به گزارش فرهنگ امروز به نقل از ایبنا؛ چندی پیش مقاله ای از جویا جهانبخش را با عنوان «کاری نه خورایِ نام سعدی! » در نقد کتاب دکتر علی اکبر ولایتی منتشر کرد. سپس دکتر ایمان نوروزی مقاله ای در نقد این نقد برای ایبنا نوشت. اینجا بخوانید. مقاله زیر نقدی بر این نقد است.
نبـایـَد سُخَـن گـفـت ، ناسـاخــتــه
نشـایـَد بُــریــدن ، نیَـنـداخــتــه
تـأمّـُلْ کُــنـان در خَـطـا و صَـواب،
بِـه از ژاژْخـایـانِ حاضِـرجَــواب
صَد انداختی تیر و هر صَد خطاست
اگر هوشمَندی ، یک انداز و راست!
چه نیکو زده ست این مَثَل بَرْهَمَن :
بُـوَد حُرمَـتِ هرکَـس از خویـشتـن !
( از : بوستان )
انتشارِ مقالۀ « کاری نه خورایِ نام سعدی! » و پَرده بَرافگَندن از کاستیها و ناراستیهایِ تألیفی پریشان و بَس نابسامان دربابِ شیخِ شیراز که نامِ «دکتر علی أَکبرِ ولایتی» را به عنوانِ پدیدآورنده بر جِلد و صفحۀ عنوان دارد ، بیش از آنچه گمان می رفت توجُّه و تَحسین و تَشویقِ شماری از أَهلِ کَلِمَه را برانگیخت . این گفتار که نخست در مجلّۀ آینۀ پِژوهش ( ش ۱۴۷ ، صص ۳۷ ـ ۵۲ ) انتشار یافت و از آنجا از بعضِ پایگاههایِ « فضا» یِ مَجازی سَربَرآورد و پَسانْ تر در صفحۀ یادگارستان نیز ـ که بر بعضِ قَلَمیّاتِ راقم اِحتِوا دارد ـ عَرضه شد ، البتّه ، بر یکی از هَمکاران و هَنبازانِ آقایِ دکتر علی أَکبرِ ولایتی در کارِ تألیف و کتابْ آفرینی ، سَخت ناگوار و گران آمد ، چَندان که دست یازید و قَلَم رَنجه کرد ، و به زَعمِ خویش ، نَقدی بر آن نَقد نوشت ، و آن مَکتوبِ در صورتْ پاسُخْ وار و در سیرتْ ناهَنجار را در فضایِ مَجازی انتشار داد .
نوشتارِ وی ، بِنا بر آنچه «خبرگزاری کتاب ایران( ایبنا)» ، به تاریخِ يکشنبه ۹ آذرِ ۱۳۹۳هـ . ش . انتشار داده ، از این قرار است :
« دکتر ایمان نوروزی :
نقد کتاب گرچه در کشور ما به صورت یک سنت نهادینه و سامان‌مندِ علمی درنیامده، اما، در چند دهۀ اخیر، رواجی بیش و کم داشته است. پیش از انقلاب، نشریاتی نظیر راهنمای کتاب، سخن،یغما، هنر و مردم در هر شمارۀ خود بخشی را به نقد کتاب می‌سپردند. به‌ویژه مجلۀ راهنمای کتاب مقالات ارزنده‌ای از اهل قلم و اندیشه دربر داشت که در آن، منتقدانی فرهیخته و متعهد کتاب‌هایی در حوزۀ تاریخ را مورد ارزیابی قرار می‌دادند.
در سال‌های اخیر نیز این روند ادامه داشته و نشریات وزینی نظیر نشر دانش، کیهان فرهنگی،جهان کتاب، کتاب ماه، و کِلک بدین مهم پرداخته‌اند. در این صحنۀ پرتکاپوی نقد کتاب که آثار ارزندۀ منتقدان فرهیخته مایۀ مباهات جامعۀ علمی کشور و مایۀ رشک منتقدان غربی است، گه‌گاه و به‌ندرت، نقدهایی به چشم می‌خورد که خاطرۀ تلخ هجوها و تمسخرهای مبتذل شاعران هجویه‌سرا و نقض‌های ناسزاگونۀ نگارندگان اعصار گذشته را در خاطر اهل علم و ادب زنده می‌کند و دنیایی پرعداوت و کینه‌توزانه را ترسیم می‌کند.
منتقدانی از این دست غافلند از تأثیر عمیق نگارش‌ها در جهت‌دهی به اندیشه‌ها و غافلند از این‌که نوشته‌ها فرهنگ‌ها را دگرگون می‌کنند و جامعه‌ها را به این سو و آن سو می‌کشانند و انتقادات هجوآمیز اگر متعدد و متنوع شوند دست‌کم بحران فکری در جامعۀ علمی کشور به‌وجود می‌آورند. این در حالی است که حق جامعۀ علمی، سلامت فرهنگی و آرامش فکری است تا به‌دور از آموزش‌ها و القائات گمراه‌کننده راه خویش را به سوی کمال و ترقی بپیماید و در راه اکتشاف مجهولات و استخدام بیشتر امکانات خدادادی برای کمال بشری گام بردارد و در پیچ و تاب پاسخ دادن به انتقادات هجوآمیز گرفتار نماند.
برآوردن این نیازْ حق دفاع و حراست فرهنگی را برای اعضای جامعۀ علمی و فرهنگی کشور به‌وجود می‌آورد و اهل قلم را در به‌کارگیری قلم برای حراست فرهنگیْ صاحبِ حق می‌کند. بر اساس این اندیشه و بر پایۀ این استدلال، نگارنده بر آن شده تا در دفاع از ارزش قلم و حراست از حریم علم، و نه در دفاع از شخص و یا مؤسسه‌ای و سازمانی، با دانش اندک و بضاعت علمی کم‌مایۀ خویش در حد توان به بررسی و شاید در مقام پاسخ به برخی انتقادات مطرح‌شده در مقاله‌ای تحت عنوان «کتاب سعدی شیرازی و علی‌اکبر ولایتی» به قلم آقای جویا جهانبخش بپردازد که در مجلۀ آینۀ پژوهش و نیز دیگربار، از طریق خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) منتشر شده است.
سخن را با بهره‌گرفتن از کلام استاد سخن، سعدی شیرازی، که موضوع کتاب و نقد آن بوده آغاز می‌کنم که در باب هشتم گلستان می‌نویسد: «متکلم را تا کسی عیب نگیرد سخنش صلاح نپذیرد». ما نیز به‌پیروی از آن استاد گران‌مایه بر این باوریم که نقد اگر نیک صورت پذیرد می‌تواند عصای دست نگارنده در طی طریق مطالعه و نگارش و چشم دیگر نویسنده باشد تا معایب و محاسن کارش را دریابد و پردۀ خوب‌نمایی را از برابر دیدگانش کنار زند.
زیرا پیش از نقد درست و علمی اثر، هر نویسنده‌ای حاصل کارش را شایسته‌ترین می‌پندارد و اگر باوری جز این می‌داشت چه جای نشر می‌دید که بدان دست یازد؟ حضرت امام زین‌العابدین (ع) می‌فرمایند: «حق ناصح این است که نسبت به او تواضع کنی، به او دل بدهی و گوش فراداری تا اندرز او را بفهمی و سپس در آن تأمل کنی.
اگر درست گفته خدا را بر آن حمد کنی و از او بپذیری و نصیحت او را قدر بدانی و اگر درست نگفته با او مهربان باشی و او را متهم نسازی و بدانی که در خیرخواهی تو کوتاهی نکرده و تنها راه خطا رفته است» (حضرت امام زین‌العابدین (ع) به‌نقل از ابن شعبه، حسن بن علی (۱۳۷۷). تُحَف‌العقول، به‌تصحیح علی‌اکبر غفاری، ترجمۀ محمدباقر کمره‌ای، تهران، صدوق، ص ۲۷۷).
