به گزارش فرهنگ امروز به نقل از ایسنا؛ حسن انوشه - پژوهشگر زبان فارسی و فرهنگ‌نویس - و حسن ذوالفقاری - عضو فرهنگستان زبان و ادب فارسی و استاد دانشگاه – ضن اشاره به این مسائل، معتقدند زبان رسانه‌یی به ساده شدن زبان فارسی کمک کرده و رسانه‌ها بیش‌تر به زبان فارسی سود رسانده‌اند تا زیان.
در غرفه خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) در بیستمین نمایشگاه مطبوعات و خبرگزاری‌ها، نشستی درباره «درست‌نویسی در رسانه‌ها» برگزار و تلاش شد عملکرد رسانه‌ها در زمینه خط و زبان فارسی بررسی شود.
شرح میزگرد بخش ادبیات ایسنا با حضور دکتر حسن انوشه و دکتر حسن ذوالفقاری در پی می‌آید.
*** رسانه‌ها زبان را ساده کردند
ایسنا: لطفا ارزیابی خود را از وضعیت درست‌نویسی در رسانه‌ها بیان کنید تا وارد بحث شویم.
انوشه: مطبوعات در ایران سابقه 200 ساله دارد. اگر روزنامه‌هایی چون کاغذ اخبار و وقایع اتفاقیه را هم به عنوان روزنامه‌های جدی درنظر بگیریم، سابقه مطبوعات در ایران به 200 سال می‌رسد و معتقدم مطبوعات در ایران اگر پیشگام درست‌نویسی نباشند، پیشگام ساده‌نویسی هستند و این از نظر من بسیار اهمیت دارد. زیرا رسانه‌ها گریبان ما را از چنگ لغت‌های غلمبه سلمبه و عجیب و غریبی که پیش از آن بود، رها کردند و ما را به سمت زبان مردم بردند، چون اهل مطبوعات می‌خواستند به زبان مردم نزدیک شوند که مردم حرف آن‌ها را بفهمند و این را باید به فال نیک گرفت.
اما رسانه‌ها در زمینه درست‌نویسی چندان موفق نبوده‌اند. یکی از مشکلاتی که رسانه‌های ما دارند، خرج کردن «را» در جمله‌هایی است که به هیچ وجه «را» نیاز ندارد. یا «رایی» که باید در کنار مفعول بیاید، اما آن را کنار فعل می‌گذارند. به نظرم باید برای اهالی رسانه کلاس فارسی‌خوانی و فارسی‌دانی برگزار شود؛ چیزی که امروز به نام دوره‌های ویرایش نامیده می‌شود.
***خطاها در زبان معیار رسانه‌ها
ایسنا: آقای ذوالفقاری لطفا شما هم نظرتان را درباره زبانی که در رسانه‌ها رواج دارد، بیان کنید.
ذوالفقاری: در تکمیل حرف‌های آقای انوشه باید بگویم مطبوعات این حُسن را داشته که ساده‌نویسی را به ارمغان آورده. البته یک موضوع وجود دارد و آن وجود زبان اداری کهنه است که ما هنوز نامه‌های اداری را به زبان قاجاری می‌نویسیم. هرچقدر که مطبوعات برای ما این حُسن را داشت که زبان ساده‌ای به وجود بیاورد، نامه‌های اداری ما در دوره قاجار مانده و اصلا به زبان مردم نیست. ما در زبان مردم «اینجانب»، «بدین وسیله»، «مبذول فرمایید» و... نداریم. هنوز نثر اداری ما نتوانسته به دنبال نثر مطبوعاتی خودش را به‌روز کند. اما عیبی هم رسانه‌های مکتوب به دنبال داشتند که البته ذاتی آن‌هاست؛ سرعت و حجم زیاد نوشتار سبب می‌شود سطح زبان افت پیدا کند. کاری که در یک سال انجام می‌شده، رسانه‌ها می‌خواهند در یک روز انجام بدهند و این اشتباهاتی را به دنبال می‌آورد و بنابراین ما خطاهایی را در زبان معیار رسانه‌ها می‌بینیم.
