فرهنگ امروز/ ترجمه: طاهرخدیو- فؤاد کرده:

مکاتبات رنه دکارت فیلسوف بزرگ فرانسوی و الیزابت شاهزادۀ بوهم از چند جهت حائز اهمیت است؛ به ‎لحاظ فلسفی دکارت بخش‎های مهمی از اندیشۀ خود را با الیزابت مرور می‎کند و بیش از آن در برخی حوزه‎ها مانند اندیشۀ سیاسی برای نخستین بار به اظهارنظر می‎پردازد. از سوی دیگر این مکاتبات بیانگر تکاپوی زنان عصر کلاسیک و محدودیت‎های آنان است؛ الیزابت خود یکی از زنان این دوره است که با بیشتر فیلسوفان زمانه‎اش ارتباط فکری داشته است، لکن از علنی شدن ارتباطاتش خوف داشته و حتی دکارت را به سوزاندن نامه‎هایش ترغیب می‎کند. به اعتقاد سر آنتونی کنی، مورخ فلسفه، شاهزاده الیزابت در بحث نسبت نفس و بدن، دکارت را مغلوب کرده و وی را به توصیه‎های نامتعارفی نظیر اجتناب از مطالعات مابعدالطبیعی ناگزیر ساخته است. مجموعۀ کامل این نامه‎ها که مشتمل بر ۵۶ نامه است توسط نشر فلات منتشر می‎شود.

الیزابت به دکارت (لاهه، ۶ مه، ۱۶۴۳):

آقای دکارت

 با نهایت خرسندی و درعین‌حال تأسف از برنامه‎تان برای دیدن من در روزهای اخیر مطلع شدم، تمایل محبت‎آمیز شما برای در میان گذاشتن [آرای‎ خود] با انسانی جاهل و خیره‎سر و بداقبالی از دست رفتن فرصت این گفت‌وگوی پربار، به یک اندازه من را متأثر کرده است. آقای پالوتی[۱] با توضیح راه‌حل‎هایی که شما برای مشکلات حاکم بر طب ریگوس[۲] ارائه کرده‎اید، این احساس بداقبالی را دوچندان کرد. اگر من مستقیماً به شما دسترسی داشتم، درک این مسائل برایم سهل‎تر می‎شد؛ کمااینکه در زمان اقامت پروفسور [ریگوس] در لاهه، سؤالی نزد وی مطرح کردم، اما پروفسور من را جهت دریافت پاسخ مناسب‎ به شما احاله داد. شرمساری ناشی از سبک [نوشتاری] مغشوشم تاکنون من را از مکاتبه با شما جهت درخواست مساعدت در مورد این مسائل باز داشته است.

بااین‌حال، امروز آقای پالوتی آن‌چنان من را از حسن‌ نیت شما نسبت به همگان، خاصه خودم، مطمئن کرد که هر چیزی جز ملاحظات مفید را از ذهن پاک کردم، باری از شما می‎خواهم لطفاً به من بگویید چگونه نفس[۳] انسان که صرفاً جوهری اندیشنده[۴] است، می‎تواند با تعین بخشیدن به ارواح جسمانی[۵] افعال ارادی پدید آورد؟ زیرا به ‎نظر می‎رسد که هرگونه حرکتی حاصل میزان تحریک شیء متحرک {به‎وسیلۀ محرک}، نحوۀ تحریک توسط محرک و نیز کیفییات و شکل خاص سطح بیرونی محرک است. دو حالت اول {میزان و نحوۀ تحریک} نیازمند تماس فیزیکی و حالت سوم نیازمند امتداد[۶] است، امتداد در تلقی شما از نفس به‎کلی کنار گذاشته شده است و [تماس فیزیکی] {میان بدن} و اشیای غیرمادی {نفس} غیرممکن به ‎نظر می‎رسد؛[۷] به ‎همین دلیل من در مقایسه با تعریفی که در مابعدالطبیعه[۸] {تأملات} به قرار زیر ارائه کرده بودید، خواهان تعریف دقیق‎تری از نفس هستم: نفس به‎مثابه جوهری متمایز از افعالش یعنی متمایز از اندیشه؛[۹] زیرا حتی با فرض جدایی‌ناپذیری نفس و اندیشه -که در مورد صفات خدا صادق اما در مورد {کودک} در زهدان مادر و افراد مبتلا به غش شدید به‌دشواری قابل اثبات است- ابتنا بر جدایی آن‎ها تصور دقیق‎تری در این باره به ‎دست می‎دهد.