بر این اساس، پیش از هرچیز نظر منتقد محترم را گرامی داشته و دیدگاه انتقادی وی را ارج می‌نهیم که قلم در دست گرفته و با ذهن نقاد و اندیشۀ وقّاد خویش به بررسی و واکاوی مطالب علمی و تاریخی کتاب «سعدی شیرازی» پرداخته است. اما آیا شایسته‌تر آن نبود که منتقد محترم که خود پژوهشگر و کتاب‌شناس و مصحح متونی نظیر سلوة‌الشیعه (۱۳۸۳)، اساور من ذهب در احوال حضرت زینب (س) (۱۳۸۳)، ترجمۀ فرحة‌الغری (۱۳۷۸)، و شرح خطبۀ متقین (۱۳۸۴) و مترجم آثاری چند از جمله سیره و سیمای امام حسین [ و ] اندوختۀ خداوند (۱۳۸۱) و (۱۳۸۲) و از چشمۀ خورشید (۱۳۸۶) و نشایش [ کذا ؛ صحیح : نیایشِ ] ابوحمزۀ ثمالی (۱۳۹۱) و پژوهشگر حدیث و ادیب و تراجم‌نگار است و درنتیجه خود در عرصۀ فرهنگ و تمدن اسلامی گام بر می‌دارد حریم سخن را پاس می‌داشت و به وادی هجو و توهین غیرعلمی و غیراسلامی نمی‌افتاد؟
آنجا که دربارۀ شخصیت علمی بزرگی که همواره پشتیبان تولید آثار علمی و فرهنگی بوده، به‌جفا و به‌دور از حرمت قلم، و احتمالاً از روی تمسخر می‌نویسد: «یک نفر هم حجت‌الاسلام است و هم دکتر!». نویسندۀ محترم احتمالاً بر این نکته اشراف نداشته‌اند که حجت‌الاسلام دکتر مهدی خاموشی دارای مدرک تحصیلی دکترای فقه و حقوق از مدرسۀ عالی شهید مطهری و درنتیجه، تحصیلاتی هم‌راستا با تحصیلات حوزوی خویش هستند. از سوی دیگر، آیا شایسته است این شخصیت بزرگ علمی را که در مدت شش سال نخست تصدی ریاست سازمان تبلیغات اسلامی (از ۱۳۸۰ تا کنون)، سالانه ۱۰ دبیرستان علوم و معارف اسلامی در کشور راه‌‌اندازی کردند با چنین الفاظی یاد کرد؟
منتقد محترم پس از تاختن به آن شخصیت علمی، به‌جفا، مقام علمی بزرگی دیگر را به باد تمسخر می‌گیرد و با تعجب از این یاد می‌کند که چرا مسئولیت تألیف مجموعۀ یکصد و ده‌جلدی تک‌نگاری‌های آفتاب از سوی دکتر حجت‌الاسلام خاموشی به آقای دکتر علی‌اکبر ولایتی سپرده شده است. وی می‌نویسد: «اگر آن یک نفر پیشنهاد ۱۱۰ جلد تک‌نگاری را به ارسطو یا ابن سینا یا علامه حلی هم داده بود کار نامربوطی کرده بود تا چه رسد به آن‌که پیشنهاد تألیف ۱۱۰ تک‌نگاری گوناگون را به دکتر علی‌اکبر ولایتی داده باشد». شاید خوانندۀ نقد موردنظر در اینجا با خواندن این سخن منتقد با وی هم‌داستان و هم‌رأی شود زیرا منتقد محترم هیچ اشاره‌ای به قطع چاپ و شمار صفحات این به‌اصطلاح یکصد و ده جلد کتاب نکرده است.
در این مورد باید سخن منتقد محترم را با ذکر این نکته تکمیل و تصحیح کرد که مجموعۀ مورد نظر مجموعه‌ای از تک‌نگاری‌ها دربارۀ زندگینامۀ مشاهیر فرهنگ و تمدن اسلام و ایران است که در قطع جیبی و با شمار صفحات متوسط ۱۲۰ صفحه منتشر می‌شود که با احتساب متوسط کلمه‌شمار ۱۵۰ کلمه در صفحه، هر جلد آن به‌طور متوسط محتوی حدوداً ۱۵۰۰۰ کلمه است. از استدلال علمی منتقد محترم پیداست که اهل تحقیق و مطالعه هستند؛ پس توقع می‌رود که بدانند شمار کلمات بسیاری از مقالات دربارۀ زندگینامۀ مشاهیر در دانشنامه‌های معتبر موجود در همین حدود است و احیاناً باز مطلع هستند که مؤلفین شمار بسیاری از این مقالات افراد انگشت‌شماری‌اند که متخصص و متبحر در تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران‌اند. البته این تدبیر بی‌پشتوانه و خام‌دستانه نبوده چراکه گردانندگان این مجموعه‌های بزرگ علمی برترین دانشمندان معاصر ایران اسلامی بوده و هستند.
حکمت این کار در این بوده که لازم نیست مقاله‌ای دربارۀ کمال‌الملک را یک نقاش بنویسد و اگر بنویسد هم کار صوابی نیست. تدبیر درست و اندیشۀ کامل آن است که تاریخ‌دانی که متبحر در تاریخ عهد قاجار و مناسبات سیاسی و اجتماعی درباریان آن دوران است شرح زندگانی آن استاد گران‌مایه را بنویسد و آنگاه در سبک و سیاق نقاشی و طرح‌اندازی بر بوم از استادی نقاش و طراحی پرمایه کمک گیرد.
این تدبیر از آن روست که نقاش به تنهایی قادر به شناسایی پیچیدگی‌های زندگینامۀ شخصیت‌های تاریخی نیست و اگر بدین کار دست یازد حاصل کارش چیز قابل‌اعتنایی از آب در نمی‌آید. کاری که مؤلف در مجموعۀ آفتاب کرده کاری از همین جنس است یعنی زمینۀ ذهنی علمی خویش را با بهره‌گیری از منابع تاریخی و علمی همراه کرده و از پژوهشگران و صاحبان علم و فن کمک و راهنمایی گرفته تا نتیجۀ کار مقبول اهل مطالعه و تحقیق و مداقه شود. نگارندۀ این مقال که فرصت همکاری، و به‌عبارت بهتر، تلمذ، در محضر ایشان را داشته به‌عینه شاهد این هم‌فکری‌ها و هم‌اندیشی‌ها بوده و هستم.
اما باز گردیم بر موضوع واگذاری مسئولیت سنگین تألیف کتاب‌های مجموعۀ آفتاب به آقای دکتر علی‌اکبر ولایتی. پرسشی که در اینجا لازم است بدان پاسخ داده شود آن است که چرا این مسئولیت در میان دانشمندان امروز کشور به ایشان پیشنهاد شده است.
دکتر علی‌اکبر ولایتی که دارندۀ نشان درجۀ یک دانش و پژوهش و پژوهشگر برتر حوزۀ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران و استاد برگزیدۀ بنیاد ملی نخبگان هستند، با سابقۀ خدمت طولانی‌مدت در نهادهای علمی کشور نظیر هیئت امنای بنیاد دایرة‌المعارف اسلامی، هیئت مؤسس دانشگاه آزاد اسلامی و ریاست کمیتۀ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران شورای عالی انقلاب فرهنگی (از سال ۱۳۸۴)، انجمن قلم جمهوری اسلامی (از سال ۱۳۸۶) و سابقۀ تأسیس دو دانشکده، یکی دانشکدۀ پزشکی علوم و تندرستی به ریاست مرحوم دکتر محسن ضیائی که فارغ‌التحصیلان آن امروز پزشکان متخصص و متبحرند و دیگری دانشکدۀ روابط بین‌الملل وزارت امور خارجه که مفاخر امروز صحنۀ بین‌الملل ایران، روزی دانشجویان آن بودند، و نیز تألیف بیش از ۱۰۰ عنوان کتاب، حدود ۱۷۷ عنوان مقاله در مجلات معتبر داخلی و بین‌المللی و ۱۷ عنوان مقاله در کنگره‌های بین‌المللی و سرپرستی تألیف دانش‌نامه‌ها و دایرة‌المعارف‌های بزرگی نظیر دایرة‌المعارف پزشکی در اسلام و ایران، تقویم تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران و پویایی فرهنگ و تمدن اسلام و ایران شایستگی و توان علمی خود را ثابت کرده‌اند.
افتخارات علمی ایشان محدود و منحصر به دوران شکوهمند انقلاب اسلامی و پس از آن نیست، بلکه پیش از انقلاب نیز، در سال ۱۳۵۳، دکتر ولایتی برندۀ جایزۀ دکتر قریب برای بهترین مقاله در طب اطفال شدند و دو جلد کتاب تألیفی ایشان در بیماری‌های عفونی سالها منبع اصلی درسی دانشجویان پزشکی و رزیدنت‌ها بود . پیش از تصدی وزارت امور خارجه، ایشان در سال ۱۳۶۰ کتابی با عنوان درآمدی بر نهضت مشروطه تألیف کردند که تاکنون بیش از بیست بار تجدید چاپ شده است.