ذوالفقاری و انوشه
***خطاهای رسانه‌یی با آموزش قابل حل است
ایسنا: آیا می‌توان خطاهای رسانه‌یی در کاربرد زبان را دسته‌بندی کرد؟
ذوالفقاری: براساس کار پژوهشی که من برای معاونت مطبوعاتی در سال 86 انجام دادم، روزنامه‌های 10 دی 86 در این پژوهش بررسی شد و 12 هزار جمله مورد بررسی قرار گرفت و از میان آن‌ها 15 هزار مورد اشکال از سنخ‌های مختلف چون نشانه‌گذاری، رسم‌الخط، ویرایش و ... استخراج شد که در کل شامل 55 نوع می‌شد. 50 تا 60 درصد از این اشکالات به حوزه فنی زبان بازمی‌گشت. حوزه فنی یعنی حوزه‌ای که به راحتی می‌توان آن را حل کرد، یعنی با یک نرم‌افزار ساده می‌توان رسم‌الخط را یکدست کرد. الآن هم نرم‌افزارهایی چون «ویراست‌یار» وجود دارد که با نصب آن بر روی دستگاه می‌توان متن‌ها را ویرایش کرد.
بخشی از این اشکالات هم برابرهای بیگانه بود که در متن‌های رسانه‌یی زیاد وجود دارد. دلیل آن هم این است که بخش زیادی از خبرها ترجمه می‌شود، آن هم ترجمه ماشینی و فوری و کمی ناشیانه که فرصت برابر‌سازی وجود ندارد. چه بسا کسی که ترجمه می‌کند نمی‌داند فرهنگستان زبان و ادب فارسی وجود دارد. بنابراین برابرهای غیرفارسی از طریق رسانه‌ها به سرعت به زبان مردم منتقل می‌شود؛ چون رسانه‌ها شمار بالا و نفوذ زیادی دارند. آن‌ها معمولا ویراستار هم ندارند؛ نمونه‌خوان دارند، که همین موضوع سبب شده غلط تایپی کم‌تر داشته باشند. اما مسائلی چون رعایت نکردن فاصله‌ها و نیم‌فاصله‌ها و مشکلات حروف‌چینی در میان متون رسانه‌یی زیاد دیده می‌شود.
اما باید تاکید کنم این مسائل به راحتی با آموزشی ساده قابل حل است و بنابراین ما می‌توانیم با آموزش بخش زیادی از این مشکلات را نداشته باشیم. اما زیرساخت این کار را باید معاونت مطبوعاتی فراهم کند. شورای انفورماتیک که در مخابرات و بخش‌هایی از وزارت ارشاد فعال است، موظف است زیرساخت‌های حضور زبان فارسی در فضای مجازی را فراهم کند که همین نرم‌افزار ویراست‌یار - که به آن اشاره کردم - کار همین بخش است. اما متاسفانه برای همین نرم‌افزار اطلاع‌رسانی درستی انجام نشده است.
از سوی دیگر در گذشته معاونت مطبوعاتی دوره‌هایی برگزار می‌کرد و کلاس‌های آموزشی رایگانی برای روزنامه‌نگاران و خبرنگاران داشت و به آن‌ها مدرک درست‌نویسی می‌داد. این کار خیلی مؤثر است و خود من چندین دوره در این کلاس‌ها تدریس می‌کردم و به نظرم این کار می‌توانست خبرنگاران ما را نسبت به زبان فارسی مطلع و آگاه کند.
*** ملی کردن زبان فارسی؛ دستاورد بزرگ مطبوعات
انوشه: یکی از بزرگ‌ترین دستاوردهای مطبوعات در ملی کردن زبان فارسی بود. مطبوعات زبان فارسی را که زبان تجمل، زبان اداری و زبان اشرافی بود، تا دوردست‌های مملکت و اعماق جامعه ما برد و همه مردم ما از طریق رسانه‌ها با زبان فارسی آشنا شدند و این خدمت بسیار بزرگی بود که رسانه‌ها و مطبوعات به زبان فارسی و به جامعه ما کردند و در واقع می‌توان گفت مطبوعات و رسانه‌ها در ملی‌سازی جامعه ما بسیار سهم داشته‌اند و این بسیار مفید بوده است. اما مطبوعات ایراداتی دارند که بیش‌تر در پشت صحنه آن‌هاست، وگرنه آن چیزی که ما می‌بینیم و به زبان برمی‌گردد قابل حل است و روی سطح است. اما مشکلات زیر سطح را اگرچه می‌دانیم، اما نمی‌بینیم.
