به گزارش فرهنگ امروز به نقل از «هنرآنلاین» مسجد جامع جورجیر یکی از بناهای مربوط به دوره آل بویه بوده و در محله باب‌الدشت اصفهان، در مکان فعلی مسجد حکیم قرار داشته که درحال‌حاضر تنها بخشی از سردر آن باقی مانده است.

اما سردر آن که به مسجد «کافى‌‌الکفاه» (صاحب اسماعیل‌بن عباد از وزراى مشهور پادشاهان دیلمى در قرن چهارم هجرى قمری) تعلق دارد، در مردادماه 1335 از لابه‌لاى دیواره‌هاى گلى خارج و تعمیر شد. آنطور که کارشناسان می‌گویند، این سردر که در قسمت شمال غربى مسجد حکیم واقع شده است، از نمونه‌هاى بسیار قدیمى و عالى هنر آجرکارى و گچ‌برى در اصفهان به شمار مى‌رود و از نظر تاریخى و مذهبى ارزش فوق‌‌العاده‌اى دارد چراکه تنها اثر باقیمانده از دوره‌اى است که اصفهان پایتخت پادشاهان آل‌بویه بوده است.

سال گذشته سنگ‌بست سقاخانه مسجد حکیم تخریب شد. اثری که گفته می‌شود متعلق به دوره صفویه است. اهالی محله اما چندی پیش با اشاره بر شکسته شدن این سنگ‌بست و سرنوشت نامعلوم آن به گذر مسجد حکیم اشاره کردند که تردد و پارک خوردها این اثر تاریخی را مورد تهدید قرار داده‌اند.

اهالی محل، کف سازی‌هایی که سال گذشته با همکاری اداره میراث‌فرهنگی و سازمان نوسازی و بهسازی در گذر مسجد حکیم برای حفاظت‌ بیشتر از مسجد انجام گرفت را نه‌تنها موثر ندانستند که به گفته آن‌ها، تسطیح گذر و ایجاد کف‌پوش‌های جدید از تردد سنگین خوردها جلوگیری نکرد و درحال‌حاضر خودروها با حجم بسیار بالاتر در این گذر پارک می‌شوند.

اهالی محل تاکید کرده‌اند که پیشتر سازمان میراث فرهنگی استان اصفهان با ایجاد خندق بین سردر آجری و گذر فاصله‌ای نسبتا مناسب برای جلوگیری از پارک خودروها در نظر گرفته بود اما شهرداری اصفهان در تابستان سال جاری با دخالت مستقیم سازمان نوسازی و بهسازی با حذف این خندق شرایطی را فراهم کرد تا خودروها با سهولت در کنار سردر دیلمی جورجیر تردد و پارک کنند.

ناصر طاهری معاون میراث‌فرهنگی استان اصفهان این اظهارات را غیرکارشناسی خواند و به رد آن‌ها پرداخت.

وی گفت: سردر جورجیر در گذری قرار گرفته که سال گذشته اداره میراث‌فرهنگی با همکاری سازمان نوسازی و بهسازی اقدام به جمع‌آوری آسفالت‌های آن و کف‌سازی گذر کرد. طرحی که در کمیته فنی سازمان میراث‌فرهنگی مصوب و در جهت رفع مشکلات این گذر تاریخی انجام گرفت.

به‌گفته طاهری، سردر تاریخی جورجیر دارای حریم و موانعی است که دسترسی به آن را بسیار محدود می‌کند. چنانچه پیش از کف‌سازی احتمال آسیب این بنا بسیار زیاد بود اما هم‌اکنون تا جایی که من اطلاع دارم مشکلی مشاهده نمی‌شود و این اظهارات بیش از آنکه علمی باشد غیرکارشناسی است.

معاون اداره میراث‌فرهنگی اصفهان در حالی اظهارات اخیر نسبت به نگهداری نامناسب سردر مسجد جورجیر را غیرکارشناسی خواند که به‌گفته او، اگر اهالی نسبت به تردد خوردها و حفاظت از این اثر تاریخی نگران هستند درخواست خود را به‌صورت مکتوب ارائه دهند و درصورتی که این طرح به نفع بنا باشد و با مسدود کردن یک مسیر مشکلی برای رفت و آمد مردم ایجاد نشود و مورد تایید شهرداری اصفهان قرار گیرد، با سازمان نوسازی و بهسازی در میان می‌گذاریم و مشکلات این گذر را برطرف می‌کنیم.

همچنین به وضعیت سنگ‌بست صفوی که سال گذشته در اثر عملیات کف‌سازی سازمان نوسازی و بهسازی تخریب شد اشاره کرد و گفت: این اثر یک سنگ‌آب بود که اتفاقن در جریان ساماندهی آسیب ندید. درحال‌حاضر این سنگ‌آب را مکان دیگری منتقل کردیم تا مورد مرمت قرار گیرد.