امروز هم وی دارای h-index مرتبۀ ۱۶ شمرده می‌شوند که اهل فن می‌دانند چه مرتبۀ علمی بالایی را نمایان‌گر است و چه تعداد اندکی از اساتید در صحنۀ بین‌المللی واجد چنین مرتبه‌ای هستند. اما علاقۀ این بزرگوار و بخش اعظم نوشته‌هایشان در زمینۀ علوم و فرهنگ و تمدن اسلامی و ایرانی بوده و این مایۀ تفاخر و مباهات جامعۀ علمی و فرهنگی ایران است که مشغولیت فراوان ایشان در صحنه‌های بین‌المللی و سیاسی وی را از توجه به این حوزۀ مهم و سرنوشت‌ساز کشور باز نداشته است. تدوین زندگینامۀ مشاهیر بزرگ علمی و فرهنگی کشور نیز، هم دغدغۀ همیشگی و هم در راستای علایق شخصی ایشان بوده است.
ریاست محترم سازمان تبلیغات اسلامی با اتکا به سابقۀ تألیفات فراوان دکتر ولایتی در زمینۀ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران، شامل کتاب‌های نقش شیعه در فرهنگ و تمدن اسلام و ایران که تاکنون دوازده‌بار تجدید چاپ شده، پویایی فرهنگ و تمدن اسلام و ایران – که به ۶ زبان ترجمه شده و یکی از سرپرستان ترجمۀ آن پرفسور علی العطاس، دانشمند بزرگ جهان اسلام در مالزی، است، فرهنگ و تمدن اسلام و ایران (کتاب درسی دانشگاهی)، دانشنامۀ جوانمردی، تاریخ کهن و معاصر ایران‌زمین، تاریخ معاصر (کتاب درسی دورۀ متوسطه) که هر سال در تیراژ هشتصدهزار نسخه منتشر می‌شود، تقویم تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران، تاریخ علم، فرهنگ و تمدن اسلام و ایران، و ده‌ها کتاب دیگر، مسئولیت تألیف این مجموعه را به ایشان پیشنهاد کرده که الحق، کار شایسته و به‌جایی بوده است.
باید یادآوری کرد که در اروپای بعد از رنسانس، زمانی که اروپاییان خواستند پایه‌های تمدن جدیدشان را بنیاد نهند، نخست به سنت دانشنامه‌نگاری روی آوردند تا یک زمینۀ تفاخر و عزت‌نفس برای مردمشان طراحی کنند و بر پایۀ آن بنای بلند علمی خویش را بسازند. ما نیز اگر برآنیم که فرهنگ و تمدن غنی اسلامی و ایرانی خویش را احیا کنیم، نخست باید با انتشار آثاری از این دست، که مجموعۀ تک‌نگاری‌های آفتاب نیز خارج از آن نیست، آن حس اعتماد به نفس و توان‌مندی را در مردم خویش بیدار کنیم. فلسفۀ وجودی و شمار و تنوع بسیار آثار این مجموعه همین است.
از این مقدمات که بگذریم، بحث را در موضوع انتقادات علمی و تاریخی منتقد محترم به کتاب پی خواهیم گرفت. منتقد محترم در نخستین انتقاد علمی‌اش از کتاب، بر «محدث‌خواندن» سعدی می‌تازد و می‌نویسد: «هیچ دلیلی نداریم که تحصیلاتش از وی فقیهی متبحر و مفسری چیره‌دست و محدثی مسلط ساخته باشد [...]. راست آن است که نه فقط سعدی، که بسیاری از شاعران و نویسندگان و واعظان متصوف ما، حتی مولوی که زمانی «سجاده‌نشین باوقاری» بود و اهل فقه و فتوی، آری، او و امثال او نیز در دانش‌هایی چون حدیث، در مرتبتی از تدقیق و تحقیق نبودند که بتوان بی‌پروا ایشان را مفسری چیره‌دست و محدثی مسلط به احادیث لقب داد». جای بسی شگفتی است که منتقد محترم چنین سخنی را در نقد خویش جای داده و چنین غیرعلمی قضاوت کرده است.
بر هیچ محقق، و یا حتی اهل مطالعه‌ای، پوشیده نیست که یکی از راه‌های اصلی پی‌بردن به اندیشه و بن‌مایه‌های فکری و نیز تحصیلات یک اندیشمند بررسی فحوای کتاب‌های آن اندیشمند است. مگر ما که فردوسی بزرگ را حکیم می‌خوانیم نام و نشانی از استاد حکمت و فلسفۀ او در دست داریم یا در مورد طبری که وی را به‌درستی مورخ می‌خوانیم اطلاعی از تحصیلاتش نزد استادان تاریخ داریم. پس آیا حتماً باید بدانیم که سعدی اجازۀ حدیث از چه کسی داشته تا پی به محدث بودن او ببریم؟ آیا کافی نیست که سعدی متجاوز از دویست حدیث را در گلستان و بوستان در موضع درست به‌کار برده و نقل کرده و این کار را با چنان ظرافت و درک عمیقی از فحوای احادیث انجام داده که زبان از توصیف آن قاصر است.
این در حالی است که بزرگان حدیث ما به «چهل‌حدیث»هایشان شهره‌اند؛ مانند اربعین ابن زهره حلبی، شهید اول، دیلمی، شیخ بهائی، علاّمه مجلسی و الاربعون حدیثا عن اربعین شیخا من اربعین صحابیاً از شیخ منتخب الدین [ کذا ! ظ : منتجب الدّین ] ، الاربعون حدیثا از سید عبداللّه شُبَّر، رسالة اربعین حدیثاً عن الاربعین رجلاً فی فضائل امیرالمؤمنین (ع) از جمال الدین یوسف بن حاتم شامی و رسالة فی الاربعین حدیثاً فی سوء عاقبة المعاندین لاهل البیت(ع) از سید امیر فیض‌اللّه بن عبدالقادر تفرشی، الاربعین الحسینیه حاج میرزا محمد ارباب قمی و حاج شیخ عباس قمی و حاج میر سید علی بهبهانی، باقری مجتهدین ایرانی [ کذا ! ظ : بانویِ مجتهدۀ ایرانی ]، و الاربعون حدیثاً دلیلاً فی امامة الائمة الطاهرین از ملا محمد طاهر قمی، اربعین حاج میرزا محمد علی قراجه‌داغی، و الاربعون حدیثاً قاضی سعید قمی و الرسالة الاربعینة [ کذا! ] شیخ عبداللّه نجفی وفسی عراقی قحاج [ کذا! ] شیخ محمد تقی شوشتری، و اربعین حدیث حضرت امام خمینی (ره) که بعضی از این اربعین‌ها نام مخصوصی دارند مثل «لسان الصادقین»، «زلال المعین»، «الماء المعین»، و بعضی هم معنون به عنوان اربعین حدیث هستند.
در مقایسه، سعدی پنج برابر این کتب، حدیث اصیل و معتبر روایت کرده است و شگفت است اگر او را محدث نخوانیم. آقای ناصر باقر بیدهندی در مقالۀ «نظری به احادیث و اخبار در آثار سعدی» که در شمارۀ ۲۵ مجلۀ مشکوة در زمستان ۱۳۶۸ (ص ۱۵۲ – ۱۶۸) [ انتشار یافته ] این احادیث را که سعدی روایت کرده به‌دقت فهرست کرده و یک‌به‌یک آنها را با کتب حدیثی دیگر مطابقت داده و اصالت آنها را ثابت کرده است. برای پرهیز از اطالۀ کلام منتقد محترم و خوانندگان فخیم را به آن مقالۀ ارزشمند ارجاع می‌دهیم.
دیگر این‌که منتقد محترم بر کتاب سخت می‌تازد که در آن آمده است: «امروز قدیم‌ترین نسخۀ مشهور شاهنامه که در دست است همان نسخۀ بایسنقری است که در ۸۲۹ ق تحریر یافت» (ص ۲۸). منتقد محترم می‌نویسد: «[این] مدعایی است به‌کلی بیراه!» و در ادامه، به نسخه‌های قدیم‌تر شاهنامه اشاره می‌کند. آشکار است که شاهنامۀ بایسنقری قدیم‌ترین نسخۀ شاهنامهنیست؛ اما چرا منتقد محترم به واژۀ «مشهور» در جملۀ نقل‌شده از قول دکتر ولایتی توجه کافی نکرده و نیز توجه کافی لحاظ نداشته که این جمله همان‌طور که در متن کتاب اشاره شده، نقلی است از مرحوم استاد رضازاده شفق در تاریخ ادبیات ایران (ص ۴۱۲).