من با آگاهی از اینکه شما بهترین طبیب نفس من هستید کاملاً داوطلبانه سستی افکار این نفس را نزد شما عیان می‎کنم، امیدوارم شما نیز با عنایت به سوگندنامۀ بقراط[۱۰] بیماری من را بدون افشای آن مداوا کنید، این استدعای من از شما است؛ نیز اینکه دوست شفیق و فرمان‌بری را که همیشه موجب تصدع خاطر شما است، تاب آورید.

الیزابت

دکارت به الیزابت (اگموند دو هوف، ۲۱ مه، ۱۶۴۳):

مادام

لطفی که با امکان دریافت اوامر مکتوب والاحضرت نصیبم شده چنان من‎ را مفتخر ساخته است که از آنچه تا به‌ حال جسارت آرزوی آن را داشته‎ام بسی فراتر می‎رود. این لطف و عنایت نسبت به ناکامی‎های من به‎مراتب تسلی‎بخش‎تر است از آنچه که من با شور و هیجان به شنیدن آن از زبان والاحضرت امیدوار بودم، چنان‌که در زمان آخرین اقامتم در لاهه به افتخار شرفیابی و امکان ارائۀ خدمات ناچیز خود توفیق می‎یافتم، در آن صورت من آن‌چنان دستخوش شگفتی‎های قابل تحسین و درعین‌حال شاهد گفتار فوق بشری تنی، به‌سان تصویر نقاشان از فرشتگان می‎شدم که از فرط شعف و شادی حال کسانی را می‎یافتم که از نظر من لاجرم می‎بایست زمینیانی باشند که تازه به بهشت پا نهاده‎اند. در حضور والاحضرت توانایی‎ام برای پاسخ‌گویی کمتر می‎شد که بدون شک ایشان زمانی‎که افتخار سخن گفتن در حضور وی نصیبم شده بود، بدین ضعف پی برده و با رأفت خود آن ‎را از طریق اجازۀ مطالعه‎ی رگه‎هایی از اندیشه‌ا‎‎ش بر روی کاغذ تخفیف داده است؛ قرائت مکرر این اندیشه‎ها و عجین شدنم با آن‎ها حقیقتاً به جای بهت مرا بیشتر دچار شگفتی کرده است، زیرا نه تنها بدواً اصیل هستند، بلکه با مداقۀ بیشتر سنجیدگی و استواری آن‌ها هردم آشکارتر می‎شود.

حقیقتاً می‎توانم بگویم که با توجه به آثار منتشرشده‎ی من دقیق‎ترین سؤالی که می‎تواند پرسیده شود،[۱۱] همانی است که والاحضرت طرح کرده‎اند، زیرا تمام شناخت ما از ماهیت نفس انسان بر دو امر راجع به نفس استوار است: نخست اینکه نفس می‎اندیشد و دیگری اینکه نفس در یگانگی با بدن می‎تواند هم فعلیت بورزد و هم مفعول واقع شود.[۱۲] من [تاکنون] تقریباً در مورد دومی چیزی نگفته‎ام و بر تفهیم اولی تمرکز کرده‎ام، زیرا هدف اصلی من اثبات جدایی نفس و بدن بوده است؛ تنها اولی می‎توانست در خدمت این هدف قرار گیرد و دومی برای آن زیان‌بخش بود. اما از آنجایی که نمی‎توان چیزی را از نگاه والاحضرت پنهان نگاه داشت، در اینجا می‎کوشم به ایضاح طریقۀ ادراک خود از یگانگی نفس با بدن بپردازم و توضیح دهم که چگونه نفس واجد توان و نیروی تحریک بدن است.

 در ابتدا به این مسئله می‎پردازم که ما دارای مفاهیم اولیۀ متقنی در مقام مفاهیم اصیل هستیم و بر اساس الگوی ناشی از آن‎ها بقیۀ معرفتمان را بنا می‎کنیم. ما شمار اندکی از این مفاهیم را در اختیار داریم، زیرا گذشته از عام‎ترین این مفاهیم -هستی، تعداد، استمرار[۱۳] و امثالهم- که آن‎ها را بر هر امر قابل تصوری اعمال می‎کنیم؛ در مورد بدن خاصاً فقط دارای مفهوم امتداد هستیم که از آن مفاهیم شکل و حرکت را استنتاج می‎کنیم؛ برای نفس نیز تنها واجد مفهوم اندیشه هستیم که متضمن مفاهیم ادراک و تمایلات ارادی است؛ در نهایت برای نفس و بدن در کنار هم فقط مفهوم یگانگی‎شان را دارا هستیم که منوط به توان نفس برای تحریک بدن و توان بدن برای اثرگذاری بر نفس و تحریک احساسات و انفعالات است.

