فرهنگ امروز/فاطمه امیراحمدی: اولین همایش ملی «فرهنگ و تکنولوژی، درنگی فرهنگی در مسیر پرشتاب صنعتی شدن» دیروز یکشنبه 21 اردیبهشت در دانشگاه صنعتیشریف برگزار شد. مهدی معین‌زاده، بیژن عبدالکریمی، ابراهیم فیاض، مهدی گلشنی، حسن بنیانیان، عطاالله رفیعی و عبدالحسین خسروپناه دبیر علمی همایش از چهرههای حاضر در این همایش بودند. حسین نصر یکی از دیگر چهرههای حاضر در این همایش بود که سخنرانی خود را از طریق ویدئو کنفرانس انجام داد. در ادامه مشروح سخنان وی با عنوان «نکاتی پیرامون رابطه تکنولوژی و فرهنگ در دامن تمدن اسلامی و ایرانی» میآید.
سیدحسین نصر، صاحب کرسی اسلامشناسی دانشگاه جرج واشنگتن در ابتدای سخنان خود به دغدغهی چندین سالهی خود در همین موضوع اشاره کرد و گفت: این موضوع یعنی تکنولوژی و فرهنگ بحثی بوده است که دغدغهی فکری من برای دهها سال بوده است. فکر میکنم لازم به گفتن نیست که مساله گسترش تکنولوژی در معنای جدید آن، فقط به معنای اقتصادی، مهندسی یا فنی نیست، بلکه تمام جوانب حیات انسانی را متوجهی خود ساخته است. در ابتدا با کلمهی تکنولوژی آغاز میکنم. در زبان امریکایی دو کلمه داریم؛ یکی از آنها واژه Art است که معادل یونانی آن تخنه(ریشه کلمه تکنولوژی) است. پس در اصل تخنه به معنی هنر بوده است که چنانکه هنوز این کلمه در صنعت، در زبان فارسی و عربی یافت میشود.
او ادامه داد؛ به وجود آمدن تکنولوژی جدید در غرب است که این دو معنی را از هم جدا کرد. و دیگر کسی صحبت از تکنولوژی و هنر به عنوان دو واقعیت توامان نمیکند. اگر در زبان فارسی این معنی در دو کلمهی صنعت و فن وجود دارد، در زبان اروپایی از بین رفته است. دیگر اینکه کلمهی صنعت است که به تدریج از دورهی قاجار به بعد، با تکنولوژی به معنای جدید آن مترادف شد.
صاحب کرسی اسلامشناسی در دانشگاه جرج واشنگتن ادامه داد؛ این الفاظ را تعریف کردم برای درک بین فرهنگ و زبان و هنر از یک سو و تکنولوژی از سویی دیگر. این موضوع خیلی مهمی است و فقط یک وجه صوری نیست. برای ما این مهم است که بفهمیم چهگونه این جدایی در غرب اتفاق افتاد. آیا برای ما این اتفاق نخواهد افتاد؟ در غرب که مهمترین عوامل تهی کردن زندگی انسانها از حضور ارواح قدسی، الوهیت و عالم معنا است، در ایران اتفاق نخواهد افتاد؟ باید به این بپردازیم و ببینیم باید چه کاری صورت بگیرد که این در ایران روی ندهد. و اصلا آیا این امر شدنی است؟ تمام این مسائل نیازمند مطالعات بسیاری است.
سید حسن نصر در ادامهی سخنان خود افزود؛ در غرب دانشمندانی بودهاند که مطالب بسیار عمیقی راجعبه تاثیر تکنولوژی جدید بر روح انسان و بافت اجتماع و هزار مسائل دیگر که با فرهنگ سروکار دارد، نوشتهاند. دوم فلسفه تکنولوژی در غرب است. خیلی از افراد درک کردهاند که تکنولوژی همراه خود یک جهانبینی را حمل میکند، و خنثا و فقط یک ابزار نیست. این مسائل موضوعاتی است که در 50 سال اخیر در غرب بسیار به آن پرداخته میشود. در ایران نیز چند دهه است که آثار هایدگر ترجمه میشود. او کتابی دارد به نام «فلسفه تکنولوژی» که از کتابهای مهمی است و درباره جنبهی نهادی و فلسفی که ما اسم آن را گذاشتیم تکنولوژی.