اگر تأکید دکتر ولایتی و مرحوم رضازاده شفق را بر صفت «مشهور» نپذیریم و با لجاجت، اصرار کنیم که دکتر ولایتی بر نسخ قدیم‌تر شاهنامه آگاهی نداشته‌اند، آیا می‌توان گمان برد که استاد رضازاده شفق با آن همه سابقه در پژوهش در تاریخ ادبیات ایران نیز از وجود نسخۀ لندن، که تا آن زمان قدیم‌ترین نسخۀ شاهنامه دانسته می‌شد، بی‌اطلاع بوده‌اند؟
باز برای اثبات اطلاع آن بزرگوار بر نسخ قدیم‌تر شاعر باید به تصریح ایشان بر این مطلب در ترجمه‌شان از تاریخ ادبیات فارسی هرمان اِته (ص ۵۶) اشاره کرد که صراحتاً از «دو نسخه در کتاب‌خانۀ بودلین (بادلیان) و چهار نسخه در موزۀ بریتانیا و یکی در ایندیا آفیس [= دیوان هند] و پاریس و هانور و بمبئی موجود است» یاد کرده است. پس دلیل آن جمله در متن کتاب سعدی شیرازی جز تأکید دکتر ولایتی و منبع ایشان بر عبارت «قدیم‌ترین نسخۀ مشهور» چیزی دیگر نبوده است. به عبارت دیگر منظور آن بوده که قدیم‌ترین نسخۀ شاهنامه که در افواه عوام و اذهان مردم شناخته‌شده نسخۀ باینسقری[ کذا ! ] است که البته کلام درست و به‌جایی است زیرا مردمان نه نسخۀ فلورانس را می‌شناسند و نه نسخۀ لندن را، بلکه آنچه در میان عوام شناخته و دانسته است نسخۀ بایسنقری و نهایتاً شاه طهماسبی شاهنامهاست[ کذا ! ].
آنجا که منتقد محترم می‌گوید: «کاستیها و نادرستی‌های کتاب سعدی شیرازی محدود به مواردی که یادکردیم نیست»، در پاسخ می‌گوییم: قضاوت‌های نادرست منتقد محترم نیز محدود به این موارد نیست. اما دریغ که مجال سخن کوتاه است و وقت ارزشمند و حوصلۀ خوانندۀ فرهیخته محدود. کوتاه‌سخن آن‌که گفتۀ منتقد محترم را که می‌نویسد: «راستی، در این ممالک محروسه چه خبر است؟!!!» اینگونه پاسخ می‌دهیم که در ایران سربلند و افتخارآفرین که مفتخر به پیروی از سیرۀ اهل بیت عصمت و طهارت (علیهم السلام) است گروهی در تلاش مجددانه برای برپانگه‌داشتن پرچم آن بزرگواران و احیای فرهنگ و تمدن اسلامی ایران در راستای اهداف بلند و متعالی تشیع هستند.
این اندیشمندان نه از ناملایمات و سختی‌های کار هراسی دارند و نه از انتقادات غیرمنصفانۀ منتقدی دل‌رنجه می‌دارند، بلکه همان‌طور که دکتر ولایتی در آغاز مجموعۀ تاریخ کهن و معاصر ایران‌زمین گفته است: «با همۀ دقتی که نگارنده در تألیف این اثر [و آثار مشابه] به خرج داده، آن را منزه از معایب روش‌شناختی و منبع‌شناختی و یا اخبار و روایات سهواً نادرست، که طبیعت هر کار علمی و تحقیقی است، نمی‌داند. از این روست که همان‌گونه که خود را مدیون مورخان بزرگ قدیم می‌داند، با تواضع، راهنمایی استادان فن و بزرگان تاریخ‌نگاری را می‌طلبد تا از تقابل آرای دانشمندان، تدوین و تنظیم و تفسیر درستی از تاریخ به همت خودِ ایرانیان عرضه شود». این همان سیرۀ ائمۀ اطهار (علیهم السلام) است که امام علی (ع) فرمودند:
«محبوب‌ترین فرد نزد تو باید کسی باشد که تو را به امری راهنمایی کرده که کمالت در آن است و عیوبت را برایت بازگو کرده است» (حضرت امام علی (ع) به نقل از حکیمی، محمدرضا (۱۳۹۹ ق). الحیات، ترجمۀ احمد آرام، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ج ۱، ص ۱۷۷). در مقابل، شایسته است منتقدین نیز انصاف و عدالت را در نقد خویش پیشه سازند، مبادا با افتادن به وادی هجو، از نقد علمی و سازنده بازمانند؛ و تا آگاهی کامل و مکفی [ کذا ] از مطلبی حاصل نکرده‌اند سخن نادرستی را با اطمینان خاطر بیان نکنند که اگر خلاف آن ثابت شد، اعتبار نقد از میان رود و حرمت حریم والای آن شکسته شود.» [ پایانِ« نقدی بر نقد» ] .
مقالۀ کاری نه خورایِ نامِ سعدی ! ، نَقدی ساده ولی روشنگر بود ، و اگر توجّهِ گروهی از دَغدَغه مندانِ این گُستره را به خود کَشیده و از این باب کامِ قلیلی از کامگارانِ «زمانه» را نیز تلخ گردانیده باشد ، بیشتر به چگونگیهایِ جاریِ عرصۀ فرهنگ ، و لزومِ تَرکِ تَغافُل ها و مُداهنه هایِ مرسوم در این باب ، بازمی گردد ، تا بدعت یا بَداعَتی که در مَکتوبِ این قَلَم بوده باشد . نگارندۀ این سطرها ، تنها بانگی درانداخته است ، و اینک ، پژواکِ آن را از دیده وَرانِ راسخْ قَدَم می شنود . اگر این پژواکها ، به بیداریِ خُفتگانی غافِل یا خوابْزَدگانی مُتَغافِل بیَنجامَد ، پاداشِ بزرگی بر نیّتِ خدمتی که داشته ام ، گرفته ام ؛ پس ، ازغمِ این که هَمکار و هَنبازِ نویسندۀ سعدیِ شیرازی ، آن کارَکِ خُرد را خوار بنگرد ، واز راهِ خوارداشتِ آن ، در پاسخْ وارۀ نابِاَنْدامِ خویش ، دانسته یا ندانسته ، رَقَمِ مَغلَطه بر دفترِ دانش بکَشَد ، ـ به تعبیرِ منقول از خواجۀ سرفرازِ طوس ـ دلِ خویش را نمی خراشم .
مرا از آغاز سَرِ پاسخْ گفتنِ تفصیلی بدین پاسخْ وارۀ نابِاَنْدام نبود ؛ اکنون هم نیست ؛ چه ، کارهایِ فَریضه تَر دارم و طومارِ کتابْسازیِ غیرِعلمی را در این بوم وبَر ، بدین آسانی درنَوَردیدنی نمی بینم . لیک حتّیٰ اگر ـ به تعبیرِ پیرِ هُژیر و مَستِ هُشیوارِ بَلخ ـ حرام دارم با دیگران سخن گفتن ، اینجا نمی توان ؛ زیرا حدیثِ « سعدی » یِ شیراز در میان است ، و چون حَدیثِ وی آیَد سُخَن دراز کنم !
دریغم می آیَد نِکاتی چَند را از درِ إِیضاح یادآور نشوم ؛ و هٰذِهِ هِیَ :
۱ـ نویسندۀ این پاسخْ وارۀ نابِاَنْدام ، آقایِ «دکتر ایمان نوروزی» ، به گواهیِ خود همکار ، بلتِلمیذِ آقایِ دکتر ولایتی است ، و به گواهیِ بعضِ کتابهایِ دکتر ولایتی ، در شمارِ«ویراستار»انِ آثارِ پُرشمارِ استادِ مَتبوعِ خود[۱]. مَعهود ، آنست که ویراستاران مردمانی سَخْته گوی و پُخْته نویس باشند ؛ لیک در این نوشتار ، پُر نشانی از آن سَخْتگی و پُخْتگی دیده نمی شود . إِنشایِ مَغشوش و مُحتوایِ مُشوَّشِ نوشتارِ این «ویراستار» ، سزایِ تَصَدّیِ چُنین کارِ سترگی به نظر نمی رَسَد ؛ و خود ، گواهی است بر همان آسانگیریِ طاقتْ سوزی که در این گونه دستْ یازی ها و تَصَدّی هایِ فرهنگی از آن خَبَر داده ایم . مثلًا ، خوب بود جَنابِ ایشان که از لُزومِ « آگاهی کامل و مکفی » در أُمور دَم می زنند ، دستِ کم از کاربُردِ واژه هائی چون « مُکفی » بپَرهیزند و زبان و واژگانی خورندِ مقامِ «ویراستاری» یِ خویش برگُزینند [۲]. ما جَسارَت نمی کنیم ؛ أَمّا شاید دیگری جَسارت کُند و بگوید که : أَمثالِ این ویراستارِ محترم ، با همین « آگاهی کامل و مکفی »! ، چُنین دسته گُل ها به آب داده و کتابهائی چون سَعدیِ شیرازی یِ دکتر ولایتی را شایستۀ نَشر و ... اِنگاشته اند .
