به گزارش فرهنگ امروز به نقل از ایبنا؛ نشست معرفی کتاب «خرد گفتگو (درسگفتارهای فلسفی)» با حضور نویسنده کتاب، دکتر غلامحسین ابراهیمی دینانی، دیروز، سه‌شنبه اول مهرماه ۹۳ در مرکز فرهنگی شهر کتاب، برگزار شد.
در ابتدای این نشست، دکتر ابراهیمی دینانی با اشاره به این که پرسش و پاسخ، اساس گفت‌وگوی بشر در همه دوره‌ها بوده است، گفت: این سوال، همواره پیش روی بشر بوده که آیا پرسش دارای اهمیت است یا پاسخ؟ سوالکننده در اولویت قرار دارد یا پاسخ‌دهنده؟ اما حقیقت این است که پرسشگر، دارای ارزش بیشتری است؛ آن هم پرسشگری که به معنای واقعی کلمه، پرسش می‌کند یعنی در پی یافتن پاسخی برای نکته‌ای مجهول و اساسی است. سوالاتی نظیر آغاز کجاست؟ حیات و روح چیست؟ انجام چه خواهد شد؟ وگرنه، پرسش‌های عادی و روزمره، فاقد ارزش هستند. در موقعیتی که اغلب مردم گمان می‌کنند پاسخ‌دهنده، نقش مهم‌تری از پرسشگر دارد، من بالعکس معتقدم که سوالکننده به واسطه ذهن فعالش، از نقش مهم‌تری برخوردار است. علاوه بر این، توجه به این نکته ضروری است که در میان همه موجودات هستی، تنها انسان است که قدرت سوال
کردن دارد.
فهم بدون فهمیدن بی‌ارزش است
دینانی همچنین به اهمیت حضور ذهن فعال در وجود انسانی پرداخت و ادامه داد: ذهن غیرفعال نمی‌پرسد و متاسفانه عرف و گاه نحوه تربیت انسان به سوی مسیری می‌رود که او را از پرسش منع می‌کند در حالی که فراموش شدن سوال و پرسشگری، پدیده‌ای خطرناک به شمار می‌آید؛ مثلاً فرد معتقد به مذهب بودا یا مسیح، هرگز نمی‌پرسد که دین من، حق است یا نه؟ و اصولاً پرسش در فرهنگ‌های دینی، چندان مطلوب نیست. در این زمینه می‌توان به قرآن هم اشاره کرد، آنجایی که می‌فرماید: «لَایُسْئَلُ عَمَا یَفْعَلُ وَ هُمْ یُسْئَلُونَ» [(از خداوند بازخواست نمی‌شود اما از انسان‌ها بازخواست خواهد شد.)] به معنای آن که از کار خدا چیزی نپرس؛ خداوند مسئول نیست و نمی‌توان از او سوال کرد اما همه مردم مسئول‌اند.
این استاد فلسفه و حکمت اسلامی همچنین مساله فهم و فهمیدن و تفاوت آنها را بررسی کرد و افزود: همه ما دارای فهم‌هایی هستیم که موجود است اما فهم‌ها صرفاً کافی نیستند بلکه فهمیدن ارزش دارد. نگهداری و بدون کاربرد نگه داشتن فهم‌ها و فعال نبودن آنها، ارزشمند نیست. اگر علامه یک روزگار، به همه علوم عالم مسلط باشد ولی قدرت فهمیدن نداشته باشد در مقایسه با کسی که از صفر شروع کرده و بدون فهم زیاد در حال فهمیدن است، ارزشی ندارد.
فیلسوف یعنی صاحب ذهن پرسشگر
دینانی به ضرورت گفت‌وگوی هر انسان با خود نیز تأکید ورزید و ادامه داد: اگر انسان در گفت‌وگوی با خود علت رفتارهایش را صادقانه بررسی کند، پیشرفت می‌کند اما متأسفانه انسان‌ها در این نوع گفت‌وگو نیز ریاکارانه عمل می‌کنند و بیش از هرکسی به خود دروغ می‌گویند در حالی که اگر با خود صادقانه رفتار کنند، بسیاری از رفتارها را انجام می‌دهند و از بسیاری دیگر، دوری می‌کنند.
