کشور، راهاندازی بخش کودک و نوجوان در تمامی کتابخانههای کشور و برگزاری دوره آموزشی تخصصی کتابداران کودک، تعریف ساز و کار جدید برای تأمین منابع و ...

 

[32] . سند چشم‏انداز نهاد در افق ایران 1404، سند نهضت مطالعه و مجموعه دستورالعملهای اداره کتابخانههای عمومی

[33] . بیانات در دیدار با دبیرکل و معاونان نهاد کتابخانههای کشور، 9/12/89

[34] . همان

[35] . همان.

[36] . ر.ک: گزارش نهاد تا پایان مهر ماه 93 منتشر شده در http://iranpl.ir/

برای اطلاعات بیشتر در خصوص شاخصهای عملکرد نهادکتابخانهها ر.ک: «حسین قاسمی، علی (1392)، شاخصهای عملکرد کتابخانهها»، تهران: کتاب نشر» و «كولائیان، فردین(بی تا)، نشریه الکترونیکی کتابدار، آسیب شناسی كتابخانه های عمومی ایران (از دید پژوهشگران ایرانی)»

[37] . تا پایان مهر ماه سال 93 از میان 75 میلیون جمعیت ایران تنها 2.572.131 عضو کتابخانهها هستند. کافی است این آمار را با آمار عضویت در شبکه های اجتماعی ـ اعم از موبایلی و فضای مجازی ـ مقایسه کنیم!

[38] . شمارگان کتاب از میانگین 11 هزار و 363 شمارگان در سال 58 و متوسط شمارگان کتاب 41هزار و 716 نسخه در دهه 60 به 5 هزار در دهه 70 و به دو هزار و 75 نسخه در سال 92 رسیده است. (ر.ک: (بینام) (بیتا)، افت 9 هزار نسخهای میانگین تیراژ کتاب)

[39] . ر.ک: یادداشتهای دبیرکل نهاد کتابخانههای کشور

[40] . ر.ک: کولائیان، 1382: 22-32.

[41] . ر.ک: دستورالعمل و نحوه اداره کتابخانههای عمومی

[42] . اصل یکصدم قانون اساسی جمهوری اسلامی

[43] . اصل صد و یکم قانون اساسی جمهوری اسلامی

[44] . بیانات در دیدار با اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی؛ 22/8/81