۲ ـ هَمکار و تِلمیذ و ویراستارِ آقایِ دکتر ولایتی ، از « آثار ارزندۀ منتقدان فرهیخته » ای که « مایۀ مباهات جامعۀ علمی کشور و مایۀ رشک منتقدان غربی است » ، سخن گفته اند .
أَمثالِ ما مُنکرِ وجودِ چُنین نقدهایِ درخشان و پیروزیهایِ نمایانی نمی توانیم بود ؛ ولی ای کاش جَنابِ ایشان ، از بابِ مُحکمْ کاری هم که شده ! ، نام و نشانِ تَنی چَند از آن « منتقدانِ غربی» را که مراتبِ « رشکِ » ایشان إِحراز گردیده است إِعلام می فرمودند ، تا أسبابِ إِفْحامِ خُصوم فراهم آید ، و عَلَی الرَّسمِ فی أَمْثالِها ! ، مُشتِ مُحکَمی نثارِ مُنکِرانِ احتمالی گردد ، و کسی را نَرَسَد تا چُنین مَفاخِر و مَآثِرِ ادّعائی را افسانۀ پَست و لاغِ گَست بخوانَد ، و صَد البتّه « تا سیهْ رویْ شود هَرکه دَرو غش باشد » !!
۳ـ نَقدِ مُخْلِص ، در خاطرِ خَطیر و نَزیهِ هَمکار و تِلمیذ و ویراستارِ آقایِ دکتر ولایتی ، « خاطرۀ تلخ هجوها و تمسخرهای مبتذل شاعران هجویه‌سرا و نقض‌های ناسزاگونۀ نگارندگان اعصار گذشته » را زنده کرده و « دنیایی پرعداوت و کینه‌توزانه » را پیشِ چشمشان مُصوَّر ساخته و بیمناکشان گردانیده است که مبادا پیْ گرفتنِ این روش به پیدائیِ« بحران فکری در جامعۀ علمی کشور » بیَنجامد و در راهِ وُصول به « کمال بشری » موانعی پید آورد !!
حافظِ شیراز چه خوش فرموده است :
خدا را ، مُحتسب ! ما را به فریادِ دَف و نیْ بَخش
که سازِ شَرعْ ، زین افسانه ، بی قانون نخواهد شُد !
ای کاش ایشان ، با این دلِ نازُک و ذِهنِ حَسّاس و خاطرِ نگران ، دَمی هم به این پَرداخته بودند که نَشرِ موهوماتی چون : گلشنِ راز را از «کتابهایِ تقلیدیِ گلستان » اِنگاشتن !، و شِعری را در آنِ واحِد از خواتیم و بوستان دانستن ( و از لازمۀ آن که اتِّحادِ غزل و مثنوی باشد ، غافل شدن ) ! ، و دیگر إِرجاعهایِ ناصواب و استنادهایِ بی پایه و تحلیلهایِ نادُرُست ( به شَرحی که در مقالۀ کاری نه خورایِ نامِ سَعدی ! گزارش کرده ایم ) ، آن هم در قالبِ کتابِ علمی و به عنوانِ اطّلاعاتِ عمومی ، چه زیانهائی برایِ علم و فرهنگ و کمالِ بشری و ... و ... ای که این همه نگرانش هستند دارد ، و چه سَرمایه هایِ بازگشتْ ناپَذیری را بر باد می دِهَد ، و چه عُمرهایِ عزیزی را به خود مَصروف می دارد و ... !
اگر چُنین کرده بودند ، هم برایِ عِرضِ خودشان بهتر بود و هم زحمتِ ما و دیگر خوانندگان کمتر می شد ! آن هم در جائی که ـ به تعبیرِ خودِ ایشان ـ « مجال سخن کوتاه است و وقت ارزشمند و حوصلۀ خوانندۀ فرهیخته محدود ».
۴ ـ هَمکار و تلمیذ و ویراستارِ آقایِ دکتر ولایتی ، به تعبیرِ خود « در دفاع از ارزش قلم و حراست از حریم علم، و نه در دفاع از شخص و یا مؤسسه‌ای و سازمانی » قلم به دست گرفته و در مقامِ پاسُخگوئی برآمده اند .
شاید کسی که از من صَریح تر باشد ، بگوید که : آقایِ عزیز ! شما به گواهیِ مقامِ ویراستاریتان در خصوصِ بعضِ آثارِ دکتر ولایتی ، کاملًا در این مقام ذی نَفع هستید ، و سَعی در حفظِ وَجاهَتِآثارِ استادِ مَتبوعتان ، لا أَقل ـ اگر عَوائدِ دیگری هم نداشته باشد ـ به حفظِ آبرویِ عِلمی و قَلَمیِخودِ شما رَبطِ وَثیق دارد ! ... .
آری ! شاید کسی که از من صَریح تر باشد ، چُنین چیزها و بیش از چُنین چیزها بگوید ، ولی منهمین اندازه می گویم که :
از قضا من هم در نَقدِ کتابِ موردِ بحث ، دغدغۀ همین « ارزشِ قلم » و « حَریمِ علم » ، بل حفظِکَرامتِ خوانندگان و مُخاطَبانِ چُنان مَنشوراتی را به مثابتِ یک « إِنسان » داشته ام و ... .
۵ـ هَمکار و تِلمیذ و ویراستارِ آقایِ دکتر ولایتی ، بِنا بر ادّعایِ خویش « در مقام پاسخ به برخی انتقادات مطرح‌شده در مقاله‌ای تحت عنوان کتاب سعدی شیرازی و علی‌اکبر ولایتی... که در مجلۀ آینۀ پژوهش و نیز دیگربار، از طریق خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) منتشر شده است» برآمده اند .
عنوانِ مقالۀ صاحبِ این قلم که در مجلّۀ آینۀ پِژوهش به چاپ رسیده است ، کاری نه خورایِ نامِ سعدی! است ، نه آن که ایشان گفته اند . سَرنویسِ موردِ تصریحِ ایشان ، سَرنویسِ مُختارِ برخی از خبرگزاری ها است ؛ که جَنابِ ایشان اگر ذیلِ آن را با دقّت و حوصَله می خواندند ، در می یافتند که عنوانِ خودِ مقاله چه بوده است .
گفتم : دقّت و حوصَله ؟! ... راستی چه توقّعاتِ بیجائی !! ... مگر در تألیفِ کتابِ سعدیِ شیرازییِ استادِ مَتبوعشان دقّت و حوصَله یِ درخوری به کار رفته است که ما اینک از مُدافع و ثَناخوانِ آن أَثَرِ بدیع ، توقُّعِ دقّت و حوصَله داشته باشیم ؟! ... وانگهی ، شما وقتی تألیفِ یکصد و ده تکنگاریِ متنوِّع را ، یکْجا و تنها در گوشه ای از فعّالیّتهایِ گوناگونِ قلمی و غیرِ قلمیِ خود مُتَعَهِّد می شوید ، با آن همه مَناصِب و مَشاغِل که همین آقایِ هَمکار و تِلمیذ و ویراستارِ آقایِ دکتر ولایتی در نوشتارِ خود برشمارده اند ـ و حاشا که جُز نِمودِ شایسته سالاریِ فراگیر در مَمالِکِ مَحروسه باشد ! ـ ، حتّیٰ اگر بخواهید هم ، مَجالی برایِ به کار گرفتنِ دقّت وحوصَله نخواهید داشت . خواهید داشت ؟!
