کتاب اول از مجموعه دفتر دانش با عنوان «تاریخ شفاهی آموزش عالی ایران به روایت دکتر مصطفی معین» به کوشش پدرام الوندی و زیرنظر دکتر هادی خانیکی، احمد داوری و فریدون رحیم‌زاده نخستین‌بار از سوی نشر فرهنگ صبا به چاپ رسیده است.
کتاب حاضر در قالب 14 فصل روایتی است از تحولات آموزش عالی ایران طی سال‌های 1368 تا 1372 و در ادامه رویدادهای سال‌های 1376 تا 1382. این اثر از لحاظ تاریخی نخستین نمونه مکتوب در حوزه آموزش عالی نیست، اما دارای رویکردی گفت‌و‌گویی است و روایت‌های فرعی بر روایت اصلی افزوده شده تا تصویری واضح‌تر برای مخاطب ترسیم شود.
روایتی مستقیم از تجربه‌ای زیسته
در پیشگفتار این اثر به روایت دکتر مصطفی معین، وزیر پیشین فرهنگ آمده است: «آنچه خواننده در این اثر با آن مواجه خواهد شد، روایتی مستقیم از تجربه‌ای زیسته است؛ تجربه‌ای که همزمان دو قطعه متفاوت از دو ساحت متمایز را در هم ادغام کرده و تفکیک آن‌دو را غیرممکن ساخته است. تجربه وزارت و صدرنشینی دستگاه فرهنگ، آموزش، علوم، تحقیقات و فناوری اگرچه برای من تجربه‌ای شخصی بود که در گستره‌ای وسیع و پردامنه اتفاق افتاد، برای عرصه‌ای ملی به نام ایران، مقطعی تاریخی و در مقیاسی عمومی بود که آشکارا همچون هر امر عمومی دیگر، آثار خود را بی آنکه امکان دخل و تصرفی در آن باشد، به جای گذاشت.»
وی در ادامه روایت کرده که: «برآنم تا در مجموعه‌ای که در پی می‌آید، روایتی مستقیم با نگاهی طبیبانه و آسیب‌شناسانه پیش‌رو نهم تا زمینه‌ها لازم برای روشنگری و قضاوت فراهم آید. نه من و نه این گفتارها دعوی کفایت نمی‌کند، ولی مدعی است که می‌تواند افق‌های لازم را گشوده، در حکم مقدمه و تمهیدی باشد برای آنچه امروزه روز به نام «تاریخ شفاهی» شناخته شده است.»
«شیراز؛ از دانشجویی تا ریاست دانشگاه»، «تهران؛ از دانشگاه به مجلس و ستاد انقلاب فرهنگی»، «چالش‌های آموزش عالی در دهه شصت و ورود به وزارت»، «ورود به وزارت فرهنگ و آموزش عالی»، «شورای عالی انقلاب فرهنگی و آموزش عالی»، «شورای عالی انقلاب فرهنگی و مسائل آن»، «دانشگاه آزاد، زمینه‌ها و پیامدها»، «منزلت گمشده دانشگاه و چاره‌جویی‌ها برای آن» عناوین هفت کتاب نخست است.
دانشجو و فعالیت در سه حوزه
در فصل نخست کتاب، در بخشی از گفته‌های دکتر مصطفی معین در پاسخ به سوال الوندی مبنی بر این‌که «آیا دوره حضور شما در دانشگاه شیراز، سبب شد برخی دغدغه‌های قدیمی خود مانند بحث طب ملی را به‌صورت جدی‌تر دنبال کنید؟» آمده است: «اعتقاد ما این بود که در نظام اسلامی، دانشجو و به‌‌طور خاص دانشجوی پزشکی، نباید همه فعالیت‌های خود را در درس خلاصه کند. درست است که اهتمام اصلی وی باید کار علمی و تحصیلی باشد، اما نباید نسبت به جامعه و مشکلات آن بی‌تفاوت و یا از سیاست به‌دور باشد. بر این باور، دانشجوی کامل باید در هر سه حوزه فعال باشد.»