در ادامه به این نکته می‎پردازم که همۀ معرفت‎های [دانش‎ها] بشری صرفاً متضمن تفکیک مقتضی این مفاهیم و اطلاق هریک از آن‎ها بر چیزهای مربوط به خودشان هستند، زیرا هنگامی‎که در صدد ایضاح امری دشوار از طریق مفهومی نامرتبط با آن‎ هستیم به ‎ناگزیر دچار خطا می‎شویم؛ به همین سیاق هنگامی ‎که می‎خواهیم یکی از این مفاهیم را به‎واسطۀ مفهوم دیگری توضیح دهیم، دچار خطا می‎شویم، زیرا هریک از این مفاهیم از آنجا که اولیه هستند، تنها به‎واسطۀ خود قابل درک هستند. گرچه استفاده از حواس، مفاهیم امتداد، شکل و حرکت را در اختیار ما قرار داده که برای ما از هر مفهوم دیگری آشناتر هستند، اما علت اصلی خطاهای ما تمایل معمولمان برای کاربرد این مفاهیم جهت ایضاح چیزهای نامربوط به آن‎ها است؛ فی‌المثل هنگامی ‎که مایلیم برای درک ماهیت نفس از تخیل[۱۴] استفاده ‎کنیم، یا حتی در مثالی بهتر، زمانی‎ که آدمی می‎خواهد نحوۀ تحریک بدن به‎وسیلۀ نفس را از طریق اطلاق نحوۀ تحریک یک جسم به‎وسیلۀ جسمی دیگر درک کند.

به ‎همین خاطر در تأملات، که والاحضرت آن را با مطالعه‎اش مورد لطف خود قرار داده‎ است، تلاش کرده‎ام مفاهیم مربوط به نفس را با تفکیک آن‎ها از مفاهیم مربوط به بدن قابل درک سازم. نخستین چیزی که متعاقباً باید توضیح دهم نحوۀ درک مفاهیم مربوط به یگانگی نفس و بدن است، صرف‌نظر از مفاهیمی که منحصر به بدن یا نفس هستند؛ در این زمینه به ‎نظر می‎رسد که آنچه من در انتهای پاسخم به ششمین اعتراض نوشتم، مفید باشد،[۱۵] زیرا نمی‎توانیم این مفاهیم بسیط را در جایی جز نفس خود جست‌وجو کنیم که بنابر ماهیتش همه‎ی آن‎ها را در خود دارد، گرچه همیشه آن‎ها را از هم تفکیک نمی‎کند و یا آن‎ها را بر اعیان مربوط به آن اطلاق نمی‎کند.

لذا بر این باورم که ما تاکنون توان نفس جهت اثرگذاری بر بدن را با توان اثرگذاری یک جسم بر جسمی دیگر خلط کرده‎ایم و به ‎دلیل عدم شناخت نفس، این دو مورد را نه بر نفس بلکه بر کیفیات گوناگون اجسام نظیر وزن، رنگ و غیره اطلاق کرده‎ایم که بنا بر تصور ما اموری واقعی و دارای وجودی متمایز از اجسام هستند، نهایتاً ما آن‌ها را جواهر می‎پنداریم هرچند که آن‎ها را کیفیات می‎نامیم. ما به ‎منظور درک این کیفیات، برحسب اینکه آنچه بر آن‎ها اطلاق می‎کردیم مادی یا غیرمادی بود، در مواردی مفاهیم ناظر بر شناخت نفس و در مواردی مفاهیم ناظر بر شناخت جسم را به‎کار می‎بردیم؛ فی‎المثل، این فرض که وزن کیفیتی واقعی است و ما از آن شناختی جز این نداریم که وزن دارای توان به حرکت درآوردن جسم دارای وزن به‌سوی مرکز زمین است، درک این نکته که چگونه وزن باعث تحریک یک جسم می‎شود و چگونه با آن ملحق شده است برای ما دشوار نیست؛ و ما به این نکته نمی‎اندیشیم که این اتفاق از طریق تماس واقعی یک سطح با سطحی دیگر رخ داده است، زیرا ما در تجربیات درونی‎مان به مفهومی خاص جهت درک این ارتباط رسیده‌ایم؛ من تصور می‎کنم که ما با اعمال این مفهوم در مورد وزن، آن‎ را به طرز نامناسبی مورد استفاده قرار داده‎ایم. من امیدوارم که در کتاب فیزیک[۱۶] قادر به نشان دادن این نکته باشم که وزن از جسم مجزا نیست؛[۱۷] لیکن باور اکید دارم که این مفهوم جهت درک تحریک بدن به‎وسیلۀ نفس در اختیار ما قرار گرفته است.