ما باید یاد بگیریم و بفهمیم که تکنولوژی فقط بیشتر پیچیده شدن ابزار در دست انسان نیست. چون تیشه و ابزاری در دست صنعتگر نیست، زیرا صاحب صنعت در اینجا صاحب فکر و دست خودش است. در حالی که کسانی که در کارخانههای بزرگ مشغول هستند، فرضا اتومبیل سازی، محکوم به تمام قوانین فیزیکی است که در مقابل آن ایستاده است. هیچ خلاقیتی از خود ندارد، فقط با فشردن یک دکمه کار به سرانجام خودش در آن بخش میرسد. در اینجا انسان کمکم به قطعهی کوچکی از یک ماشین بزرگ تبدیل میشود که در مقابل آن ایستاده است.
این استاد دانشگاه گفت: باید بدانیم تکنولوژی جدید ادامهدهندهی تکنولوژی قدیم نیست، بلکه شکاف عمیقی بین آنها به وجود آمده است. این شکاف از این جهت قابل اهمیت است که تکنولوژی قدیم خلاقیت صنعتگران بر آن حکومت میکرده است. در حالیکه در تکنولوژی جدید به غیر از مهندس طراح آن، دیگر افراد خلاقیتی در آن ندارند. و در واقع قطعهی کوچکی از ماشین هستند که تنها آن را ادامه میدهند.
وی به امتیاز تکنولوژی قدیم پرداخت و عنوان داشت؛ تکنولوژی قدیم رابطهی مستقیمی با فرهنگهای موجود در جهان داشتف چه در ایران و چه در ممالک دیگر. چون فرهنگ در معنای امروزی آن، ترجمهای جدید است که ما در دوره صفوی آن را به کار نمیبردیم. و از دورهی قاجاریه معنای جدید آن در ایران ورود پیدا کرده است. ولی به هر حال شامل هنر میشود و هیچ شکی در این موضوع نیست؛ قسمتهای اساسی و مهم فرهنگ، هنر است.
نصر ادامه داد؛ تکنولوژی در قدیم در خدمت فرهنگ حاکم بر جامعه بوده است. به طور مثال در 1400 سال گذشته که فرهنگ و معارف اسلامی ایرانی در فرهنگ ما حاکم بوده است، مسجد جامع اصفهان که اثر تکنولوژیکی حیرتآور آن دوره است، از تکنولوژی ساختار و آجر رنگی مختلف استفاده شده است. این اثر رابطهی مستقیمی با فرهنگ آن دوره دارد. در حالی که الان اتومبیلی از اروپا وارد ایران شود یا اتومبیلی از خودروسازی دیگر، چه رابطهای با فرهنگها دارد. اتومبیل ساخته شدهی کارخانهی خودروسازی کشور چه تفاوتی با اتومبیل اروپایی دارد؟ و چه رابطهای با فرهنگ ما دارد؟ جز اینکه برطرفکننده یک نیاز و حاجت است. در حالی که در تکنولوژیهای قدیم آن رابطهی فرهنگی وجود داشته است و در تکنولوژیهای جدید آن رابطهی عالی و مستقیم و نیز بدون واسطه، قطع شده است.
نصر در ادامهی بحث خود از تفاوت تکنولوژیهای قدیم و جدید عنوان کرد؛ خود تکنولوژی جدید منشا یک فرهنگ تکنولوژیکی است. و عدهای فکر میکنند که تکنولوژی جدید نسبت به ارزشها و فرهنگ ما خنثا و بیطرف است. ولی اصلا این طور نیست. بلکه تکنولوژی با خود یک نوع فرهنگ خاصی میآورد که متاسفانه در این زمان کوتاه، فرصتی برای پرداخت به آن نیست. باید توجه داشته باشیم که تکنولوژی جدید خودش فرهنگزا است.
