به گزارش «فرهنگ امروز» به نقل از ایبنا؛ پنجمین نشست خانه نقد کتاب با عنوان «تصحیح خوب، تصحیح بد: بررسی وضعیت تصحیح متون کهن در ایران» با حضور دکتر نصرالله پورجوادی(کتابشناس و نسخه‌پژوه)، دکتر محمود عابدی(مصحح نسخه‌های خطی)، غلامرضا جمشیدنژاداول (عضو هیات علمی پژوهشکده تاریخ علم دانشگاه تهران، اکبر ایرانی(مدیر مرکز پژوهشی میراث مکتوب) و سید محمد عمادی‌حائری(پژوهشگر نسخه‌های خطی و دبیر نشست) چهارشنبه (۱۹ شهریور) در سرای اهل قلم خانه کتاب برگزار شد.
در این نشست موضوعات محوری چون «اصالت نسخه‌ها و پیشینه اصالت آنها»، «حد و مرزهای یک مصحح در تصحیح متون کهن»، «ویژگی‌های یک تصحیح خوب با بد»، «تفاوت تصحیح گذشته با امروز»، «سیر تحولات متون کهن تا امروز» و «آسیب‌شناسی تصحیح متون کهنی که امروزه انجام می‌شود» مطرح شد و هر یک از کارشناسان و نسخه‌پژوهان به جنبه‌ای از آن پرداختند.
قزوینی مبدع تصحیح متون به شیوه جدید بود
سید محمد عمادی‌حائری، پژوهشگر نسخه‌های خطی و دبیر نشست در ابتدای این میزگرد با این مقدمه سخنانش را آغاز کرد و گفت: تصحیح متون در معنای خاص، به معنای مقابله نسخه‌های خطی یک متن است تا بتوان یک متن را در اختیار خواننده گذاشت تا متن، نزدیک به متن نوشتار باشد که از قلم مولف بیرون آمده است.
وی سپس به تصحیح متون به شیوه جدید اشاره کرد و گفت: علامه محمد قزوینی این روش را از اروپاییان فراگرفت و سپس با آثاری که منتشر کرد این شیوه را به ایرانیان انتقال داد. البته اکنون بحث‌هایی است که قزوینی این روش را از خاورشناسان فرا نگرفته بود بلکه روشی نوین بوده که قزوینی مبدع آن بوده است.
عمادی افزود: تصحیح متن، هم آسان است و هم مشکل. البته منظور سهل و ممتنع بودن آن نیست. در تصحیح متون با طیف گسترده‌ای رو به رو هستیم و برای مثال یک متن متاخر واقعا کار دشواری نیست اما گاهی متونی از قرن چهارم و پنجم به جای مانده است که آن قدر تصرفات، متن اولیه را دچار تحول کرده که مصحح باید با دقت به ضبط اصلی آن بپردازد.
تصحیح در گذشته با امروز متفاوت بوده است
دکتر نصرالله پورجوادی نیز در این مراسم با تاکید بر تفاوت‌های معنای تصحیح گذشته با امروز گفت: برداشتی که از واژه «تصحیح» در گذشته می‌شد با برداشتی که امروز از تصحیح می‌شود متفاوت است. در گذشته توجه به متن اصلی مهم بود. بدین معنا که معتقد بودند متن باید درست و صحیح باشد. در گذشته متن صحیح، منقّح و تمیز مد نظرشان بود و حتی گاها آثار مولف را تصحیح می‌کردند و اصالت متن محلی از اعراب نداشت. اما معنای تصحیح به معنای امروزی، مطلقا به معنای تغییر ندادن و تصرف نکردن است و «اصل امانت‌داری، اصلی بسیار مهم و اساسی است (انعکاس نسخه‌ها به همان صورتی است که هست.)
وی ادامه داد: یکی از اصل‌هایی که در ضبط نسخه‌ها باید رعایت شود و بسیار مهم و اساسی به شمار می‌آید این است که «بیشترین اطلاعات در کمترین جا منعکس شود» این بهترین شیوه امانت‌داری است؛ چیزی که در گذشته ارزش به حساب نمی‌آمد.
انواع کاتبان و شیوه تصحیح متون کهن
دکتر محمود عابدی(مصحح نسخه‌های خطی)، یکی دیگر از سخنران‌های این میزگرد در سخنانش به انواع کاتبان در قدیم و شیوه‌هایی که در پیش می‌گرفتند اشاره کرد و گفت: در گذشته کاتبان به چند دسته تقسیم می‌شدند که یک دسته از آنها کاتبان خوش خطی بودند که به دلیل اینکه خط خوبی داشتند کتابت نسخه‌ای به آنها واگذار می‌شد. اینها معمولا غلط‌نویسی‌های بسیاری هم در متن داشتند؛ چرا که اگر غلطی در متن اتفاق می‌افتاد، به ندرت تصحیح می‌کردند، چون زحمت دوباره نوشتن را به خود نمی‌دادند.