اگر من شرح خود را به درازا می‎کشاندم، نشان می‎داد که به قدر کفایت ذهن بی‎همتای والاحضرت را نشناخته‎ام و اگر این پاسخ را برای ایشان کاملاً رضایت‎بخش می‎پنداشتم، مرتکب گستاخی می‎شدم؛ لیکن تنها به این اکتفا می‎کنم که اگر قادر به گفتن یا نوشتن چیزی باشم که مورد قبول شما واقع شود، همواره به ‎دست گرفتن قلم و رفتن به لاهه برای چنین هدفی را افتخاری بزرگ تلقی خواهم کرد و در دنیا هیچ کاری برایم ارجمندتر از این نیست که توانایی اطاعت از فرامین شما را داشته باشم. در پایان من نمی‎توانم هیچ دلیلی برای رعایت سوگندنامۀ بقراط بیابم که شما در نامۀ خود به من سفارش کرده‎ بودید، زیرا مضمون نامۀ شما شایان رؤیت و تحسین توسط همگان است. می‎توانم بگویم که نامۀ شما به‎قدری برایم ارزشمند است که در این زمینه رفتاری همچون افراد خسیس در برابر گنجینه‎هایشان از خود بروز می‎‎دهم: آن‌ها هرچه ارزش بیشتری برای گنجینه‎هایشان قائل شوند، بیشتر پنهان‎شان می‎دارند، با اکراه اجازۀ دیدن‎شان را به دیگران می‎دهند و عالی‎ترین خشنودی‎شان رؤیت گنجینه‎هایشان است؛ لذا طبیعی است که خود به تنهایی با رؤیت نامۀ شما شادکام شوم و بزرگترین جاه‎طلبی من این است که خدمتگزار مطیع و فروتن والاحضرت مادام باشم.

دکارت

الیزابت به دکارت (لاهه، ۱۰ ژوئن، ۱۶۴۳):

آقای دکارت

همچنان‌که انتظار می‎رفت شما با نمایش و تصحیح خطاهای استدلالم و نیز تسلی‌خاطربخشی در ارتباط با خطاهایم که باعث تقلیل محنت ناشی از وقوف به آن‎ها است، حسن نیت خود را نشان دادید؛ لیکن تلاش شما برای تسلی ‌خاطر من از رهگذر ستایش ناروا، قضاوتتان را مخدوش می‎کند؛ این ستایش ناروا تنها زمانی لازم می‎بود که اگر شیوۀ تربیتم -در جایی که شیوه‎ی متعارف مراودۀ مردم بیانگر ناتونی آنان از ستایش حقیقی است- مرا دچار این تردید نکرده بود که باور به خلاف گفته‎های مردمان درست است و اگر کاستی‎هایم را چنان آشکار نمی‌ساخت که تشویش، زدودشان را به یگانه آرزویم تبدیل کند؛ این امر من را وادار می‎کند تا بدون شرمساری اقرار کنم که جمیع علل خطا را که شما در نامه‎تان تذکر داده‎اید، در خود سراغ یافته‎ام و اینکه تا به حال نتوانسته‎ام آن‌ها را کاملاً رفع کنم، زیرا تقید به نوع زندگی‎ام فرصت کافی برای نیل به عادت تأمل بر وفق قواعد شما را از من دریغ کرده است.[۱۸]