سپس او به زمینههای مختلفی که تکنولوژی جدید در آن تاثیر دارد، اشاره کرد و گفت: اولین تاثیری که تکنولوژیهای جدید در این دوره داشته است، در محیط زیست ما بوده است. زمانی که تکنولوژیهای جدید به وجود آمد، هیچکس فکر نمیکرد که روزی کره زمین را از بین ببرد. بلکه همه فکر میکردند باعث ترقی خواهد شد و بشر با آن بهشت موعود را روی کره زمین خواهد ساخت. حتا به وجود آمدن فلافسهی قرن نوزدهم که در راس آن مارکس و مارکسیست قرار گرفته بود، خود علوم جدید را به صورت یک مثل دروغین درآورده بود. و هدفش ایجاد یک نوع بهشت موعود توسط تکنولوژی جدید روی کره زمین بود. ولی این طور نشد و تکنولوژی در حال حاضر حیا ت بشر را مورد تهدید قرار داده است. تاثیر تکنولوژی بر محیط زیست مسالهای است که چندین سال است من با آن سروکار دارم و روی آن مطالعه میکنم. هر کس به دین و خلقت خداوند اعتقاد داشته باشد باید توجه داشته باشد که پاسداری از محیط زیست یکی از وظایف بشر است. منافع مادی و طمع بشر به او اجازه نمیدهد که آن طور که باید و لازم است، به این مسائل توجه داشته باشد. بحران محیط زیست رابطهی مستقیمی با تاثیر تکنولوژیهای جدید بر روی فرهنگ انسانها دارد.
دومین تاثیر، تاثیر روی روابط اجتماعی است. تکنولوژی جدید درست بر عکس آنچه که فرهنگهای سنتی، از جمله اسلام از لحاظ روابط اجتماعی به وجود آورده بودند، حرکت میکند. به این معنی که روابط اجتماعی را تضعیف میکند، فضایی را به وجود میآورد که روابط در آن سخت است. در واقع شلوغی، باعث جدایی روابط شده است. و تکنولوژی به وجود آمد که زمان بیشتری برای افراد حفظ شود، اما برعکس آن اتفاق افتاد. و میتوان این طور گفت که تکنولوژی بلعندهی زمان شده است. اگر دقت کافی داشته باشید، میبینید که در حال حاضر هیچکس وقت کافی ندارد.
وی در ادامهی تاثیر تکنولوژیهای جدید در حال حاضر به تاثیرات روحی و روانی آن اشاره کرد و گفت: در ابتدا، تکنولوژیهای جدید با گروه و افراد گروه سروکار داشته است و تاثیر آن بر روی گروه و روابط اجتماعی بوده است به این معنی که افراد جدید، ماشینها و ابزار جدید را به وجود آورده است اما در مرحلهی بعد، کمکم شروع به سرایت کردن بر فضای درونی انسان کرد. به ویژه در 50 سال اخیر با آمدن رایانه و تلفن همراه، بخش زیادی از فکر و فضای درونی انسان به آن منحصر شده است. با به وجود آمدن این شرایط دیگر فضایی برای تامل، تفکر و عبادت نیست. پیامبر صلیالله فرمودند؛ عرش رحمان، قلب مومن است.
این محقق گفت: پس هر یک از این تکنولوژیها اثری دارد ورای جنبههای اقتصادی و مادی آنان. خیلی میتوان راجعبه مشکلاتی که ناشی از تکنولوژیهای جدید بر روی فرهنگهای سنتی صحبت کرد. اینکه گفته شود که فرهنگهای سنتی را کنار بگذاریم و فرهنگهای جدیدی را اتخاذ کنیم، میدانیم که امکانپذیر نیست. به ویژه برای کشوری مثل ایران که میخواهد به میراث اسلامی خودش برگردد. از این رو باید ببینیم این تکنولوژیها در ممالکی که بیشتر اخذ شدهاند، چه تاثیری گذاشته است. بهترین مثال در اینجا کشور ژاپن است. در تمام ممالک آسیایی ژاپن موفقترین کشور به لحاظ اخذ تکنولوژیهای جدید و غربی بوده است. اما به چه قیمتی این امر اتفاق افتاده است؟ درست است که عرفانهای بودایی و مکاتب دیگر مثل آیین شینتو وجود دارد، ولی چیزی که مهم اینجا مهم است، این است که بعد از شکست ژاپن توسط امریکا، و سرازیر شدن تکنولوژیها به این کشور، علاقهی مردم به آیین بودا و شینتو کمتر شد. به طوری که ژاپن از تمام ممالک آسیایی بیشتر افراد بیدین دارد. درست است که هنوز لباس سنتی خود را میپوشند، خط خود را حفظ کردهاند، ولی به طور کلی بیشتر جوانان ژاپنی در یک جامعهی آسیایی که به لحاظ فنآوری و تکنولوژی جدید، قدمهای بسیار بزرگی برداشته است، باید دید به لحاظ دینی دچار چه بحرانی شدهاند. آیا ایران در 50 سال دیگر میخواهد مثل ژاپن شود؟ باید ببینیم اتخاذ کورکورانهی تکنولوژی در این ممالک چه بوده است؟ ایران در 30 ساله گذشته در اخذ فنآوریها خیلی موفق بوده است. اما باید سعی شود این فنآوریها رنگ بومی به خودش بگیرد. باید دقت داشته باشیم گرفتن تکونولوژیهای جدید نباید چشم ما را نسبت به مسائل بسیار عمیق کور کند.