***سه خط می‌نویسیم با یک فعل!
ذوالفقاری: اگر بخواهیم شاهد مثالی برای خطاهای زبانی رسانه‌ها بیاوریم باید بگویم مهم‌ترین خطایی که بسامد زیادی در رسانه‌های مکتوب دارد درازنویسی است؛ یعنی جمله‌های طولانی چندخطی به جای جمله‌های کوتاه و سرراست. نثر ساده طبیعی فارسی که از ابتدا با تاریخ بلعمی و طبری شروع شده و به گلستان رسیده است، جمله‌های‌شان بیش از شش کلمه نیست. در یک خط گلستان سه جمله سه فعل متنوع و تازه دارد، اما ما امروز سه خط می‌نویسیم و یک فعل می‌گذاریم، آن هم فعل‌های تکراری که طراوت نوشته‌ها را می‌گیرد. مطبوعات و رسانه‌ها زبان مردم‌اند و از دل مردم آمده‌اند. «نسیم شمال» یک آدم عادی بود که از دل مردم درآمده بود و نوشته‌هایش ساده و طبیعی بود، اما امروز با یک جمله می‌خواهیم ده‌ها اطلاع بدهیم.
یکی از زیبایی‌های متون گذشته ما استفاده از افعال مختلف است. ما بیش از سه‌هزار مصدر و فعل در گذشته داشتیم، اما امروز تنها از 50 فعل استفاده می‌کنیم. رسانه‌ها هم در این زمینه نقش دارند، چون از افعال کمی بهره می‌برند. ما دچار تنبیلی فکری هستیم، رمان نمی‌خوانیم، فلسفه نمی‌خوانیم. ذهن ما دچار تنبلی است و به همین دلیل زبان ما هم تنبل شده است.
ایسنا: به نظر می‌رسد برخی به این خاطر به درازنویسی و مغلق‌گویی روی می‌آورند تا خودشان و تسلط‌شان بر زبان را به رخ بکشند. نظر شما در این‌باره چیست؟
ذوالفقاری: مردم که حرف می‌زنند جمله‌ها کوتاه کوتاه و موجز است. اما برخی به غلمبه‌نویسی و به کار بردن کلمات سنگین عربی و انگلیسی علاقه دارند. اما تا وقتی می‌توان یک جمله را ساده و کوتاه نوشت نباید به درازنویسی روی بیاوریم. با درازنویسی ابهام پیش می‌آید. چرا وقتی مخاطب رسانه مردم هستند، روزنامه‌ها نباید به سادگی زبان مردم حرف بزنند؟ بخشی از این سبک از نگارش به دلیل طبیعت کار خبرنویسی است، چون می‌خواهند در یک جمله اطلاعات زیادی بدهند. اما واقعیت این است که هرچه جمله‌ها کوتاه‌تر باشد بهتر است.
انوشه: یکی از ایرادات مطبوعات ما خرج کردن «که» است. «که» را به جای حرف ربط به کار می‌برند که تنها حرف ربط نیست و به همین دلیل جمله‌هایی که با «که» مرتبط می‌شوند، کاملا بی‌ربط به نظر می‌رسند. اما این جور ایرادات را می‌توان با آموزش برطرف کرد. این‌ها ایرادات مطبوعات نیست، ایرادات مطبوعات آن‌جاست که ما خبر نداریم.
***تأثیرات رسانه‌ها بر زبان مفید است
ایسنا: آقای انوشه اگر اشتباهات زبانی در رسانه‌ها ادامه پیدا کند، چقدر می‌تواند به زبان فارسی ضرر بزند؟
انوشه: اگر زبان مطبوعات زبان خیلی نازلی باشد طبعا روی مردم اثر می‌گذارد، اما با این همه من تاثیرات رسانه‌ها را بیش‌تر مفید می‌دانم و کمک رسانه بیش‌تر از تخریب آن است؛ زیرا این ایرادات جزیی را می‌توان اصلاح کرد. مهم این است که رسانه‌ها دستاورد بزرگی در ملت‌سازی داشته‌اند. مردم بلوچستان، خراسان، تبریز و سنندج یک روزنامه را می‌خوانند و مخاطب یک رسانه مشخص هستند، اگرچه ممکن است رسانه‌های بومی هم داشته باشند، اما به هر حال رسانه‌ها سبب شدند زبان فارسی به عنوان زبان ملی در سراسر کشور جا بیفتد و همه آن را بپذیرند.