باری مشغله‎های خانوادگی که قابل اهمال نیست و گفت‌وگوها و تعهدات اجتماعی که گریزی از آن نیست، چنان رنج و ملالی متوجه ذهن نحیف من کرده است که نتیجتاً دیرزمانی است در امور دیگر بلااستفاده مانده است. امیدوارم این مشکلات برای بلاهت من در ناتوانی از درک تصور مدنظر شما از وزن که به‌ مدد آن باید نحوه‎ی تحریک بدن به‎وسیلۀ نفس (غیرممتد و غیرمادی) را تشخیص دهیم، عذر موجهی باشد؛ نیز برای ناتوانی من از فهم اینکه چرا قدرت کشاندن جسم به‌سوی مرکزی زمین، که شما پیش‌تر سهواً آن‎ را همچون کیفیت بر جسم اطلاق کرده‎اید، باید فی‎الفور ما را متقاعد سازد که بدن می‎تواند توسط شیئی غیرمادی به حرکت درآید، به جای آنکه برهان مغایر با حقیقت که (شما در فیزیکتان وعده می‎دهد) باور ما به امتناع {تحریک بدن توسط نفس} را تصدیق کند، علی‌الخصوص از آنجایی که این ایده (که نمی‎تواند مدعی برخورداری از کمال و واقعیت ذهنی[۱۹] همانند کمال و واقعیت خداوند باشد) می‎تواند به‎ دلیل غفلت از آنچه حقیقتاً اجسام را به‌سوی مرکز زمین به حرکت درمی‌آورد جعل شود و نیز از آنجایی‎که هیچ علت مادی‎ای بر حواس ظاهر نمی‎شود، لذا آدمی این قدرت را برعکس آن، یعنی علتی غیرمادی اطلاق می‎کند؛ اما من هرگز قادر به درک این شیء غیرمادی جز در مقام نفی ماده نشده‎ام که نمی‎تواند هیچ رابطۀ {علّی‎ای} با آن داشته باشد.

 باید اقرار کنم که تلقی نفس به‎مثابه امری مادی و ممتد برایم آسان‌تر است تا اینکه آن‎ را در مقام امری غیرمادی واجد قابلیت تحریک بدن و تحرک به‎واسطۀ آن بدانم، زیرا اگر تحریک بدن ناشی از صورت‎بخشی[۲۰] نفس است، لاجرم باید روحیاتی که علت حرکت بدن هستند عاقل و اندیشه‎ورز باشند، قابلیتی که شما آن‎ را با اشیای مادی سازگار نمی‌دانید. از سوی دیگر با وجود آنکه شما در تأملات مابعدالطبیعی[۲۱] خود به امکان تحرک نفس به‎واسطۀ بدن اشاره می‎کنید، اما درک این‎ نکته دشوار است نفس که بر وفق توصیف شما واجد قوه‎ و عادت تعقل کامل است، می‎تواند همۀ این {توانایی‎ها} را به‎ دلیل برخی بخارات {بدن} از دست دهد؛ به ‎علاوه درک این نکته نیز دشوار است، نفسی که می‎تواند در غیاب بدن به حیات خود ادامه دهد و هیچ وجه مشترکی با آن ندارد، این‎چنین تابع بدن است.

و سرانجام، چون شما تعلیم من را متقبل شده‎اید، من این تصورات {ناواضح و غیرمتقن} را همچون دوستان ناخوانده‎ای تلقی می‎کنم، با اطمینان به اینکه شما ماهیت جوهر مادی و وضعیت افعال و انفعالاتش در بدن و هر چیز دیگری که مایل به تعلیم آن هستید را به‌تصریح برایم توضیح می‎دهید. نیز استدعا می‎کنم باورکنید که نمی‎توانید این خیرخواهی را در حق هرکسی انجام دهید که خود را وظیفه‎شناس‌تر از من می‎پندارد.

دوست شفیق شما

الیزابت

دکارت به الیزابت (اگموند دو هوف، ۲۸ ژوئن، ۱۶۴۳):

مادام

من در برابر علاقۀ والاحضرت به طرح این سؤال از من -پس از تحمل شرح نامناسب من در نامۀ قبلی- و شکیبایی بزرگ‎منشانه‎شان برای شنیدن نظر من در مورد همان مسئله و نیز اعطای فرصت مجدد جهت ذکر نکاتی که در آن نامه از قلم انداخته بودم تعهدی بزرگ دارم. به گمان من مهم‎ترین این نکات این است که پس از اشاره به تفکیک سه نوع مفهوم اولیه از یکدیگر و ضرورت شناخت آن‎ها از طریق خاص خودشان نه از طریق مقایسۀ آن‎ها با یکدیگر، یعنی همان مفاهیمی که ما از نفس، بدن و یگانگی نفس با بدن در اختیار داریم؛ باید تفاوت این سه نوع مفهوم با یکدیگر، تفاوت میان عملکردهای[۲۲] نفس که به‎واسطۀ آن ما دارای این مفاهیم هستیم و نیز نحوۀ شناختمان نسبت به هریک از آن‎ها را به‌تصریح توضیح دهم. همچنین پس از بیان چرایی انتفاع ما از مقایسه نفس و وزن، باید این نکته را روشن سازم که آدمی نباید جدایی‎پذیری نفس از بدن را از یاد برد، هرچند که آدمی مایل است نفس را همچون امری مادی درک کند {تصوری} که تنها مناسب یگانگی نفس با بدن است؛ بدین‎سان تصور می‎کنم هرآنچه شما خواسته بودید را جامۀ عمل می‎پوشانم.