مافروخی در کتاب «محاسن اصفهان» در توصیف این مسجد آورده که این بنا توسط صاحب بن عباد ساخته شده و دارای شبستان‌ها، خانقاه‌ها، کتابخانه و مدارسی بوده است. وی می‌نویسد این مسجد از مسجدماجع اصفهان کوچک‌تر، ولی از آن زیباتر و مستحکم‌تر بوده است. مناره این مسجد از خشت خام به ارتفاع صد ذرع بوده است. مقدسی در سال 375 هجری قمری از مسجد جامعی یادکرده که ستون‌های گردی داشته و در ضلع جنوبی آن مناره رفیعی به ارتفاع 70 گز وجود داشته که همگی از خشت ساخته شده بوده‌اند. به نظر می‌رسد این توصیفات درباره مسجد جورجیر باشد.

این سردر، نمونه‌ای بسیار عالی از هنر آجرتراشی و گچ بری نیمه دوم قرن چهارم هجری است و بر آن کتیبه‌ها و خطوطی خوانده می ‌شود که فاقد عبارات تاریخی است. این کتیبه‌ها به خط کوفی گچ بری شده‌اند. سراسر سردر با طاق نماها، نقوش متنوع آجری و گچی با غنایی فراوان تزیین و نماسازی شده است. عرض کل نمای سردر، 35/11 متر است.

دو فضای جانبی، دالان سردر را در میان گرفته که عرض هر یک 95/3 متر است. تمام سطوح بنای سردر به طاق نماها و حفره‌هایی منقسم است که با دالبرهای مدوری محدود شده‌اند و در بالا به طاقی نیم دایره شکل ختم می‌‌شوند. برفراز سردر، سطوح مقعری شبیه به فیلگوش با تزیینات گچ بری شده دیده می‌‌شود.

این سردر زیبا روزگاری مردمان را به درون بنایی باشکوه به نام مسجد جامع جورجیر (گور گیر) یا مسجد جامع صغیر (در مقابل مسجد عتیق یا جامع کبیر) در انتهای بازار رنگرزان هدایت می‌کرده است؛ مسجدی که کار ساخت آن در دوره وزارت "صاحب اسماعیل عباد" وزیر مویدالدوله و فخرالدوله دیلمی در نیمه دوم سده چهارم هجری قمری به پایان رسید و در پی حمله خانمان‌سوز مغول به ایران، بجز همین سردر، بقیه بخش‌های آن همچون مناره بی‌نظیر یک‌صد متری‌اش ویران شد و بعدها در دوران صفوی، مسجد حکیم به همت "حکیم محمد داوود" پزشک شاه عباس دوم در جای آن ساخته شد. اما این سردر با شکوه به عنوان نمونه‌ای عالی از هنر معماری دوران دیلمی، تنها بازمانده مسجد جورجیر است که برایمان به یادگار مانده است.

سردر جورجیر یکی از قدیمی‌ترین بناهای تاریخی دوره دیلمی و نمونه بارز آجرکاری و گره سازی به سبک رازی از آن دوره است و قدیمی‌تر از گنبد تاج‌الملک در مسجد جامع عتیق اصفهان به عنوان نمونه‌ای از هنر آجرکاری با سبک رازی از دوره سلجوقیان است. این سبک که از ری برخاسته، مبنی بر استفاده از آجر در ابعاد کوچک برای ایجاد نقوش مختلف هندسی در کالبد بنا و تزیین چشمگیر آن بوده است. در سردر جورجیر، هنر آجرکاری در بخش‌های سازه‌ای و تزئینی به قوت و استادانه در دل یکدیگر به کار رفته است.

قوش یگانه به‌کار رفته در سردر جورجیر آمیخته‌ای است از طرح‌های خطی هفت شاخه، کتیبه‌های کوفی، طرح‌های گل و برگ، شمعدان‌های سه‌شاخه، نقوش پایه شمعدان، نقش لاله‌گون، طرح‌های هندسی، نقش‌هایی شبیه حروف عبری و پهلوی، شمسه هشت، درخت و پرنده، غنچه‌های محدب، نقوش گیاهی بال‌مانند، تزیینات زنجیری، شمعدان هفت شاخه، و گل‌های سه‌پر لاله‌مانند که هر یک هماهنگ با دیگر نقوش در جای خود نشسته‌اند.

شاخص‌ترین ویژگی سردر جورجیر یک قوس شکنج یا کنگره‌ای بزرگ یازده‌پر بر فراز آن است که در نوع خود بی‌نظیر است و پشت‌بغل‌های آن با نقوش چلیپای ایرانی تزئین شده است. نمونه‌های کوچک‌تری از این کمان شکنج را با پنج‌پر بر فراز دو تاق‌نمای کوچک‌تر در دیواره‌های جانبی سردر می‌توان دید که در بالا و پایین شبدری پنج‌پر آن‌ها، نقوش شمسه هشت و نقوش شبیه حروف الفبای پهلوی و عبری به کار رفته است که نشانه‌ای از توجه سازندگان بنا به نمادهای ادیان گوناگون است.