وی افزود؛ در حال حاضر بزرگترین کشوری که در حال انتقال تکنولوژی جدید به کشور خود است، عربستان سعودی است. پول میدهد و توسط امریکا انواع تکنولوژیهای جدید به این کشور سرازیر میشود. و تاثیر این امر در جامعهی عربستان منجر به ظهور افرادی تهی از دین شده که باعث تاثر است.
اما ایران امکان بیشتری دارد که در این فضا غرق نشود. زیرا مرکز تفکر و تامل اسلامی است. غلو نخواهد بود که ایران مرکز تفکر علوم اسلامی و متفکران اسلامی بوده است. ما تنها امکان و بختی که داریم این است که از میراث غنی خود استفاده کنیم، اندیشهای که پیشینهی فکری خیلی قوی داشته است؛ علمی حتا به معنای امروزی خود داشته است. و ما میتوانیم با خطر علمپرستی به وجود آمده، مقابله کنیم.
استاد دانشگاه جرج واشنگتن در ادامه افزود؛ از سویی انسان بندهی قدرت است. بیشتر ممالک اسلامی، در هند یا چین و هر کشور اسلامی دیگر، از این جهت خواستار علوم غرب هستند که قدرت و ثروت به دست بیاورند. ولی به چه قیمتی باید این طور شود؟
او گفت: من بسیار خوشحال هستم که این موضوع در دانشگاه صنعتیشریف مطرح شده است و امیدوارم این کار سرانجام کار نباشد و بلکه آغاز کار باشد. و تمام کسانی که به ایران و میراث فرهنگی اسلامی آن علاقهمند هستند، باید توجهی خیلی زیادی به این امور داشته باشند و توجهی کورکورانه و سطحی نداشته باشند. حتا تحلیلهای خوبی که در غرب در این موضوع شده است باید بخوانند و از تجربهی آنان استفاده کنند. من هیچگاه طرفدار کورکورانه از غرب نبودم، ولی باید دانست کسانی که درگیر این مساله بودند، چه گفتهاند و چه نوشتهاند. و با نهادهای اصیلی که ما در کشور داریم، امید است که بتوانیم کاری کنیم که حداقل بتوانیم ضربهای که تکنولوژی در حال وارد کردن به فرهنگ است را به حداقل برسانیم. من میدانم که تکنولوژیها جهانی و فراگیر شدهاند و نمیتوان جلوی آن را گرفت، اما یقین دارم اگر بشر تغییر مسیر کلی ندهد، یک فاجعهی خیلی بزرگ روی خواهد داد. و اگر کسی نظر من را بخواهد، من میگویم تا این فاجعه روی ندهد، بشر راه خود را عوض نخواهد کرد.
سیدحسین نصر در انتها گفت: حفظ محیط زیست و محیط فرهنگی ما منوط به این است که بردهی تکنولوژی غرب نشویم. فرهنگ ما از هر حیث بسیار غنی است و استحقاق این را دارد که نسل فعلی ایران، جلوی چالشهایی که توسط تکنولوژیهای جدید به وجود آورده است، آن را حفظ کند. و شاید روزی این فرهنگ غنی کمک بزرگی به دنیا در عرصهی آسیبهای تکنولوژیکی جدید کند.