ایسنا: یکی از مشکلاتی که خود ما به عنوان اهل رسانه هر روز با آن مواجه‌ایم رایج نبودن یک رسم‌الخط مشخص است. به نظر شما در این زمینه چه کار می‌توان کرد؟
انوشه: به نظر من فرهنگستان بهترین مرجع است و ما هیچ راهی نداریم جز این‌که از فرهنگستان تبعیت و تقلید کنیم. مطبوعات و رسانه‌ها باید چیزی را که فرهنگستان می‌گوید خواه ناخواه بپذیرند.
***فرهنگستان آمریت می‌خواهد
ایسنا: به نظر شما چرا هنوز بعد از این همه سال رسانه‌ها نتوانسته‌اند فرهنگستان را به عنوان یک مرجع بپذیرند؟
انوشه: شاید دلیل این موضوع این است که فرهنگستان نتوانسته آمریت لازم را داشته باشد. فرهنگستان باید دستور بدهد و بگوید باید همه از این رسم‌الخط تبعیت کنند.
ایسنا: آقای ذوالفقاری نظر شما درباره عملکرد فرهنگستان و دلیل مرجع ندانستن فرهنگستان از سوی گروه‌های مختلف چیست؟
ذوالفقاری: موضوعی که وجود دارد فرهنگی است. وظیفه فرهنگستان در قانون پیش‌بینی شده است. رییس فرهنگستان منتخب رییس‌جمهور است و مصوبات فرهنگستان از سوی رییس‌جمهور ابلاغ می‌شود. اما در کشور ما نویسنده‌ها روی مطلب خود خطاب به ناشر و رسانه می‌نویسند، رسم‌الخط من دست نخورد و همان‌طور که هست چاپ شود. هر کس فکر می‌کند باید رسم‌الخط خودش را داشته باشد و خیلی‌ها در این زمینه مدعی هستند. الآن خوشبختانه آموزش و پرورش پذیرفته رسم‌الخط فرهنگستان را رعایت کند. اما برای این‌که رسم‌الخط فرهنگستان در جامعه جا بیفتد، ما به فرهنگسازی نیاز داریم. فرهنگستان دائما به دیگران توصیه و خواهش می‌کند که رسم‌الخطش را رعایت کنند. فرهنگستان اختیار قانونی هم دارد، اما نخواسته از اختیار قانونی‌اش استفاده کند.
ایسنا: آقای انوشه شما راه حلِ جا انداختن رسم‌الخط فرهنگستان را چه می‌دانید؟
انوشه: فرهنگستان باید آمریت داشته باشد.
*** در خط و زبان «خودم» نداریم
ذوالفقاری: ارتش بخشی برای واژه‌سازی دارد و اگرچه با ما ارتباط دارند، اما کارشان مستقل است و از قدیم این بخش در ارتش وجود داشته. می‌خواهم بگویم واژه‌هایی که آن‌ها ساخته‌اند به صورت کامل کاربرد پیدا می‌کند. واژه‌هایی چون آمادگاه، رزمایش و غیره. چون ارتش آمریت دارد، اما فرهنگستان نخواسته از این موضع وارد شود. باید در جاهایی با این موضع وارد شد، اما مهم‌تر از همه فرهنگسازی است.
ما در بحث نگارش و خط و زبان بحث «خودم» نداریم، خط ما در یک تاریخ شکل گرفته و با فراز و نشیب با خط عربی آمیخته شده است؛ اما امروز ما خطی داریم که عربی نیست و فارسی است و ویژگی‌های خاص خودش را دارد. ما باید با این خط کنار بیاییم. باید با شیب ملایم و اعتدال، میراث هزارساله‌مان را حفظ کنیم، به احترام آن آثاری که پدران ما هزار سال پیش به همین خط نوشته‌اند، باید آن را حفظ کنیم، اما باید آن را اصلاح کنیم. این افتخار ماست که امروز به زبان روزگار سعدی حرف می‌زنیم. ما شاهنامه را بی هیچ گره و گیری می‌خوانیم و می‌فهمیم. این یک حُسن برای زبان ماست. اما برخی انگار این را یک مد روز می‌دانند که خط را به شکلی که می‌خواهند تغییر دهند.