از کتیبه سردر دیلمی جورجیر که به خط کوفی گچ‌بری شده بود، در طرف راست فقط عبارت "بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم" و در طرف چپ سردر، عبارت "بالقسط‌لاالله‌الا‌هوالعزیز‌الحکیم" برجای مانده و بقیه کتیبه از بین رفته است. در نماهای خارجی طرفین سردر و در داخل تاق‌نماهای آجری آن عبارات "لااله‌الاالله"، "محمد‌رسول‌الله"، "القدره‌لله"، "العظمه‌لله"، "سبحان‌الله"، "الحمد‌لله" به خط کوفی گچ بری شده و باقی مانده است.

از پایین تا بالای فرورفتگی دیوار سمت راست بیرونی سردر، پنج جفت نقش شمعدان‌مانند تکرار شده است که در بالای هر هفت نقش شمعدان، کتیبه‌ای مستطیل شکل دربرگیرنده عبارات قرآنی به خط کوفی دیده می‌شود. در هر نقش شمعدان مانند، در طرفین یک شاخه اصلی، سه جفت شاخه با زاویه شکست 90 درجه بر روی هم جاگرفته و لبه بالایی شاخه‌های دوم و سوم با گردشی نرم به بیرون خمیده شده است.

از دیدگاه نگارندگان، این نقوش یادآور شمعدان حَنوکا Hanuka Candlestick)) است. پیروان آیین یهود شمع‌های شمعدان هفت‌ شاخه حنوکا را در "عید حنوکا" یا "عید اخلاص" یا "جشن روشنایی" روشن می‌کنند و در این جشن هشت‌روزه‌ که از نظر زمانی به عید کریسمس نزدیک است، یاد و خاطره پیروزی‌های کهن را زنده می‏‌کنند. بر بنیان یک روایت مذهبی یهود، عید حنوکا یادآور تنها چراغ باقیمانده در نیایشگاه مکابیون در زمان جنگ با یونانیان است که گرچه تنها برای مصرف یک روز روغن داشته اما به مدت هشت روز روشن می‌ماند.

در پایین دیوار بیرونی چپ سردر، نقش دو جفت پرنده در دو ردیف (چهار پرنده) به نشانه چهار پدیده طبیعی نماد زندگی در فلسفه ایران باستان، در زیر یک درخت به چشم می خورد که به نظر می رسد تکرار نماد درخت زندگی و الهام گرفته از معماری ایرانی پیش از اسلام به ویژه معماری دوران هخامنشی و ساسانی باشد. یکی دیگر از نقوش جالب توجه دیوارهای جانبی، نقوش گیاهی تداعی کننده بال شاهین، پرنده نماد قدرت در ایران باستان و همچنین یادآور نماد فروهر است.

در دو طرف بالای درگاه ورودی و داخل نیم‌گنبد، دو پیلپوش متقارن پوشیده از نقوش گیاهی و هندسی هستند. استفاده از نقوش ترازو مانند در لابه‌لای نقوش گیاهی که یادآور "مهر ترازو دار" نماد دادگستری در ایران باستان هستند و تاکید در به‌کارگیری عبارت "قسط" در کتیبه گچ‌بری سردر، می‌تواند نشانه‌ای از کاربری دیگر بنای جورجیر به عنوان جایگاهی برای رسیدگی به مسائل حقوقی مردمان آن زمان باشد.

به این ترتیب به‌نظر می‌رسد که آمیختگی کم‌نظیر این نقوش در سردر جورجیر صرفا با هدف تزئین سازه به کمک نقوش متداول در معماری ایرانی نبوده و انتخابی هدفمند و دارای پیام خاص بوده است. به سخن دیگر، با توجه به سابقه همزیستی پیروان ادیان اسلام، یهود، مسیحی و زرتشتی در اصفهان و برپایه نقش‌های برجای مانده در سردر جورجیر، به‌نظر می رسد که بنای جورجیر در زمان خود کاربری فراتر از یک مسجد داشته و به عنوان "خانه ادیان" و به نشانه صلح و همزیستی پیروان ادیان گوناگون در اصفهان ساخته شده بود.

سردر جورجیر در مردادماه سال 1335 خورشیدی که دکتر لطف اله هنرفر ریاست اداره باستان شناسی اصفهان را بر عهده داشت به راهنمایی وی از زیر قشری ضخیم از کاهگل که آن را از دیدگان دور داشته بود، خارج شد و اگرچه در همان دوران مرمت‌هایی بر روی آن صورت گرفت، اما متاسفانه تدابیری جدی برای حفاظت و مرمت دوره‌ای این میراث بی‌مانند اندیشیده نشد بلکه تا سال 89 به‌خاطر بی‌توجهی شهرداری اصفهان و سازمان میراث فرهنگی، اطراف این سردر یگانه به زباله‌دانی اهالی محل تبدیل شده بود و به واسطه نفوذ رطوبت آب‌های سطحی، بخش‌های پایینی این بنا به شدت دچار نم کشیدگی و در حال تخریب بود. امروز زباله‌ها از کنار این سردر تاریخی جمع‌آوری شده است اما تهدید به تخریب گریبانگیر این بنای باشکوه را رها نکرده است.