به گزارش فرهنگ امروز به نقل از مهر؛ محمد خندان دکترای علوم کتابداری و اطلاع رسانی از دانشگاه تهران فهرستی از کتاب هایی که با رویکرد فلسفی به فضای مجازی پرداخته اند تهیه کرده است که مطمئناً برای پژوهشگران و علاقمندان به مسأله فضای مجازی سودمند خواهد بود.

از مهم‌ترین کتاب‌ها که با نگاه فلسفی دربارۀ فضای مجازی و به‌ویژه اینترنت به بحث پرداخته‌اند، کتاب «دربارۀ اینترنت«(on the internet) تألیف هیوبرت دریفوس است که در مجموعه‌ای با عنوان «تفکر در عمل «(thinking in action) ,توسط انتشارات راتلج منتشر شده و دو ترجمه از آن به فارسی موجود است: یکی ترجمۀ علی فارسی نژاد با عنوان «دربارۀ اینترنت» که توسط انتشارات ساقی منتشر شده و آخرین چاپ آن، مطابق با ویرایش دوم اصل انگلیسی اثر و مشتمل بر پنج فصل و یک مؤخره است؛ دیگری ترجمۀ علی ملائکه با عنوان «نگاهی فلسفی به اینترنت» که توسط انتشارات گام نو منتشر شده و مطابق ویرایش اول اصل انگلیسی اثر، مشتمل بر چهار فصل و یک نتیجه‌گیری است.
هیوبرت دریفوس در ایران  شاید بیشتر با کتاب «میشل فوکو؛ فراسوی ساخت‌گرایی و هرمنوتیک» (ترجمۀ حسین بشیریه، نشر نی) شناخته شده باشد، لیکن آثار انگلیسی وی بیشتر بر دو حوزه متمرکز است: 1) تفکر هایدگر؛ 2) نقد پروژۀ هوش مصنوعی. در کتاب «دربارۀ اینترنت» نیز وی به‌ویژه با استفاده از مفهوم embodiment )«بدن‌مندی» به ترجمۀ مسعود علیا و «تن‌یافتگی» به ترجمۀ داریوش آشوری و «تجسد» در معنای خودمانی‌ترش) در نزد مرلوپونتی به نقادی اینترنت می‌پردازد.

به هر حال طبق دعاوی طرفداران افراطی اینترنت، مهم‌ترین خصیصۀ رهایی‌بخش اینترنت و به‌ویژه وب جهان‌گستر، این بوده است که ما را از محدودیت‌های جسمانی و بدنی‌مان رها می‌سازد، و دریفوس نقادی‌اش را دقیقاً بر همین نکته متمرکز می‌کند. البته وی از آراء نیچه، کیرکگور و هایدگر نیز در این کتاب بهره گرفته و در مجموع می‌توان کتاب را نقادی‌ای پدیدارشناسانه و اگزیستانسیال از اینترنت دانست.

در بین متفکران ایرانی، داریوش شایگان از معدود فیلسوفانی است که آراء دقیق و عمیقی دربارۀ فضای مجازی بیان کرده و کوشیده است آن را در سیاق نظریۀ «افسون‌زدگی جدید» مورد تحلیل قرار دهد. دکتر شایگان کتاب مستقلی دربارۀ فضای مجازی ننوشته است بلکه در فصل ششم از کتاب ارزشمند «افسون‌زدگی جدید» با عنوان «شبح‌سازی جهان» (La fantomatisation du monde) به تحلیل آن پرداخته است.

به‌عقیدۀ وی اگر پروژۀ افسون‌زدایی مدرنیته با درون‌فکنی صور ازلی به ناخودآگاه سوژۀ خودبنیاد همراه بوده، اکنون این فرایند معکوس شده است؛ یعنی با فرایند برون‌فکنی تخیلات اشباع‌شدۀ سوژه مواجه‌ایم که به‌تدریج به اضمحلال سوژه منجر شده است. همین برون‌فکنی است که به ایجاد صورت وارونۀ مثل افلاطونی در قالب فضای مجازی انجامیده است. شایان ذکر است که دکتر شایگان در بحث از فضای مجازی به‌شدت متأثر از «پیر لوی» (Pierre Levy) و به‌ویژه کتاب «امر مجازی چیست؟» (Qu'est que le Virtuel? (است، که متأسفانه در این خرابکده چندان شناخته شده نیست.


داریوش شایگان. افسون‌زدگی جدید: هویت چهل تکه و تفکر سیار. ترجمۀ فاطمه ولیانی. تهران: فرزان روز، 1381 (چاپ سوم).