در آغاز به تفاوتی اساسی میان این سه نوع مفهوم اشاره می‎کنم: نفس فقط از طریق تعقل محض[۲۳] [l’entendement] درک می‎شود؛ بدن یعنی امتداد، اشکال و تحرکات نیز می‎تواند به‎واسطۀ تعقل محض مورد شناخت قرار گیرد، اما بدن با مدد تخیل به تعقل محض بهتر شناخته می‎شود. سرانجام شناخت چیزهای مربوط به یگانگی نفس و بدن از طریق تعقل و حتی از طریق تعقل همراه با تخیل نامفهوم و مبهم است، اما آن‎ها به‎واسطۀ حواس به ‎وضوح قابل شناخت هستند؛ در نتیجه، کسانی که هیچ‌گاه تفلسف نکرده‎اند و فقط از حواسشان بهره می‎گیرند کمترین تردیدی ندارند که نفس بدن را به حرکت درمی‎آورد و بدن نیز بر نفس تأثیر می‎گذارد؛ ولی آن‎ها نفس و بدن را به‎عنوان چیزی واحد ملاحظه می‎کنند، به تعبیری، آن‎ها را یگانگی‎شان درک می‎کنند، زیرا درک یگانگی بین دو چیز به ‎معنای درک آن‎ها به‎مثابه‎ چیزی واحد است. اندیشه‎های مابعدالطبیعی که تعقل محض را به‎ کار می‎گیرند در خدمت آشنایی با مفهوم نفس هستند؛ مطالعۀ ریاضیات (که جهت تفکر در باب اشکال و حرکات) اساساً تخیل را به کار می‎گیرد، ما را با مفهوم کاملاً متمایزی از بدن آشنا می‎سازد؛ سرانجام، با استفاده از صرف {جریان} زندگی و مکالمات متداول و اجتناب از تأمل و مطالعه در باب چیزهایی که تخیل را به‎ کار می‎گیرند، می‎توان نحوۀ درک یگانگی نفس و بدن را فراگرفت.

 تقریباً بیم آن دارم که والاحضرت تصور کند که به جدیت سخن نمی‎گویم، چنین کاری برخلاف احترام واجب من به ایشان خواهد بود که هرگز از ادای آن غفلت نمی‎کنم. می‎توانم صادقانه از قاعدۀ اصلی‎ای که در جریان مطالعاتم رعایت می‎کنم، بگویم؛ به باور من قاعده‎ای که در کسب معرفت ناچیز من بیشترین نقش را ایفا کرده این است: من هرگز روزانه بیش از چند ساعت را صرف اندیشه‎هایی نمی‎کنم که تخیل را درگیر می‎کنند و سالانه تنها چند ساعت را صرف اندیشه‎های می‎کنم که صرفاً عقل را به ‎خود مشغول می‎کنند و نهایتاً اینکه مابقی وقت خود را برای تمدد حواس و فراغت ذهن منظور می‎کنم. من همۀ مکالمات جدی و مسائل نیازمند عطف توجه را در زمرۀ فعالیت‎های مربوط به تخیل قرار می‎دهم؛ همین قاعده است که من را برای خلوت‎گزینی به این کشور {هلند} کشانده است، زیرا حتی اگر در پرازدحام‎ترین شهر دنیا {پاریس} هم می‎توانستم همین ساعاتی را که اکنون صرف مطالعه می‎کنم در اختیار داشته باشم، لیکن نمی‎توانستم از آن، این‌چنین مؤثر استفاده کنم، چراکه در آنجا پرداختن به گرفتاری‎های گریزناپذیر زندگی، ذهنم را منحرف می‎کرد.