ایسنا: آقای انوشه نظر شما درباره برخی گرایش‌ها به فارسی سره و حذف واژههای عربی و یا تغییر شکل نوشتار آن‌ها چیست؟
انوشه: نمایشنامه‌نویسی به نام عباس نعلبندیان داشتیم که کلمات عربی را که «ص» داشت به «س» تبدیل می‌کرد. او «حتی» را «حتا» می‌نوشت. این کار عرب‌ستیزی بیهوده است. خواه ناخواه ما کلمات عربی داریم و این کلمات در فرهنگ ما معنایی پیدا کرده که عرب‌ها آن‌ها را نمی‌فهمند. به علاوه همان‌قدر که ما از عرب‌ها گرفته‌ایم، آن‌ها هم از ما گرفته‌اند. عرب‌ها 20هزار واژه فارسی دارند. واژههای فارسی ما در قرآن هم هست. زبانی که بده بستان ندارد می‌میرد. حذف واژههای عربی از زبان فارسی کار عبثی است و هر کس این کار را کرده ناموفق بوده است. اگر ما بخواهیم فکر داشته باشیم باید ظرفیت واژگانی خودمان را بالا ببریم. بسیاری از تواناهایی زبانی را زبان عربی به ما می‌دهد. رودکی با سه‌هزار کلمه شعر می‌گوید، حافظ با چندین برابر کلمه، چون اندیشه ما وسعت پیدا کرده بود و نمی‌توانستیم با آن کلمات منظورمان را در ظرف کلمه بریزیم.
***چه به دست آیندگان می‌رسد؟
ذوالفقاری: فرهنگستان 30هزار برابر برای واژگان بیگانه ساخته است، اما مترجم، نویسنده و مطبوعاتی ما کدام‌شان به این واژگان مراجعه می‌کنند؟ اصلا اطلاع ندارند که چنین چیزی وجود دارد. فرهنگستان اکنون برای استفاده کردن از این واژگان از جنبه‌های تشویقی وارد می‌شود. همین بخش «درست‌نویسی در رسانه» در نمایشگاه مطبوعات برای توجه مطبوعاتی‌ها به زبان فارسی است. اما ما باید تلاش کنیم زبان را به سلامت به نسل بعد برسانیم. یکی از ابعاد این موضوع به شکل زبان و رسم‌الخط برمی‌گردد و بعد دیگر محتواست و این‌که سلامت زبان حفظ شود. اگر قرار باشد در هر دوره‌ای این‌قدر اشتباه و غلط و آسیب به زبان وارد شود چه به دست آیندگان می‌رسد؟ در گذشته این اندازه آسیب وجود نداشت چون میزان مکتوبات ما در آن زمان نسبت به صد سال اخیر قابل مقایسه نیست. ما کلا یک میلیون نسخه کتاب خطی در ایران، ترکیه، تاجیکستان و کشورهای آسیای میانه داریم، اما امروزه هر روزه به اندازه یک میلیون تولید نوشتاری داریم.
آموزش و پرورش هر سال 180 میلیون جلد کتاب منتشر می‌کند. هر سال هزاران کتاب منتشر می‌شود و این حجم زیاد باعث می‌شود آسیبی که به زبان می‌رسد بیش‌تر باشد. مردم گذشته 95 درصد بی‌سواد بودند و بسیاری تنها سواد خواندن داشتند و دست به کتابت نمی‌بردند؛ بنابراین نوشتن یک امر شایع نبود و آن‌قدر به زبان آسیب نمی‌رسید. بسیاری از غلط‌هایی که امروزه وجود دارد مانند «را»ی بعد از فعل و دو فعل پشت سر هم، مجهول‌نویسی، «که» بی‌ربط و... در متون گذشته دیده نمی‌شود. بخشی از این غلط‌ها هم تاثیر ترجمه است. هرکس می‌آید بر حجم غلط‌ها می‌افزاید. از زبان مطبوعات که بگذریم در فضای مجازی شرایط بسیار بدتر است.