وی افزود: یک دسته دیگر کاتبانی بودند که برای خودشان می‌نوشتند و گروهی دیگر از کاتبان برای دیگران می‌نوشتند. کاتبان امین خود اهل علم بوده و مدام در پی نسخه‌های جدید بودند و خود به دنبال ضبط نسخه‌های اصلی بودند و اغلاط کمتری در آثار آنها پیدا می‌شد. بهترین نسخه‌ها در عالم، نسخه‌هایی هستند که کاتبان آنها چنین بودند.
عابدی در ادامه با اشاره به دیگر گروه‌های کاتبان و شیوه‌های آنها در نوشتن متون گفت: انواع کاتبانی که به آنها اشاره شد دو شیوه را در نوشتن متون و تصحیح آن در پیش می‌گرفتند که یا اصل را پیش روی خود قرار می‌دادند و از روی اصل می‌نوشتند یا اینکه نسخه مادر را می‌خواندند و آن را می‌نوشتند که هر یک از آنها آفت‌‌هایی داشت.
در سوال بعدی که دبیر نشست از مدعوین درباره میزان اختیار مصحح در دخل و تصرف متن اصلی ارائه کرد، پورجوادی جواب داد: این سوالی بسیار کلی است و باید توجه داشت که هر کتاب و متنی ساز جداگانه خود را می‌ز‌ند و در جاهایی مصحح می‌تواند تغییراتی صورت دهد و در جاهایی نمی‌تواند. اما نکته بسیار مهمی که باید در نظر داشت این است که حتما و ضرورتا باید قید شود که در چه جاهایی این تغییرات صورت گرفته است؛ چرا که مساله امانت‌داری، موضوع بسیار مهمی است.
عابدی نیز در پاسخ به این سوال گفت: تغییراتی که در طول زمان بر متون صورت گرفته است دلایل گوناگونی دارد. گاهی تصرف و تغییر متن، نتیجه خطای کاتب نیست و خطاهای افتادگی به دلیل کاتبان نیست و گاهی در نتیجه نفهمیدن متن است که باعث شده کلمه یا جملاتی بیفزایند تا مفهوم را روشن کنند. یک سری تغییراتی هم هست که نتیجه عصر و دوران کاتب است. یعنی دوران کاتب، اقتضای در نظر گرفتن عواملی مانند عقاید، مذهب و غیره بوده و کاتب مجبور بوده چنین تغییراتی را اعمال کند. باید در نظر داشت که در ادوار گذشته کاتبان از نظر آگاهی به متن و فاکتورهای دیگر از مصححان هم قوی‌تر بودند. در مجموع باید گفت که مصححان نمی‌توانند در متن به همین سادگی تصرفاتی ایجاد کنند و همان رعایت اصل امانت موضوعی بسیار مهم در این امر است.
مراکز علمی باید فرهنگ معرفی و نقد آثار را به طور جدی ترویج دهند
ایرانی در این میزگرد بحث خود را بر آسیب‌شناسی تصحیح متون کهن متمرکز کرد و گفت: پس از انقلاب با تحولاتی که رخ داد با اینکه کارهای برجسته‌ای در امر تصحیح متون شکل گرفت، اما عواملی چون تکثر کارها، باعث بازاری‌شدن تالیفات، رسوخ اغلاط بسیار در تصحیح متون و نازل‌شدن کیفیت کتاب‌ها شد.
وی با بیان اینکه نخستین دیدگاه آسیب‌شناسانه در بحث تصحیح متون را ابوعثمان عمروبن‌بحر ملقب به «جاحظ» (متکلم، ادیب معتزلی و مؤلف کثیرالتألیف قرن سوم) مطرح کرد، گفت: در آسیب‌شناسی این امر باید این نکته را در نظر داشت که وظیفه مراکز علمی در این امر بسیار خطیر است. بدین معنا که آنها باید جلو تالیفات و آثار غیر علمی را بگیرند و به وسیله «نقد» این آثار، اهتمام جدی در مهار آنها بورزند؛ چنانکه در پایان‌نامه‌ها این ساده‌انگاری‌ها به وفور یافت می‌شود. بنابراین باید فرهنگ معرفی و نقد آثار به طور جدی ترویج داده شود.