 با توجه با اینکه زندگی افراد واجد ذهن و تبار والا همواره توأم با گرفتاری و نگرانی است، من با ابراز تحسین نسبت به توانایی والاحضرت جهت عنایت به تأملاتی که لازمۀ فهم دقیق از تمایز نفس و بدن است، مرتکب جسارت تقریر این نکات می‎شوم. بر این باورم که این تأملات در مقایسه با اندیشه‎های کمتر لازم توجه، باعث شده‎اند که ایشان مفهوم ما از یگانگی {نفس و بدن} را مبهم بیابد؛ به همین منوال به نظر نمی‎رسد که ذهن انسان هم‌زمان به درک متمایز نفس و بدن به‎مثابه دو چیز و یگانگی‎شان توانا باشد، زیرا لازمۀ این کار درک آن‎ها به‎مثابه دو چیز و درعین‌حال به‎مثابه یک چیز است که امری متناقض است (در این ‎باره با فرض اینکه والاحضرت در ذهن خود هنوز دلایلی برای تمایز نفس و بدن دارا بودند و من مایل نبودم ایشان را به ‎منظور تصور[۲۴] مفهوم یگانگی به حذف این دلایل از ذهن دعوت کنم که آدمی همواره آن‎ را بدون تفلسف در خود تجربه می‎کند، چنان‌که آدمی می‎داند که یک شخص واحد توأمان دارای اندیشه و بدنی است که بنا به ماهیت، این اندیشه قادر به تحریک بدن است و به احساس آنچه که برای بدن رخ می‎دهد توانا است).

 در نامۀ قبلی‎ام از تشبیه میان وزن و کیفیات دیگری استفاده کردم که عموماً آن‎ها را در یگانگی با برخی اجسام تخیل می‎کنیم، کمااینکه اندیشه نیز با بدن خودمان یگانه می‎شود. من از بابت اتکای این تشبیهات به کیفیات غیرواقعی نگران نیستم، حتی اگر آن‎ها را بدین نحو {همچون کیفیات واقعی} درک کنیم، زیرا معتقدم که والاحضرت پیش‌تر کاملاً متقاعد شده‎اند که نفس جوهری متمایز از بدن است. اما چون والاحضرت تذکر داده‎اند که برای ایشان اطلاق ماده و امتداد بر نفس از اطلاق قابلیت تحریک بدن بر نفس و تحرک آن به‎واسطۀ بدن به نفس غیرمادی قابل درک‎تر است، استدعا می‎کنم که ایشان با فراغت خاطر، ماده و امتداد را بر نفس اطلاق کنند، چراکه با انجام این کار درک یگانگی آنان میسر می‌گردد. پس از درک درست نفس و تجربۀ آن در خود، والاحضرت به ‎سهولت ملاحظه خواهند کرد که ماده‎ اطلاق شده بر اندیشه توسط ایشان، خود اندیشه نیست و ماهیت امتداد این ماده با ماهیت امتداد اندیشه متفاوت است، از این لحاظ که ماده شاغل مکانی خاص و طارد جمیع اجسام ممتد دیگر از آن است، چیزی که در مورد اندیشه صادق نیست؛ بدین ترتیب، شناخت تمایز نفس و بدن علی‎رغم درک یگانگی آن‎ها برای والاحضرت سهل‌الحصول خواهد شد.

سرانجام اگرچه به اعتقاد من ضروری است که آدمی یک بار برای همیشه در طول حیات خود به فهم درست اصول مابعدالطبیعه نایل آید، زیرا شناخت خدا و نفس‎مان به‎واسطۀ این اصول میسر می‎شود، بااین‌حال، از نظر من مشغولیت مدام عقل با این اصول زیان‌بار خواهد بود، چراکه در چنین حالتی عقل نمی‎تواند به ‎طور شایسته به فعالیت‎های تخیل و حواس رسیدگی کند؛ بهترین کار این است که آدمی به ثبت و ضبط نتایج حاصله از چنین تأملی در ذاکره و نظام اعتقادیش رضایت دهد، آن‌گاه مابقی فرصت خود برای مطالعه را وقف اندیشه‎هایی کند که در آن تعقل در جوار تخیل یا حواس عمل می‎کند.