۶ ـ هَمکار و تِلمیذ و ویراستارِ آقایِ دکتر ولایتی ، از سَرِ همان بی دقّتی ، سخنِ مرا در بابِ دیگر شخصیّتِ محبوبِ خویش ، یعنی « حجت‌الاسلام دکتر مهدی خاموشی » ، فهم نکرده ، بلتحریف نموده و خَیال کرده است که من از اِقتِران و اجتماعِ دو لقبِ « دکتر » و « حجّة الإِسلام » در شگفت شده ام ؛ حال آن که ما ، باشندگانِ این أَقالیم ، دیریست با مَقولۀ «دکتر حُجَّة الإِسلام»ها آشنائی داریم . تعجُّب از «دکتر حُجَّة الإِسلام» بودنِ مُشارٌإِلَیه نیست ؛ بلکه ـ چُنان که در مقالۀ کاری نه خورایِ نامِ سعدی! هم گفته ام ـ تعجُّب از این است که یک «دکتر حُجَّة الإِسلام» ، یعنی میراثْبَرِ دو سُنَّتِ عَریقِ آموزشی ، چُنان تَصمیمِ خام و ناتَمامی بگیرد و چُنین قرارِ نسنجیده ای مُنعَقِد سازد .
این که مُشارٌإِلَیه ، بِنا بر ادّعایِ هَمکار و تِلمیذ و ویراستارِ آقایِ دکتر ولایتی ، « در مدت شش سال نخست تصدی ریاست سازمان تبلیغات اسلامی (از ۱۳۸۰ تا کنون)، سالانه ۱۰ دبیرستان علوم و معارف اسلامی در کشور راه‌‌اندازی کرد » ه است ، یا « دارای مدرک تحصیلی دکترای فقه و حقوق از مدرسۀ عالی شهید مطهری » است ، تنها مسأله را بُغرَنج تر می سازد و این پُرسش را دَر می اندازد که از چُنین مُدیری ، آن هم در مقامِ یک حُقوقدان یا فقیه ، چرا چُنین کاری سَرزده است ؟!
۷ ـ هَمکار و تِلمیذ و ویراستارِ آقایِ دکتر ولایتی ، مسألۀ غَریبِ واگذاریِ یکْباره یِ تألیفِ یکصد ودَه تکنگاریِ گوناگون را به شخصِ واحِد ، بسیار عادی و طبیعی می دانَد و انتخابِ استادِ مَتبوعِ پُرمَشغَلۀ خویش را برایِ این مهم ، به شَرحی که مُلاحَظَه فرمودید ، « الحق، کار شایسته و به‌جایی » قَلَم می دِهَد .
منْ بَنده سخن را بیهوده دراز نمی کنم و از نامُتَعارَف بودنِ چُنین قرار و مَدار هایِ فراخ و بی قَواره ـ خواه در نشرِ داخلِ کشور و خواه در صنعتِ نشرِ جهانی ـ سخن نمی گویم ، و فرض را بر این می گذارم که اینگونه قرار و مدار ها کاملًا مُتَعارَف و عادی است . أَمّا با همین کتابِ سعدیِ شیرازی و أَغلاط و أَوهامِ ریز و دُرُشتش چه کنم ؟ اگر کسی بگوید : همین مُشتِ نمونۀ خَروار ، در گواهیِ «عدمِ » أَهلیّتِ آن استادِ مَتبوع برایِ دست یازیدن به چُنین کارها بَسَنده است ، چه پاسخی دِهَم ؟!
هَمکار و تِلمیذ و ویراستارِ آقایِ دکتر ولایتی ، معتقدند : « بر هیچ محقق، و یا حتی اهل مطالعه‌ای، پوشیده نیست که یکی از راه‌های اصلی پی‌بردن به اندیشه و بن‌مایه‌های فکری و نیز تحصیلات یک اندیشمند بررسی فحوای کتاب‌های آن اندیشمند است. ».
اینَک آیا ما مُجاز نیستیم بر پایۀ درونْمایۀ همین کتابِ سعدیِ شیرازی ، استادِ مَتبوعِ ایشان را فاقدِ أَهلیّتِ مُداخَلَت در چُنان قَلَمروهائی برشماریم ؟!
آیا با چُنان وَصفِ وَصّاف و شَرحِ کَشّاف در مَناقِب و مَحامِدِ استادِ مَتبوع ـ که فَزاینده باد ! ـ ، می توان دیدۀ ناظِرانِ باریکْ بین و ناقِدانِ دیده وَر را بر مَعایِب و مَثالِبِ این کتابَکِ ناگوار فروبَست ؟!
دُرودِ خدایْ بر روانِ شیخِ نَصیحَتْ گویِ شیراز باد که فرمود :
اگـر مَـرد هـَـسـت از هُـنَـر بَـهْــره وَر
هُـنَـر ، خـود بـگـویَـد ، نـه صاحِـب هُـنَـر
بـه سـوگَـنـد گـفـتـن که زَر مَـغـرِبـیـسـت
چه حاجت ؟! مِحَک خود بگویَد که چیست
۸ ـ هَمکار و تِلمیذ و ویراستارِ آقایِ دکتر ولایتی ، به پیروی از استادش ، سعدی را مُحَدِّثی بزرگمی شمارد و آنگاه خَیال می کند که چون « سعدی » ، ـ به قولِ ایشان ـ « متجاوز از دویست حدیث را در گلستان و بوستان در موضع درست به‌کار برده و نقل کرده و این کار را با چنان ظرافت و درک عمیقی از فحوای احادیث انجام داده که زبان از توصیف آن قاصر است» ، و چون سعدی با دویست حدیث « پنج برابرِ» چهل حدیث را موردِ نقل و استشهاد قرار داده است ، در حالی که بعضِ محدِّثانِ بنام « به چهل‌حدیث‌هایشان شهره‌اند» ، پس ، سعدی محدّثِ بزرگی است!!
رَوانِ صائبِ تبریزی شاد باد که می گفت :
آه کز کودکْ مِزاجی هایِ أَبْنایِ زَمان
أَبجَدِ أَیّامِ طِفلی را ز سَر بایَد گرفت !
هَمکار و تِلمیذ و ویراستارِ آقایِ دکتر ولایتی ، نمی دانَد که محدّثِ بزرگ بودن ، مَنوط به دَرجِ رِوایاتِ فراوان در ضمنِ گفتار یا نوشتار نیست . اگر این بود شرطِ محدِّث شدنِ کسان ، همۀ مِنبَریان و روضه خوان ها ،« سَیِّد المُحَدِّثین » و « شیخ أَصحابِ الحَدیث » و « رأس أَربابِ الرِّوایَه » بودند .
در همان مقاله نیز گفتم که منابعِ قدیم و جدیدِ إِسلامی دانشمندِ بزرگی چون أَبوحامدِ غَزالی را درعلمِ حدیث کمْ مایه قَلَم داده و او را در شمارِ مُحَدِّثانِ بزرگ نیاورده اند ؛ حال آن که غَزالی تنها در إِحیاء علوم الدّین اش چند برابرِ «سَعدی» رِوایت آورده و جای جای حدیث و خبر درج کرده است ؛ و کثیری از بزرگانِ سُنّی و شیعه در تألیفاتِ خود از إِحیاء علوم الدّین و مَأثوراتِ مندرِج در آن ، حُظوظِ بسیار بر گرفته اند . در میانِ آثارِ بزرگانِ متأخّرِ خودمان ، تنها المَحَجَّة البَیْضاءِ فیضِ کاشانی و جامعالسَّعادات و معراج السَّعاده یِ نَراقی ها را ببینید و از فراخنایِ تأثیرِ رِواییِ غَزالی بر پَسینیان در شگفت شوید ! ... با همۀ این تَفاصیل ، غَزالی ، مُحَدِّثِ بزرگ و بَرجَسته ای نیست ؛ بلکه از بُن ، او را در زُمرۀ حدیثْ شناسان نمی آورند .
... این از کَمّیّت !
... در کیفیّت نیز ، مأثوراتِ موردِ نَقل و اِستِشهادِ سَعدیِ بزرگوار ، بمانندِ مَرویّاتِ غالبِ واعِظان و صوفیان و أَدیبانِ آن روزگاران ، جایِ لِمَ و لانُسَلِّم کم ندارد . در همان مقالۀ کاری نه خورایِ نامِ سعدی! ، از جُمله با گفتآورد از علّامه شِبلیِ نُعمانی ، لَختی بدین موضوع پرداخته ام . در بعضِ دیگر مکتوبات هم ، و از آن جُمله ، در مَقالَتی که از همین قَلَم در جشنْ نامۀ استاد محمّدعلیِ مَهدویِ راد به چاپ رسیده است ، در این باره سخن رانده ام .