مدیر مرکز پژوهشی میراث مکتوب افزود: نکته دیگری که باید به آن اشاره کرد، مساله نبود آموزش در این امر است و با توجه به اهمیت این موضوع، تنها در دهه اخیر دو واحد روش تصحیح متون به دانشجویان آموزش داده می‌شود. بنابراین نبود آموزش و ضعف اساسی در این امر، از علل مهم تصحیح بد و نازل متون کهن است.
وی تصریح کرد: باید در نظر داشت که تصحیح متون، بحثی میان‌رشته‌ای یا چند رشته‌ای است یعنی اگر کسی می‌خواهد متنی تاریخی یا متنی پزشکی را تصحیح کند، باید اطلاع و آگاهی و اشراف کاملی بر اثر مذکور داشته باشد یا مشاور توانایی در این زمینه دیدگاه‌هایش را ارائه دهد تا این تالیفات ارزش کاری خود را حفظ کنند.
ایرانی در بخش دیگری از سخنانش به رعایت اصل «امانت‌داری» در متن اشاره کرد و گفت: به قطع، می‌توان گفت از ویژگی‌های تصحیح بد یک مصصح، ارائه ندادن نسخه‌بدل، سلیقه‌ای عمل‌کردن وی در ارائه نسخه بدل‌ها، ننوشتن مقدمه‌ای کامل در صورت داشتن اطلاعات وسیع از آن نسخه یا قید نکردن تغییرات اعمال شده از سوی مصحح است. اینها و فاکتورهای دیگر از نشانه‌ها و ویژگی‌های یک تصحیح بد به شمار می‌آید.
پژوهشگری تصحیح با فاکتورهای ویژه به درستی صورت می‌گیرد
غلامرضا جمشیدنژاد اول در این میزگرد به آغاز و ریشه‌های تصحیح در ایران پرداخت و عنوان کرد: در ایران بعد از تحول بزرگ سقوط ساسانیان و «تغییر زبان» از فارسی میانه به فارسی دری حدود ۲۰۰ سال (که برخی استادان به دو قرن سکوت از آن یاد می‌کنند) طول می‌کشد تا زبان گفتاری و نوشتاری، فارسی دری شود و در ابتدا در حوزه خراسان، تالیف‌ها و برگردان محتوایی علوم (مخصوصا پزشکی) به زبان عربی آغاز می‌شود. چون گویی زبان فارسی دری و جدید، توان تحول آن بار محتوایی کلان را نداشت و استادان جندی شاپور هم، چه در هیات و نجوم و چه در پزشکی تالیفاتی را از فارسی میانه به سریانی برگردان می‌کردند.
عضو هیات علمی پژوهشکده تاریخ علم دانشگاه تهران در ادامه گفت: اما بعدها در نهضت ترجمه‌ای که پدید آمد، آثار کم کم از سریانی به عربی برگردان می‌شود. اندک مدتی که می‌گذرد بیت‌الحکمه شکل می‌گیرد و میراث کهن به بیت‌الحکمه بغداد و دارالعلمش انتقال می‌یابد و آنجاست که ما در خلال مقابله ترجمه‌ها با متن مترجم می‌بینیم سخن از تصحیح رفته است. اینجا در واقع، بحث تصحیح، حوزه مقابله نسخ به آن مفهوم آشنا به ذهن ما نیست.
وی افزود: در مجموع، چیزی که باید امروزه در نسخه‌های خطی و تحولاتی که بر متون رخ داده در نظر داشت و نکته بسیار مهم و ضروری به شمار می‌رود این است که زبان‌شناسی، لهجه‌شناسی، گویش‌شناسی و تعدادی فاکتورهای دیگر باید به کمک مصحح بیایند تا پژوهشگری تصحیح به درستی صورت گیرد.
جمشیدنژاد در بخش دیگری از سخنانش درباره متون کهن علمی گفت: متن کهن علمی یک «سند» یا «چِک»ی است که در وجه نیاکان نوشته شده است و «استنساخ» در اینجا بدین معنی است که یک نفر چک را دوباره‌نویسی کرده است. امروزه ما دست نوشته اولیه و مستنسخ در اختیارمان قرار گرفته و طبیعتا هیچ گونه حق دخل و تصرف در آن نداریم و اگر واژه یا حرفی از این متن در دو نسخه با هم تفاوت دارند، قطعا در اینجا حوزه استنباط و حدس علمی به کار می‌آید و این فراتر از قیاس است.