دانا هاراوی. مانیفست سایبرگ: فمینیسم در روابط اجتماعی علم و فن‌آوری. ترجمۀ امین قضایی. تهران: گل‌آذین، 1386 (چاپ اول).
این کتاب از منظری فمینیستی ارتباط تکنولوژی اطلاعات با هویت بیولوژیکی انسان را بررسی کرده است. در نظر هاراوی ما اکنون سایبرگ (cyborg) شده‌ایم؛ ملغمه‌ای از انسان و ماشین که جهات زیست‌شناختی‌مان با جهات الکترونیکی و مکانیکی در هم گره خورده است.
 

یکی از مهم‌ترین کتاب‌ها در این موضوع، کتاب مایکل هایم است با عنوان «متافیزیک واقعیت مجازی» (The Metaphysics of Virtual Reality) که با همین نام توسط خانم سروناز تربتی و نشر رخ‌داد نو ترجمه و منتشر شده است. این کتاب را می‌توان نوعی تبارشناسی فلسفی فضای مجازی در تاریخ تفکرغرب به‌حساب آورد. فصل‌هایی مانند «اطلاعات‌شیفتگی»، «سپهر فزون‌متن»، «پردازشگری فکر»، «هایدگر و مک‌لوهان: کامپیوتر همچون سازۀ اصلی»، و «هستی‌شناسی اروتیک فضای سایبر» واقعاً خواندنی‌اند.

اما ترجمۀ فارسی اثر!؛ ترجمۀ خانم تربتی قدری بدقلق است و باید با آن بسیار کلنجار رفت تا معنای عبارات را فهمید. ولی باز هم باید به ایشان خسته نباشید گفت که در حوزه‌ای دست به ترجمه زده‌اند که زبان فارسی در آن حوزه هنوز گنگ و ناآزموده است. مشخصات کتابشناختی این اثر به شرح زیر است:مایکل هایم. متافیزیک واقعیت مجازی. ترجمۀ سروناز تربتی. تهران: رخ‌داد نو، 1390 (نشر اثر اصلی 1993) 

کتاب «پست‌مدرنیسم و مجازی‌شدن در نگاه مارشال مک‌لوهان» (عنوان انگلیسی: Marshal McLuhan and Virtuality) از مجموعه‌ کتاب‌هایی است که انتشارات «توتم بوکز» (Totem Books) با عنوان «مواجهات پست‌مدرن» (Postmodern Encounters) منتشر کرده است. کتاب‌های این مجموعه، به انگلیسی، در قطع جیبی منتشر شده‌اند و به‌صورت مختصر و مفید یکی از موضوعات مبتلابه بشر معاصر را از دیدگاه پست‌مدرن مورد بررسی قرار داده‌اند. در ایران، بیشتر کتاب‌های این مجموعه توسط نشر چشمه منتشر شده‌اند. اما سه کتاب از این مجموعه که به بررسی فلسفی فضای مجازی پرداخته‌اند را ناشرانی غیر از نشر چشمه منتشر کرده‌اند.

از جمله کتاب زیر که توسط «سازمان انتشارات گفتمان» با مشخصات زیر منتشر شده است: کریستوفر هوراکس. پست‌مدرنیسم و مجازی‌شدن در نگاه مارشال مک‌لوهان. ترجمۀ سروناز تربتی و نادر صادقی لواسانی‌نیا. تهران: سازمان انتشارات گفتمان، 1381 (چاپ اول). 111 صفحه.

این کتاب هم از جمله کتاب‌هایی است که انتشارات «توتم بوکز» (Totem Books) با عنوان «مواجهات پست‌مدرن» (Postmodern Encounters) منتشر کرده است:
جورج میرسون. "هایدگر، هابرماس، و تلفن همراه". ترجمۀ محمود مقدس. تهران: شرکت نشر افسون خیال، 1393. 79 صفحه.

و کتابی دیگر، باز هم از مجموعۀ «مواجهات پست‌مدرن» (Postmodern Encounters) که شرکت نشر افسون خیال به فارسی ترجمه و منتشر کرده است:
کیرُن اُهارا. افلاطون و اینترنت. ترجمۀ محسن محمودی. تهران: شرکت نشر افسون خیال، 1393. 79 صفحه.

«جستاری فلسفی در ماهیت اینترنت» (The Internet: A Philosophical Inquiry) جدیدترین کتابی است که در این موضوع به زبان فارسی منتشر شده است و بیش از یک ماه از عرضۀ آن به بازار نشر نمی‌گذرد. درست است که نویسنده بر رویکرد فلسفی کتاب تأکید دارد، لیکن می‌توان گفت که این کتاب بیشتر ابعاد اخلاقی، اجتماعی، و سیاسی فضای مجازی اینترنت را مورد بررسی قرار داده است، تا ابعاد متافیزیکی آن را. مشخصات کتابشناختی اثر به شرح زیر است:
گوردن گرام. جستاری فلسفی در ماهیت اینترنت. ترجمۀ محمدرضا امین ناصری. تهران: کویر، 1393. 232 صفحه.

