شناسهٔ خبر: 55806 - سرویس دیگر رسانه ها

نخستین رویارویی‌های‌ هنر عصر ناصری با هنر غرب چگونه شکل گرفت؟

مصطفی لعل شاطری، در کتاب نخستین رویارویی‌های‌ هنر عصر ناصری با هنر غرب (موسیقی، نمایش، نقاشی) به بررسی و توصیف چگونگی و نحوه نفوذ هنر غرب در هنر عصر ناصری پرداخته است.

نخستین رویارویی‌های‌ هنر عصر ناصری با هنر غرب چگونه شکل گرفت؟

به گزارش فرهنگ امروز به نقل از ایبنا؛ مصطفی لعل شاطری، در کتاب نخستین رویارویی‌های‌ هنر عصر ناصری با هنر غرب (موسیقی، نمایش، نقاشی) به بررسی و توصیف چگونگی و نحوه نفوذ هنر غرب در هنر عصر ناصری پرداخته است. بر این اساس، پرسش‌‏های اصلی این اثر عبارت است از اینکه زمینه‌‏های مهم تاثیرپذیری از فرهنگ غرب در عصر قاجار و به‏‌ویژه دوران حکومت ناصرالدین‏شاه، چه بود؟ و نیز، نحوه نفوذ غرب در رایج‌‏ترین هنرهای این دوره‏ -همچون موسیقی، نمایش و نقاشی‏- تا چه اندازه و به چه شیوه و تأثیرگذاری آن بر جامعه و هنرمندان چه مقدار بود و چه تأثیراتی را به همراه داشت؟

یافته‌­های این پژوهش حاکی از آن است که عواملی همچون حضور میسیونرها، اعزام محصلان به غرب، تأسیس دارالفنون و سفرهای ناصرالدین‏شاه به فرنگ از زمینه‌‏های مهم تأثیرگذار بر حوزه هنری عصر ناصری بود. همچنین، در پی استقبال ناصرالدین‏شاه، که مهم‏ترین رکن جامعه محسوب می‏‌شد و از سویی حضور معلمان و محصلان بازگشته از اروپا در عرصه آموزش‏‌های هنری تا حد چشمگیری هنر غرب در ایران منتشر و رایج شد و متعاقباً‏ هنرمندان از سویی برای به دست آوردن رضایت شاه و درباریان و از سوی دیگر به دلیل خودباختگی نسبی، به این جریان شتابی بیش از پیش بخشیدند. از این رو، سبک‌‏های سنتی ایران رو به فراموشی و اضمحلال نهاد و سبک‌‏های غرب به عنصری غالب مبدل شد.

این پژوهشگر حوزه تاریخ هنر ایران در مقدمه کتاب اشاره دارد، با وجود اینکه گزارش‌‏های تاریخی در این دوره مبنای اصلی اثر حاضر را تشکیل می‌‏دهند، در منابع و نیز در آثار محققان و پژوهشگران معاصر به‏ صورت موضوعی مستقل به این مسئله اشاره نشده ‏است. هرچند منابع تاریخی عصر ناصری درباره تأثیر غرب بر هنر این دوره به شکل مختصر و پراکنده اشاره‏‌هایی داشته‏‌اند، از دلایل تأثیرگذار در این‏ باره و همچنین چگونگی، آثار و پیامدهای این جریان سخنی به میان نیاورده‌‏اند. در تحقیقات معاصر نیز، اثر مستقلی که موضوع آن بررسی نفوذ هنر غرب در هنر عصر ناصری باشد وجود ندارد و در بهترین حالت، فقط به ذکر مختصری از هنرهای رایج و هنرمندان این دوره به ‏صورت کلی و عمومی پرداخته شده است.

چنان‌که در این زمینه، می‏‌توان به سرگذشت موسیقی ایران اثر روح‌‏الله خالقی، تاریخ موسیقی ایران اثر حسن مشحون و تاریخ موسیقی نظامی ایران تألیف حسینعلی ملاح اشاره داشت که تا حدودی صرفا‏ به روند موسیقی در عصر ناصری اشاره داشته‏‌اند، اما به زمینه‌‏ها و چگونگی ورود هنر غرب به این حوزه نپرداخته‏‌اند؛ فقط ملاح اشاره‌‏هایی گذرا را بیان می‏‌کند. بی‏‌شک، تنها اثری که در حوزه نمایش عصر ناصری به سیر تحول این هنر اشاره‏‌هایی نسبتا مفید داشته ادبیات نمایشی در ایران، اثر جمشید ملک‏پور، است.  این پژوهش نیز فقط به سیر ادبیات نمایشی توجه کرده و تأثیرپذیری هنر ایرانیان و تأثیر آن بر جامعه هنری این دوره را چندان در اولویت قرار نداده و بیشتر تلاش خود را صرف بیان اصول و قواعد هنر نمایش‏نامه‏‌نویسی این دوره کرده ‏است. در حوزه نقاشی، تألیف رویین پاکباز یگانه‏ اثری است که به توصیف میزان تأثیر این هنر و متقابلاً هنرمندان این عصر از غرب پرداخته است؛ چنان‏که این اثر با عنوان نقاشی ایران از دیرباز تا امروز پژوهشی مستند در این باره محسوب می‌‏شود. اما پاکباز گاه با آوردن گزارش‏‌هایی بدون ذکر منابع تاریخی، کار خود را با نقصان نسبی مواجه کرده است.