می توان در این أَبواب بشَرحْ تر سخن رانْد و خُصوصًا چون بحث از مَقولاتی عزیز و شَریف و دِلخواه چون حَدیث و حَدیثْ پِژوهی است ، این کمینْ خادمِ کتاب و سُنَّت را ـ أَحْسَنَ اللهُ أَحوالَه و خَتَمَ بالْخَیرِ مَآلَه ! ـ رَغبَت افزون می شود تا دامانِ سخَن را بگستَرانَد ... ؛ لیک چه توان کرد که هَمکار و تِلمیذ و ویراستارِ آقایِ دکتر ولایتی ، با این مَقالات و مَقولات سخت ناآشناست و از تَدَخُّلی که کرده است و مُحاسبۀ «چهل» و «دویست» و کم و بیش که در میان آورده ، نیک هویداست که یا بیش از این توضیح به کارش نمی آید ، و یا ... . بگذریم .
هرچه هست ، دانشِ حدیث ، از پُخْته ترین و رَوِشمَندترین دانشهایِ إِسلامی است ، و با چُنین «چُرتکه»انداختن ها و از رَهگُذَرِ حسابِ عَلیل و بی دَلیلِ «چهل» و «دویست» و ... ، نمی توان کسی را در زُمرۀ مُحَدِّثانِ بزرگ قَلَم داد . آنها هم که أَمثالِ شیخ سعدی را در طَبَقات المُحَدِّثین ها جایْ نمی دادند ، از سَرِ بصیرتی چُنین می کردند ؛ وَرنه ، از جَمع و تَفریق و ضَرب و تَقسیمِ «چهل» و «دویست» عاجِز نبودند !
هرچَند هَمکار و تِلمیذ و ویراستارِ آقایِ دکتر ولایتی را ، به گواهیِ این استدلالِ سَقیم و عَقیم که از برایِ برکُرسی نشانیدنِ آن مدّعایِ بی پایه و عَیْبناک و نامُوَجَّه بَرنموده است ، در این عَوالِم دَستی نیست و ضرورتی از برایِ گفت و گویِ بیشتر در میان نَه ، تنها از برایِ تتمیمِ کلام و گُزاردنِ حقِّ این مقام ، می افزایم :
مُشارٌإِلَیْه در ضمنِ کلامِ خود ، مأثوراتِ گلستان و بوستانِ سعدی را ،« حدیث اصیل و معتبر » قَلَمداد کرده است و مدّعی گردیده است که : «آقای ناصر باقر بیدهندی در مقالۀ نظری به احادیث و اخبار در آثار سعدی که در شمارۀ ۲۵ مجلۀ مشکوة در زمستان ۱۳۶۸ (ص ۱۵۲ – ۱۶۸) [ انتشار یافته ] این احادیث را که سعدی روایت کرده به‌دقت فهرست کرده و یک‌به‌یک آنها را با کتب حدیثی دیگر مطابقت داده و اصالت آنها را ثابت کرده است. » . در إِدامه نیز مرا و ـ به تعبیرِ خویش ـ « خوانندگان فخیم » را ، به آن مقالَـت إِرجاع داده است .
می نویسم :
اگر مِعیارهایِ علمِ حدیث و قواعد و ضوابطِ آن ، مِلاکِ گفت و گو باشد ـ که بناگُزیر نیز چُنین است ـ ، نه جُملۀ آن أَحادیثِ موردِ إِشارت را می توان أَصیل و معتبر شمرد ، و نه آقایِ باقریِ بیدهندی به إِثباتِ أَصالتِ آن جُمله پَرداخته است .
فاضلِ ارجُمند و فُروتن ، جَنابِ آقایِ باقریِ بیدهندی ـ که خوشبختانه افتخارِ آشنائی با جَنابِ ایشان را دارم ـ ، در مَقالَتِ موردِ إِشارت ، :
أَوّلًا ، گوئیا در پیِ تطبیقِ جَزمی همۀ مأثوراتِ موردِ إِشارتش با سُخنِ سعدی نبوده ، و گاه جُز احتمال یا استظهاری را مَجالِ طرح نداده است .
ثانیًا ، مأثوراتِ موردِ إِشارتش را موردِ نقدِ متنی و سَنَدی قرار نداده است و بالنّتیجه اعتبار و أَصالتشان را هم نمی توانسته إِثبات کند .
ثالثًا ، نشانیِ کثیری از گفتارها و مأثورات را از منابعِ غیرِ أَصلی مانندِ میزان الحِکمَه و نَهج الفَصاحَهو یا منابعِ غیرِ حدیثی چون إِحیاء علوم الدّین و جامع السّعادات و مجمع الأمثال و نیز منابعِ مَملوّ از مَراسیلِ مُختَلِف الأَحوال چون غُرَرالحِکَم و حتّیٰ کتابهایِ متفرِّقی چون تفسیر و نقد و تحلیلِ مثنویبه دست داده است که بر پایۀ آنها نمی توان اعتبار و صحّتِ أَخبار را به بررسی نشست و در عِیارْسَنجی و ارزیابیِ مَأثوره ای سُخنی به ضِرسِ قاطع گفت .
رابعًا ، در میانِ مَنابعِ خود ، یک جا ، ذیلِ پینوشتِ ۸۰ ، به اللؤلؤ المرصوع إِرجاع کرده است و بَس ، که ویژۀ «موضوعات» و «موضوعْ اِنگاشته ها» است ( یعنی : به رِوایاتِ ساختگی یا آنچه ساختگی دانسته شده است می پَردازد ) ؛ و لابُد مقصودشان از این إِرجاع ، تأکید بر آن صحّت و أَصالَت و اعتباری که مَزعومِ همکارِ آقایِ ولایتی است ، نبوده است !
خامِسًا ، ذیلِ فِقرۀ ۹ ( ص ۱۵۵ ) ، برایِ مأثورۀ موردِ استشهادِ خویش ، از بُن ، هیچ منبعی نیافته و نشان نداده است .
آیا باز ، با این تَفاصیل ، می توان پنداشت یا فَرانِمود که مُشارٌإِلَیه به إِثباتِ اعتبار و أَصالتِ آن مَأثورات پَرداخته است ؟!
می توان یکایکِ آن مَأثورات را به بَررَسی نشست و عدمِ اعتبارِ شمارِ مُعتَنابِهی از آنها را با أَدلّۀ فَنّیِ روشن و گواهیِ روشنگرِ أَهلِ فَن نشان داد ؛ لیک این کار از حوصَلۀ مَقالِ ما بیرون است . آنچه بایسته می نمود ، همانا فَرانمودنِ ناتمامیِ استنادِ هَمکار و تِلمیذ و ویراستارِ آقایِ دکتر ولایتی است به مَقالَتی که از برایِ إِثباتِ مُدَّعایِ واهیِ وی ، وافی و کافی نبود !
بَعید نیست آنچه هَمکار و تِلمیذ و ویراستارِ آقایِ دکتر ولایتی را در غَلَط افگنده است ، همانا ذِکرِ نابجائی باشد که نویسندۀ مَقالَتِ یادشُده از« أَحادیثِ معتبر » ( ص ۱۵۳ ) کرده است ؛ فَتَأَمَّل !
۹ ـ این را هم باید گفت که هَمکار و تِلمیذ و ویراستارِ آقایِ دکتر ولایتی ، در معرّفیِ دَرهَم و بَرهَم و مَغلوطی که از برخی «چهل حدیث» ها و «چهل حدیث»نویسان به دست داده است ، عُمدۀ مَطلَب را ، البتّه بدونِ ذکرِ مأخذ ! ،از همان مقالۀ آقایِ باقریِ بیدهندی ، پینوشتِ شمارۀ ۵ ( ص ۱۶۴ و ۱۶۵ ) ، برگرفته[۳] و حتّیٰ بعضِ نادُرُستیهایِ چاپیِ آن را هم عَیْنًا رونویس فرموده است !
در عُرفِ علمی ، به چُنین کاری سرقتِ أَدبی و اِنتِحال گفته می شود ؛ ولی من هرگز جُرأَت نمی کنم هَمکار و تِلمیذ و ویراستارِ آقایِ دکتر ولایتی را ، با این همه دَمْ زدن از آفاقِ دین و أَخلاق، و خاصّه با آن بَسطِ إِفاداتِ مُذَکِّرانه در صَدر و ذیلِ مقاله ! ، به اِنتِحال مَنسوب دارم . لابُد فراموش کرده اند ذِکر کُنند که این اطّلاعاتِ مربوط به چهل حدیث ها را با بعضِ غَلَطهایِ چاپی اش !! ، از کُجا رونویس کرده اند !