این کتاب منحصراً به بررسی فضای مجازی اختصاص ندارد، لیکن بخش‌هایی از آن، به‌ویژه فصل سوم با عنوان «آراء رافائل کاپورو در حوزۀ فلسفۀ اطلاعات»، با تأکید بر ارتباط متقابل میتوس و لوگوس به‌عنوان دو نوع ساختار پیام‌رسانی، تحلیلی انتقادی-تاریخی از ظهور فضای مجازی الکترونیکی ارائه می‌کند. مشخصات کتابشناختی اثر به شرح زیر است:محمد خندان. فلسفۀ اطلاعات در نظر لوچیانو فلوریدی و رافائل کاپورو. تهران: چاپار؛ نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، 1388، 241 صفحه.

کتابی که مشخصاتش در زیر معرفی شده، مجموعه مقالاتی است که من در فاصلۀ سال‌های 1383-1386 تألیف (2 مقاله) و ترحمه (7 مقاله) کرده‌ام. مقالاتی که در این کتاب، با رویکردی فلسفی به بررسی فناوری اطلاعات و فضای مجازی پرداخته‌اند، 4 مقاله‌اند: «زبان سنتی و زبان تکنولوژیک در تفکر هایدگر»، «علوم انسانی و ارتباطات دوربرد»، «صورت‌بندی اجتماعی و گفتمانی تکنولوژی‌های اطلاعاتی نوین»، و «پرسش از تکنولوژی اطلاعات؛ تفکر درباب ماهیت تکنولوژی اطلاعات در همسخنی با هایدگر».

مشخصات کتابشناختی اثر به قرار زیر است: محمد خندان. سیری فلسفی در سپهر اطلاعات: جستارهایی پیرامون اطلاعات، اطلاع‌رسانی، و تکنولوژی اطلاعات. تهران: چاپار؛ نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، 1388. 224 صفحه.

به نظر می‌رسد این کتاب برگرفته از رسالۀ دکتری مؤلف در رشتۀ علوم سیاسی باشد. نظم منطقی، چارچوب نظری حساب‌شده، و استناد به منابع متعدد  فارسی و لاتین  از نقاط قوت این کتاب است، گرچه نویسنده در شرح آراء برخی از متفکران، مانند هوسرل، هایدگر، واتیمو و لیوتار دقت لازم را نداشته و مطلب را به‌اختصار بیان کرده است. برخی از متفکران را نیز از قلم انداخته است، از جمله پل ویریلیو که نظرات خواندنی دربارۀ  جنبه‌های سیاسی فناوری‌های نوین دارد، یا دانا هاراوی که در بخش مربوط به فمینیسم ذکری از وی نشده است.

در این کتاب مؤلف کوشیده است پاردایم‌های رقیب در مواجهه با فناوری‌های اطلاعاتی نوین و از جمله فضای مجازی را مورد بررسی و مقایسه قرار دهد. وی این پارادایم‌ها را این‌گونه احصا کرده است: پارادایم انتقادی همدلانه (شامل سه رویکرد: رویکرد کلاسیک، رویکرد جدید، و رویکرد فمینیستی)؛ پارادایم انتقادی میانه (شامل چهار رویکرد: رویکرد تجدیدنظر طلب، رویکرد انتقادی، رویکرد محافظه‌کاری، رویکرد عمل‌گرایانه)؛ و پارادایم انتقادی رادیکال (شامل سه رویکرد: رویکرد پدیدارشناسی، رویکرد نئومارکسیستی، رویکرد پسامدرنیسم).

مشخصات کتابشناختی اثر به شرح زیر است: روح الله اسلامی. رهایی یا انتقاد: فلسفۀ سیاسی تکنولوژی اطلاعات در قرن بیستم. تهران: تیسا، 1393. 222 صفحه.

کتاب «آیین اینترنت: تهدیدی برای پیوند اجتماعی؟» از نخستین کتاب‌هایی است که با رویکرد انتقادی دربارۀ اثرات اجتماعی اینترنت به زبان فارسی منتشر شده است.

مشخصات کتابشناختی اثر به شرح زیر است: فیلیپ برتون. آیین اینترنت: تهدیدی برای پیوند اجتماعی؟ ترجمۀ علی اصغر سرحدی و ن. جمشیدی. تهران: امیرکبیر، 1382. 168 صفحه.

 گذشته از اینکه در جای جای این کتاب به فراخور بحث از جوانب مختلف دربارۀ «الکترونیکی‌شدن متن» سخن گفته شده است، لیکن به‌طور خاص در فصلی با عنوان «اینترنت یا ناممکن بودن damnatio memoriae» به بررسی تأثیر اینترنت بر ناممکن‌شدن «سانسور سخن» و «بایکوت افراد» پرداخته شده است.