ایسنا: به نظر می‌رسد برخی از این زاویه که فرهنگستان یک نهاد رسمی است و آن را از خود دور می‌دانند، با آن ارتباط برقرار نمی‌کنند و به مصوباتش عمل نمی‌کنند. به نظر شما در این زمینه چه کاری می‌توان انجام داد؟
انوشه: فرهنگستان یک آیین‌نامه نگارشی تدوین کرده و آن را به همه جا فرستاده، اما هر کس رسم‌الخط خودش را رعایت می‌کند. هر رسانه‌ای رسم‌الخط خودش را دارد. این حرف درست نیست که فرهنگستان حکومتی است، من معتقدم فرهیخته‌ترین فرهنگیان ما در فرهنگستان هستند و حرف آن‌ها حجت تمام است.
*** می‌گویند قشنگ نیست
ایسنا: آقای ذوالفقاری ما در ایسنا هر چند وقت یک بار واژههای فرهنگستان را استخراج و منتشر می‌کنیم که بازدیدکننده‌های زیادی هم دارند؛ اما کسی از آن‌ها استفاده نمی‌کند. به نظر شما علت چیست و چگونه می‌توان این واژه‌ها را عمومی کرد؟
ذوالفقاری: وقتی واژه‌ای تصویب می‌شود ذوقی به آن نگاه می‌کنیم. ایراد افراد به این واژه‌ها ذوقی است. مثلا می‌گویند قشنگ نیست. قشنگ چیست؟ معیار ذوقی است. ما باید ببینیم واژه کارآمد است و آیا می‌تواند جایگزین واژه خارجی شود. جایگزینی واژه برای مجموعه‌ای از واژه‌ها مثلا در حوزه کامپیوتر که واژه‌ها جا افتاده، مثل کلیک کردن، سخت است.
واژه جدید مثل کفش نوست. ممکن است در آغاز خیلی راحت نباشد اما در درازمدت جا می‌فتد، مثل واژه‌هایی که امروز ما آن‌ها را قبول داریم. دانشگاه و دادگاه و بیمارستان به سادگی در زبان جای نیفتاده‌اند. اما متاسفانه مردم ما نسبت به واژههای مصوب روی خوش نشان نمی‌دهند و گاهی مسخره هم می‌کنند. البته معیار مردم معیار مهمی است، اما گاهی مردم فکر می‌کنند اگر کلمه بیگانه‌ای به کار ببرند، شأنش بیش‌تر است و انگار کلاس دارد.
برای ساخت واژه باید فکر کرد این‌گونه نیست که یک گمرک وجود داشته باشد که واژههای بیگانه از آن عبور کنند. سه سال طول می‌کشد که واژه برابرسازی‌شده مصوب اعلام شود، اما در نهایت اگر این واژه‌ها در رسانه‌ها و صدا و سیما به کار برده شوند و مردم از آن‌ها حمایت کنند، جا می‌افتند. مثلا زیرنویس تلویزیون در شبکه‌ها این واژه‌ها را از دید مردم بگذراند. یا مثلا ایسنا به این موضوع توجه دارد و همیشه واژه‌ها را منعکس می‌کند.
ما نزدیک به 360 عنوان کتاب آموزش و پرورش را بررسی و یکی یکی واژگان بیگانه را استخراج کردیم و به آن‌ها معادل دادیم، اما تنها پنج درصد از این واژه‌ها استفاده شد. چه کسانی واژههای امروز را جا انداختند؟ دکتر حسابی، دکتر مصاحب و دیگران این واژه‌ها را جا انداختند.
انوشه: رسانه‌ها این روزها با واژههای فرهنگستان شوخی می‌کنند و این واژه‌ها را به شوخی می‌گیرند، در حالی‌که اگر نگاه جدی به این واژه‌ها داشته باشند، می‌توانند مؤثر باشند، زیرا نگاه جامعه و مردم به رسانه‌هاست. واژه‌هایی چون مزاحم‌یاب یا دزدگیر را چه کسی ساخت؟ سگ‌دست و شغال‌دست و پیچ‌گوشتی و آچار شلاقی واژه‌هایی است که مردم آن‌ها را ساخته‌اند. از سوی دیگر باید به زبان‌های محلی هم توجه کرد و آن‌ها را به رسمیت شناخت، چون معادل بسیاری از واژههای بیگانه را می‌توان از واژههای محلی استخراج کرد و رسالت ترویج این واژه‌ها با رسانه‌هاست.