سرسپردگی عمیقم به والاحضرت من را امیدوار می‎سازد که صراحتم ایشان را آزرده‌خاطر نخواهد کرد. سعی داشتم که گفتار طولانی‌تری را در پاسخ به مسائل دشوار مربوط به سؤال‌شان اینجا به حضور والاحضرت برسانم، اما اخیرا از گرفتاری‎ای در اوترخت اطلاع یافته‎ام، قاضی اوترخت من را به‎ منظور بررسی اتهاماتم علیه یکی از وزرایش احضار کرده است -ملالی نیست که این شخص {وئتیوس} با نفرت بر من افترا بسته و آنچه من در دفاعیۀ منصفانۀ خود در باب او نگاشته‌ام برای همه عیان است- ازاین‌رو، اکنون مجبورم بحثم را خاتمه دهم تا اینکه به محض رهایی از این فریب‌کاری مجالی {برای ادامۀ بحث} فراهم شود.[۲۵]

خدمتگزار شما

الیزابت به دکارت (لاهه، ۱ ژوئن، ۱۶۴۳):

آقای دکارت

من دریافته‎ام که علاقه‎‎ام به تعلیمات شما و آرزویم برای بهره‎گیری از آن به ‎اندازۀ ناسپاسی کسانی‎ که خود را از این تعلیمات محروم کرده و مایلند بشریت را نیز از آن محروم کنند، موجبات آزردگی شما را فراهم نکرده است. قصد نداشتم تا زمان رهایی شما از چنگ طرز فکر این افراد، شاهد دیگری از جهالتم را برایتان ارسال کنم، اما سر وان برگن[۲۶] من را به عدول از این تصمیم ملزم ساخت؛ او در کمال لطف قبول کرد که تا زمان تحویل پاسخ نامۀ ۲۸ ژوئن شما در اینجا {لاهه} بماند؛ در آن نامه شما من را به فهم واضح سه نوع مفهومی که در اختیار داریم، اعیان خاص‎شان و نحوۀ کاربرد آن‎ها توانا ساختید.

من {به ‎مدد نامۀ شما} دریافته‎ام که حواس نشان‌دهندۀ تحریک بدن به‎واسطۀ نفس است، اما حواس در مورد نحوۀ این تحریک بیشتر از تعقل و تخیل ما را راهنمایی نمی‎کند، به ‎همین دلیل تصور می‎کنم که نفس دارای خواص مجهول دیگری نیز است که می‎تواند آنچه را که به‎واسطۀ استدلال عالی‎تان در تأملات مابعدالطبیعی بدان متقاعد شده بودم، زیرورو سازد: امتدادناپذیری نفس. به ‎نظر می‎رسد که این شک و تردید بر قاعده‎ای استوار باشد که شما در آنجا به هنگام سخن گفتن از حقیقت و خطا به ‎دست می‎دهید، بر اساس این قاعده، جمیع خطاهای ما ناشی از حکم کردن دربارۀ چیزهایی است که با {وضوح و تمایز} کافی درک نمی‎کنیم.[۲۷] {اما از نظر من} با وجود آنکه امتداد از ضروریات نفس نیست اساساً با آن مغایرت ندارد و می‎تواند با فعالیت‎های دیگر نفس سازگار باشد که به ‎همان میزان برای آن اندازه ضرورت دارند. {تصور نفس ممتد} لااقل می‎تواند به دست کشیدن آدمی از تناقضی مدرسی منجر شود که بر اساس آن نفس هم به‎مثابه کل در تمام بدن و هم به‎مثابه کل در تمام اعضا و جوارح آن حضور دارد.[۲۸] من اذعان می‎کنم که به ‎سیاق عوام‌الناس مفهوم نفس را با مفهوم بدن خلط کرده‎ام، اما این {خلط مفاهیم} نمی‎تواند شک نخستین من را رفع کند و اگر شما که {تاکنون} یک‎تنه مانع گرویدن من به دامن شکاکیت شده‎اید به آنچه از استدلال اولیۀ من منتج شده پاسخ ندهید، تیقن[۲۹] خود را نسبت به هر چیزی در جهان از دست می‎دهم.

به‎رغم آنکه این اعتراف و درعین‌حال قدردانی را به شما مدیونم، لیکن تصور می‎کنم که اگر بر اساس تجربۀ خود و شهرت شما، پیشاپیش به این نکته واقف نبودم که رأفت و سخاوت شما با دیگر شایستگی‎هایتان برابری می‎کند، مرتکب گستاخی بزرگی می‌شدم. شما نمی‌توانستید این امر را جز با توضیحات و راهنمایی‌های منت‌آور خود که در حکم یکی از ارزشمندترین گنجینه‌هایی است که می‌توانم داشته باشم به طریقی دیگر اثبات کنید.

دوست شفیق و مطیع‌تان الیزابت[۳۰]