مشخصات کتابشناختی اثر در زیر قابل مشاهده است: اومبرتو اکو و ژان کلود کریر. از کتاب رهایی نداریم. به سعی ژان فیلیپ دوتوناک. ترجمۀ مهستی بحرینی. تهران: نیلوفر، 1393. 308 صفحه.

کتاب «امپریالیسم سایبر» (Cyber-imperialism)، متأثر از فلسفۀ سیاسيِ چپ کوشیده است تأثیر فضای مجازی بر روابط جهانی را مورد بررسی قرار دهد. در بین فصول این کتاب، فصل‌های زیر به‌طور ویژه شایستۀ تأمل‌اند: «سه چهرۀ امپریالیسم اطلاعاتی»، «اینترنت و مسئلۀ مشروعیت: دیدگاه دوتاکویل»، «استعمارگری سایبر»، «آیندۀ کشورهای کوچک در عصر اینترنت»، «رسانه‌های ضدسرکردگی و ضدهژمونی»، «هویت فرهنگی و امپریالیسم سایبر»، و «چانه‌زنی بر سر هویت ملی و جنبش اجتماعی در فضای سایبر».

مشخصات کتابشناختی اثر این است: بوسا ابو. امپریالیسم سایبر: روابط جهانی در عصر جدید الکترونیک. ترجمۀ پرویز علوی. تهران: ثانیه، 1385. 472 صفحه.

دانشگاه ادیان و مذاهب، به انتشار مجموعه‌ای چهار جلدی با عنوان کلی «جستارهایی در رسانه» پرداخته است که تا به‌حال سه جلد اولش چاپ شده و امیدوارم جلد چهارمش نیز به‌زودی منتشر شود. همان‌طور که گفته شد، عنوان کلی این مجموعه «جستارهایی در رسانه» است و عناوین خاص هر یک از مجلدات این مجموعه به شرح زیر است:
جلد اول: فناوری و رسانه
جلد دوم و سوم: دین و رسانه
جلد چهارم: اخلاق و رسانه
انتخاب مقالات دست اول از صاحب‌نظران برجستۀ فلسفۀ تکنولوژی و فلسفۀ رسانه و ترجمۀ این مقالات توسط مترجمان خبره، این مجموعه را به مجموعه‌ای ارزنده و بی‌بدیل تبدیل کرده است.

درست است که این مجموعه شامل موضوع رسانه به‌طور کلی است، لیکن در جلد اول (جستارهایی در رسانه ۱؛ فناوری و رسانه) چند مقاله وجود دارد که به بحث نظری و فلسفی دربارۀ فضای مجازی اختصاص دارند که از جمله می‌توان به این مقالات اشاره کرد:
- فراهایدگر. تألیف آرتور کروکر. ترجمۀ سید مجید کمالی؛
- اطلاعات و واقعیت در پایان سده. تألیف آلبرت بورگمان. ترجمۀ مهبد ایرانی‌طلب
- سرعت و اطلاعات: زنگ خطر فضای سایبر. تألیف پل ویریلیو. ترجمۀ غلامرضا آذری.
- هستۀ واقعی فضای سایبر: فضای سایبر در حد فاصل انحراف و ضربه. تألیف اسلاوی ژیژک. ترجمۀ صالح نجفی
- اُمانیسم دیجیتال: جهان پردازش‌شدۀ مارشال مک‌لوهان. تألیف آرتور کروکر. ترجمۀ امید مهرگان

مشخصات کتابشناختی این اثر به شرح زیر است:
جستارهایی در رسانه ۱: فناوری و رسانه (مجموعه مقالات). گردآورندگان: سید حمیدرضا قادری و حسین عمید. ترجمۀ گروه مترجمان. قم: دانشگاه ادیان و مذاهب، ۱۳۸۸٫ جلد اول: ۶۳۳ صفحه.

کتاب «زیبایی‌شناسی و فلسفۀ رسانه» نیز حاوی مجموعه مقالاتی است که گرچه همگی‌شان به بررسی فلسفی فضای مجازی اختصاص ندارند، لیکن چند مقاله را می‌توان در بین‌شان یافت که متعاطی این موضوع شده‌اند، از جمله:
- هایدگر و مک‌لوهان و ماهیت حقیقت مجازی. تألیف مایکل هایم. ترجمۀ صدرا ساده؛
- رسانه‌ها در عصر دیجیتال. تألیف آنا آورت. ترجمۀ رحیم قاسمیان؛
- مطالعات اینترنت در قرن بیست و یکم. تألیف لورا ج. گوارک. ترجمۀ صفورا برومند

مشخصات کتابشناختی این اثر به قرار زیر است:
زیبایی‌شناسی و فلسفۀ رسانه. ترجمۀ گروه مترجمان. زیر نظر و با ویراستاری سید حسن حسینی. تهران: مهرنیوشا، ۱۳۸۸٫ ۶۴۲ صفحه.