نقاط ضعف سیاست کشور از نگاه مصطفی معین
در بخشی از فصل پنجم این اثر، معین در پاسخ به درخواست الوندی نسبت به ارایه توضیحی از شرایط و جناح‌بندی‌های سیاسی آن زمان، گفته است: «وضعیت موجود سیاسی کشور را ناشی از چند ضعف می‌بینم. یکی فقدان نهادهای مدنی و صنفی موثر و فراگیر است و دیگری ضعف تشکیلاتی سازمان‌ها و احزاب سیاسی. تجربه‌هایی هم که در این زمینه داشتیم، تجربه‌های موفقی نبوده است. همچنین شاهد ضعف افرادی هستیم که وقتی در موقعیتی قرار می‌گیرند، جاه‌طلبانه می‌خواهند نردبان ترقی را بدون تخصص و بدون رعایت اخلاق حرفه‌ای، طی کنند. مورد دیگر هم این است که علما و رجال سیاسی کشور با مسائل ساده برخورد می‌کنند و ارزیابی درستی از مخاطبان خود ندارند.»
فصل‌های هشتم تا چهاردهم این کتاب نیز به طرح موضوعاتی با عنوان‌های «هیات‌های امنا گامی برای استقلال دانشگاه‌ها»، «تاسیس دانشگاه‌ها، فرهنگستان‌ها و مراکز پژوهشی جدید»، «با نخبگان علمی و مفاخر فرهنگی»، «روزنه‌هایی برای همکاری علمی با جهان»، «آموزش عالی در کمند مسائل سیاسی، اجرایی و دانشجویی»، «از زبان معاونت‌ها» و «کارهای آخر و آخر کار» اختصاص دارد.
مزیت‌های مدیریتی وزارت علوم چه بود؟
در فصل نهم کتاب، دکتر مصطفی معین در تبیین سرفصلی با عنوان «دانش‌آموختگان علوم انسانی، مزیت‌های مدیریتی وزارت علوم» روایت کرده: «از جمله برنامه‌هایی که هم در دولت اول و هم در دولت‌های بعدی پیگیری می‌کردم، تقویت رشته‌های علوم اجتماعی و تربیت متخصص در علوم انسانی بود و در شورای عالی برنامه‌ریزی و نیز در جریان انتخاب مسئولان و معاونان این خط‌مشی را دنبال می‌کردم و از افراد تحصیل‌کرده در علوم انسانی استفاده می‌کردم. انتخاب آقای دکتر محمد توکل که جامعه‌شناس بودند به سمت معاون پژوهشی یا آقای دکتر خانیکی بر همین اساس انجام شد.
تغییر ساختارها متناسب با شرایط روز جامعه
در ابتدای فصل دوازدهم کتاب در ذیل سرفصلی با عنوان «جدایی کتابخانه ملی و سازمان میراث فرهنگی از وزارت»، وزیر سابق فرهنگ اشاره شده است: «اصل تغییرات ساختاری در نظام اجرایی کشور، چیز بدی نیست، زیرا باید ساختارها متناسب با نیازها و شرایط روز جامعه باشد، البته به شرطی که تغییرات منطبق بر مطالعه و کار کارشناسی و نه براساس سلیقه افراد مسئول و یا شرایط خاص سیاسی باشد. بنابراین در هر مورد که احساس می‌کردیم کار کارشناسی انجام نشده، مخالفت می‌کردیم. به همین دلیل بود که ما تحولات ساختاری وزارتخانه را در آغاز به کار دولت اصلاحات، در برنامه کاری‌مان آوردیم و آن‌را مورد مطالعه قرار دادیم.»
چاپ نخست کتاب «تاریخ شفاهی آموزش عالی ایران» با شمارگان یک‌هزار نسخه در478 صفحه، به بهای 20 هزار تومان از سوی نشر فرهنگ صبا، روانه بازار نشر شده است.