وی افزود: گفت‌وگو و پرسش از خود، اصطلاحاً «منولوگ» نامیده می‌شود و اگر با دیگران صورت گیرد، «دیالوگ» نام می‌گیرد اما باید توجه داشت که منولوگ معنا ندارد چرا که وقتی انسان با خود گفت‌وگو می‌کند، هم در کسوت پرسشگر و هم در مقام پاسخ‌دهنده قرار می‌گیرد و می‌بینیم که در این نوع گفت‌وگو هم دیالوگ رخ می‌دهد. فکر کردن، گفت‌وگوی با خود است که نوعی دیالوگ محسوب می‌شود. به این ترتیب، اگر ما قادر به فهم دیالوگ باشیم و پرسش‌های اساسی کنیم، به فلسفه رسیده‌ایم و فلسفه چیزی جز پرسش نیست. در فلسفه، پرسش اهمیت دارد و پاسخ چندان مهم نیست و اگر هم جایگاهی داشته باشد، پاسخ نهایی وجود ندارد. اگر کسی در فلسفه مدعی یافتن پاسخ نهایی بود، شایسته دارالمجانین است چرا که پرسش‌ها پایانی ندارند و بی‌انتها بودن آنهاست که امروز را با فردا متفاوت می‌سازد و از تکرار مکررات جلوگیری می‌کند.
وی در ادامه مبحث اهمیت پرسش و پاسخ در فلسفه، یادآور شد: پرسش و پاسخ، کار فلسفه است؛ فیلسوفانی که پرسش ندارند، صرفاً حاملان اصطلاحات فلسفی هستند و نمی‌توان آنها را فیلسوف دانست؛ حال آن که اگر کسی، چیزی از اصطلاحات نداند اما ذهنی پرسشگر داشته باشد، فیلسوف است. از این رو فیلسوفی که پرسش نداشته باشد به مثابه رایانه‌ای است که انبوهی از اصطلاحات فلسفی را در خود جای داده است اما توان تفکر ندارد و نمی‌توان او را فیلسوف نامید. بنابراین باید نقش سوال، فهمیدن و دانستن را جدی گرفت چرا که زنده کسی است که مدام در تحول فکری است.
دینانی ضمن طرح مجدد آیه «لَایُسْئَلُ عَمَا یَفْعَلُ وَ هُمْ یُسْئَلُونَ» به تشریح آن پرداخت و عنوان کرد: انسان این حق را دارد تا در مورد وجود یا نبود خداوند پرسش کند ولی حق سوال در مورد ماهیت خداوند را ندارد و این آیه، ناظر به پرسش ماهوی از خداوند است زیرا ماهیت با حد و حدود در ارتباط است و به وسیله آن معنا می‌یابد در حالی که خداوند دارای حد نیست و وجودی غیرمتناهی دارد.
بی فلاسفه، عالم نمی‌چرخد
وی در ادامه مباحث خود از مصایب فلسفه یاد کرد و با اشاره به این که فلسفه در ادوار مختلف تاریخ، مخالفانی بسیار داشته است گفت: همان طور که در مسیحیت فیلسوف‌هایی نظیر گالیله و کپلر مطرود شدند، در اسلام هم سهروردی و عین‌القضات همدانی اعدام شدند؛ حکم تکفیر ابن‌سینا پس از مرگش از سوی غزالی صادر شد و ملاصدر هم سال‌های زیادی از عمر خود را در تبعید سپری کرد. بی‌گمان ریشه همه این تکفیرها و تبعیدها را در اندیشه افرادی می‌توان یافت که پرسش را منع می‌کردند و قائل به این بودند که پاسخ همه مسائل را می‌دانند. این پندار، تفکری بی‌اساس است چرا که این فیلسوفان هستند که به جای سیاستمداران به گونه‌ای نامرئی، دنیا را می‌گردانند و اگر آنها و پرسش‌هایشان نبود، عالم نمی‌چرخید.
دینانی با ابراز خرسندی از رشد و تمایل جامعه به مباحث فلسفی پس از انقلاب اسلامی اظهار کرد: ایرانی‌ها ذوق فلسفی دارند. در کشورهای عربی در حالی که هزار و ۴۰۰ سال از اسلام می‌گذرد، حتی یک فیلسوف نظیر علامه طباطبائی نداشته و ندارند. کتب فلسفی، فقه
و حتی همه نویسندگان روایات اهل سنت که به «صحاح سته» معروف است، ایرانی بوده‌اند. چراغ فلسفه در ایران هرچند در برخی اعصار رو به ضعف نهاده اما هرگز خاموش نشده است. ایران همیشه مرکز تفکر بوده و حتی اسنادی در دست است که یونانیان حکمت را از ایران آموختند و شواهدی وجود دارد که افلاطون، بسیاری از اندیشه‌هایش را از ایرانیان اخذ کرده است.