نخستین رویارویی‌های‌ هنر عصر ناصری با هنر غرب، از یک مقدمه و پنج فصل مجزا تشکیل شده است. در فصل اول، روابط فرهنگی‏- ‏هنری ایران با کشورهای اروپایی، از مغولان تا ابتدای عصر قاجار، بررسی شده ‏است. مطالب این فصل، که مقدمه‏‌ای برای ورود به بحث اصلی است، میزان روابط فرهنگی‏- ‏هنری دوران حکومت مغولان، آق‌‏قویونلوها، صفویه، افشاریه و زندیه را با غرب به صورت مجمل بیان می‌‏کند. در فصل دوم، زمینه‏‌های مؤثر در روند نفوذ غرب در ایران دوره قاجار، و به‏‌ویژه عصر ناصری، ذکر شده است، زیرا این عوامل بی‏شک مهم‏ترین علل رواج سبک‏‌های غربی محسوب می‏‌شوند که شامل حضور مبلغان مذهبی، اعزام محصلان به اروپا، تأسیس دارالفنون و سفرهای ناصرالدین‏شاه به فرنگ است.

در این فصل، کوشیده شده به شکل مستقل و مجزا به میزان تأثیر این عوامل با دیدی علمی و به دور از جانب‏داری‏‌های رایج پرداخته شود. فصل سوم به بیان جایگاه موسیقی در دربار ناصرالدین‏شاه و تأثیر غرب بر آن اختصاص یافته ‏است. در پی سفرهای ناصرالدین‏شاه به غرب و از سویی جذب معلمان اروپایی و آغاز به کار آنان در دارالفنون، نخستین گام‏‌های حضور آموزش موسیقی به سبک و سیاق غربی، به‏‌ویژه در حوزه موسیقی نظامی، با تلاش‏‌های مسیو لومر فرانسوی فراهم شد که سایر حوزه‌‏های فعالیت‏‌های موسیقایی مرتبط را نیز تحت تأثیر نسبی خود قرار داد. بر این اساس، در فصل سوم به تشریح و تبیین این جریان پرداخته شده‏ است. در فصل چهارم، میزان تأثیر غرب بر نمایش ایران، که از قدمتی کهن برخوردار است، بررسی و مداقه شده ‏است. با آغاز نمایش‏نامه‌‏نویسی به سبک و سیاق اروپایی در آثار افرادی همچون آخوندزاده و تبریزی و پس از ترجمه نمایش‏نامه‌‏های نویسندگان غربی، به‌‏ویژه مولیر، و سپس اجرای این آثار در تماشاخانه دارالفنون، که به تقلید از تماشاخانه‏‌های فرنگ ساخته شده‏ بود، نخستین اقدامات به‏ منظور اشاعه و گسترش نمایش به ‏سبک غربی در پرتو حمایت ناصرالدین‏شاه انجام پذیرفت. از این رو، در فصل چهارم به‏ صورت مبسوط واکاوی این امر مد نظر است. فصل پایانی به یکی دیگر از حوزه‌‏های هنری متأثر از سبک‌‏های هنری غرب می‏‌پردازد. هنر نقاشی از دوره صفوی دستخوش تغییراتی‏- ‏گاه بنا به علایق پادشاهان و گاه از سوی هنرمندان این عرصه‏-‏ شد و این امر تا دوره قاجار ادامه یافت. با ورود به عصر ناصری، بنا به دلایلی همچون علایق مفرط شاه، حضور نقاشان اروپایی در دربار و حضور معلمان ایرانیِ فراگرفته فنون هنری غربی، به‌‏ویژه سبک‏‌های ایتالیایی، این هنر روندی متفاوت را طی کرد؛ چنان‏که افرادی همچون صنیع‌‏الملک و کمال‏‌الملک به تقلید نسبی از سبک‏‌های غربی روی آوردند و به‏‏‌تدریج آن را به سبکی غالب و رایج مبدل کردند.

نخستین رویارویی‌های‌ هنر عصر ناصری با هنر غرب (موسیقی، نمایش، نقاشی)، به قلم مصطفی لعل شاطری (پژوهشگر تاریخ هنر، دانشجوی دکتری تاریخ)، در قطع رقعی و 328 صفحه به قیمت 30000 تومان در مرداد ماه سال جاری از سوی انتشارات مرندیز منتشر و شده است.