پرسش‌ها و پاسخ‌ها
در ادامه این نشست نیز بنا به تمایل دکتر ابراهیمی دینانی برای جریان داشتن فضای پرسش و پاسخ در جلسه، حضار به طرح سوالاتی در خصوص محتوای کتاب «خرد گفتگو (درسگفتارهای فلسفی)» پرداختند. یکی از مسائلی که در خلال این فضا مورد بررسی قرار گرفت، مساله معاد در دیدگاه فلسفی دکتر دینانی بود. وی در پاسخ به این سوال گفت: سخن گفتن درباره معاد به واسطه ماهیت مذهبی آن نیاز به بی‌پروایی دارد. از سوی دیگر این مساله به اندازه کافی سخت و پیچیده است اما از نگاه فلسفی با توجه به مجرد بودن نفس، می‌توان آن را تببین کرد؛ چرا که نفس، ماهیتی مجرد دارد و آنچه دارای چنین ماهیتی است، نمی‌تواند فانی باشد. از این رو با در نظر گرفتن مجرد بودن نفس و فناناپذیری آن، می‌توان معاد را پذیرفت.
«رب العالمین» نیز مفهوم دیگری بود که در این جلسه مورد سوال واقع شد و منظور دینانی از استفاده از این عبارت در کلام و اثرش، مورد پرسش واقع شد. او در پاسخ به این سوال به وجود عوالم مختلف در وجود انسان اشاره کرد و گفت: هر یک از حالات روحی انسان نظیر خواب، بیداری، عصبانیت، شادی، مستی و هشیاری، یکی از عوالم مختلفی است که انسان در شرایط متفاوت در آن حضور دارد. خداوند، رب این عوالم است و از این روست که رب‌العالمین نامیده می‌شود. همچنین در فلسفه غربی به «عالم‌های ممکنه» نیز توجه شده است؛ عوالمی که این گروه از فیلسوفان معتقدند، امکان حضور آنها وجود دارد. این عوالم در تفکر مذهبی رد می‌شوند چرا که ما معتقدیم، خداوند این جهان را بهترین آفریده خود قرار داده است و اگر عالم دیگری وجود داشته باشد، این نقص در کار خداوند محسوب می‌شود. چنان که غزالی در بیانی صریح می‌گوید: «در عالم ممکنات، بدیع‌تر از آنچه هست، دیگری نمی‌تواند باشد».
تحول علوم انسانی نیز یکی دیگر از محورهای مورد پرسش حضار بود که با اشاره به طبقه‌بندی رویکردهای علوم انسانی در سه محور فلسفی، جامعه‌شناسی و فرهنگی طرح شد. در این پرسش به تفاوت رویکردها اشاره شد و این مساله طرح گردید که رویکردها بدون توجه به همین تفاوت‌ها، به نقد همدیگر می‌پردازند و گاه یک رویکرد برای خود اصالتی ویژه قائل است و توجهی به اصالت رویکرد مقابل ندارد. با توجه به این موارد، کتاب خرد گفتگو چگونه به این رویکردها نظر دارد؟
دینانی در پاسخ به این پرسش، طبقه‌بندی صورت‌گرفته را نامعتبر دانست و به جدا بودن علوم از یکدیگر اشاره کرد و گفت: همه علوم دارای جایگاهی هستند و مرز میان علوم، موضوع آنهاست؛ مثلا روانشناس باید ماهیت روان را بشناسد تا بتواند به سراغ آن برود و حالات آن را مطالعه کند. به این ترتیب، همه علوم با فلسفه درگیرند چون باید ماهیت آن چیزی را که مورد مطالعه قرار می‌دهند، بشناسند و این به معنای درک فلسفه موضوعات آن علم است؛ چرا که علم از هستی و نیستی بحث نمی‌کند و مسائل آن موضوع را مورد بررسی قرار می‌دهد. کار فلسفه تولید علوم نیست، هرچند علوم، زندگی ما را می‌سازند ولی زندگی منهای فلسفه، اصطبلستان است.
کتاب «خرد گفتگو: (درسگفتارهای فلسفی)» مشتمل بر مباحث فلسفی مطرح‌شده در کلاس درسی یک نیمسال دکتر ابراهیمی دینانی است که به همت دو تن از دانشجویان وی (سجاد نورعلیان و پویان پروین) در قالب کتاب تنظیم شده است. این کتاب در هفت فصل مشتمل بر مقدمات فهم فلسفه، هستی‌شناسی، خداشناسی، جهان‌شناسی، انسان‌شناسی، عرفان و دین‌شناسی تدوین یافته و به‌تازگی توسط انتشارات «هرمس» در دو هزار نسخه روانه بازار کتاب‌های فلسفی شده است.