۱۰ ـ مَزیدِ بی دقّتیِ سُخنانِ هَمکار و تِلمیذ و ویراستارِ آقایِ دکتر ولایتی وقتی مَعلومْ تر می شود که بدانیم مقالۀ موردِ بحثِ نوشتۀ آقای ناصر باقر بیدهندی ، برخِلافِ آنچه از توصیفاتِ همکارِ آقایِ دکتر ولایتی مُستَفاد می گردد ، نه بر فهرستِ دقیقی از مأثوراتِ گلستان و بوستان اِشتِمال دارد ، و نه بر إِثباتِ أَصالتِ آنها ، بلکه ـ چُنان که خودِ نویسنده اش هم تصریح کرده ( ص ۱۵۳ ) ـ از بُن ، در صَدَدِ عرضۀ نوعی چهل حدیث بوده و در چِهِل فِقره هم تَدوین و تَرقیم شده است !
پس مَنشَإِ این مدّعا که « سعدی متجاوز از دویست حدیث را در گلستان و بوستان در موضع درست به‌کار برده و نقل کرده »، کجاست ؟ ... آیا خود شمارش کرده اند ؟ ... کیْ ؟ ... کُجا ؟... چگونه ؟ ... .
گمان می کنم این مدّعا ، از آن عبارتِ مقالتِ آقایِ باقریِ بیدهندی مُتَأَثِّر باشد که نوشته اند :
« ... در آثار برجای مانده از سعدی خاصه در بوستان و گلستان متجاوز از دویست مورد را می توان إرائه داد که سعدی از قرآن وروایات إلهام گرفته و یا ضمن بیان مطلب یا حکایتی به متن یا مضمون گفتار آسمانی توجّه کرده است ... »( ص ۱۵۳ ).
۱۱ ـ هَمکار و تِلمیذ و ویراستارِ آقایِ دکتر ولایتی ، مُدَّعی است که استادِ مَتبوعش در إِشاره به نسخۀ شاهنامۀ بایسُنقری مُصیٖب است و « منظور آن بوده که قدیم‌ترین نسخۀ شاهنامه که درافواه عوام و اذهان مردم شناخته‌شده نسخۀ باینسقری[ کذا ] است » و « مردمان نه نسخۀ فلورانس را می‌شناسند و نه نسخۀ لندن را، بلکه آنچه در میان عوام شناخته و دانسته است نسخۀ بایسنقری و نهایتاً شاه طهماسبی شاهنامه است. [ کذا ] ».
می نویسم :
أَوّلًا ، این که « عوام » در عصرِ ما با نُسخِ خطّیِ شاهنامه آشنایی داشته باشند ، از آن مُدَّعَیات است که ـ به قولِ عَرَبها ـ « زنِ بَچّه مُرده را به خَنده می اندازَد ! » .
شاهنامۀ بایسُنقری را ، به واسطۀ نَفاسَتِ هُنَری و نگارینگی اش ، أَهلِ هُنَر ( به ویژه پِژوهَندگانِ تاریخِ نگارگری و خوشنویسی و کتاب آرائی ) و عَتیقه شناسان و همچُنین مجموعه دارها( أَعْنیٖ : کُلکسیونرها ! ) نیک می شناسند ، ولی شهرتِ نسخه هائی چون دستنوشتهایِ لندن و فلورانس ـ خاصّه با بحثهایِ کَتبی و شِفاهیِ دامنه وَری که در سالهایِ أَخیر بر سَرِ این دستنوشتها درگرفته است و در مَجَلّات و مَحافلِ گوناگون مَجالِ طرح یافته ـ ، اینَک بینِ عُمومِ أَهلِ أَدَب دامن گسترده است ؛ و « عَوام » هم البتّه با هیچیک آشنائی و سَر و کاری ندارند ! نه با آن ، و نه با اینها !
در واقع ، آن «عَوام » که من می شناسم ، ایشان را هرگز چُنین پَروایِ نسخۀ خطّی و نسخه شناسی نبوده است ؛ شب و روزشان را می گذرانند ، و ـ اگر برخی بگذارند !! ـ عُمرِ خود را در روزمَرّگیهایِ معمول ، خوش یا ناخوش ، سپَری می سازند ! این حال و روزی است که ما تاکنون از «عَوام» شناخته ایم و کُلّیّتِ آن را نیز بر همۀ «عَوامِ» زیرِ این هفت آسمان صادق می پنداشته ایم ! یعنی همان توده هایِ انبوهِ مُشتَغِل به روزمَرّگیها ، أَعَم ّ از شور و حال و قیل و قال و مِهر و کین بر سرِ کار و کسب و خواهشها و لذّات و ...! ... أَکثرِ قریب به اتّفاقِ ایشان نامِ «بایسُنقر» را نیز نشنیده اند یا اگر شنیده اند به فراموشی سپارده اند ! ... بَعید نیست که برخی از ایشان نیز ، این واژۀ «بایسُنقر» را ، دُشنامی رَکیک و ناموسی بپندارند ! ، و گویندۀ آن را به کیفرِ بر زبان آوردنش ، گوشمالی بسزا دِهَند !!
باری ، اینَک به بَرَکَتِ راهنمائیها و روشنگریهایِ هَمکار و تِلمیذ و ویراستارِ آقایِ دکتر ولایتی ، با «عَوامِ» جدیدالإِحداثِ ! دیگری افتخارِ آشنائی یافتیم که از درآمدن به مقولاتِ مُتَخَصِّصانه و مقالاتِ ریزْبینانه هیچ تَن نمی زنند و مَلول نمی شوند و بایسُنقُر که هیچ ، نسخۀ شاهنامۀ بایسُنقری هم نزدِ ایشان معروف و مشهور است !
زهی این «عَوامِ» نوپَدیدِ کَسْ نَدید !! که الحَق سزاوارِ سیادت بر جَماعَتِ خواصْ نمایانِ بی اطّلاعِ همۀ روزگاران اند ، بل خود خواصِّ راستین هم اینانند ! کَثَّرَ اللهُ أَمثالَهُم وَ رَزَقَنا لِقائَهُم !!
ثانیًا ، خوبست هَمکار و تِلمیذ و ویراستارِ آقایِ دکتر ولایتی ـ که به تأییدِ نَظَر حَلِّ مُعَمّا می کُنَند ـ ، زینْ پَس ، این را که گروهِ مرجِعِ استناد و استشهادِ این گونه أُمور ، « عوام » هستند ، بتَصریح در آثارِ استادِ مَتبوعشان بگُنجانند تا بیهوده مَعرِکۀ قال و مَقال بر پا نشوَد و همگان بدانند که مثلًا ملاکِ یادکرد و داوری ها ، نظرِ کدام گروهِ اجتماعی بوده است !!
ثالثًا ، هَمکار و تِلمیذ و ویراستارِ آقایِ دکتر ولایتی ، تصریح کرده اند که آن « جمله [،] همان‌طور که در متن کتاب اشاره شده، نقلی است از مرحوم استاد رضازاده شفق در تاریخ ادبیات ایران (ص ۴۱۲) »؛ و مرا بدین نکته بی توجُّه خوانده اند !
این که من متوجُّه نبوده ام ( و به تعبیرِ «عَوامِ» خودمان ـ نه «عَوامِ» ایشان! ـ : کفِ دستم را بو نکرده بودم ! ) که سُخنِ یادشُده را از مرحومِ دکتر شَفَق أَخذ کرده اند ، راست است ؛ أَمّا اگر به جَنابِ ایشان جَسارت نشود و دلِ نازُک و روحیّاتِ لَطیفشان ـ که کارِ أَمثالِ مرا هَجو و غیرِ علمی وغیرِ إِسلامی قَلَم می دِهَد ـ آزرده نگردد ، باید بگویم که :
مَنشَإِ این عدمِ توجُّه نیز ، خطایِ نویسندۀ کتابَکِ نابسامانِ سعدیِ شیرازی است ، نه سَر به هوائیِ ناقِدِ مِسکین !
نویسندۀ کتابَکِ نابسامانِ سعدیِ شیرازی ، در موضعِ یادشُده ( ص ۲۸ ) به کتابِ دکتر شَفَقإِرجاعی نداده است و سُخن را نیز با علامتِ نقلِ قول یا نظیرِ آن متمایز نساخته ؛ آنگاه چند صفحه بعد (ص ۳۱) و پس از چند بندِ مُجَزّا ( پاراگراف ) ، به صفحه هایِ ۴۱۰ و ۴۱۱ ( و نه « ۴۱۲ » که آقایِ «ویراستار» می فرمایند ) از کتابِ دکتر شَفَق ، إِرجاع داده است .
این کار در واقع خَطائی فاحش در نحوۀ إِرجاع و ذکرِ مأخذ است ؛ و اگر کسی بدبینانه بدین خَطا بنگرد ، بعید نیست نویسنده را به تَدْلیس در نمایاندنِ مَأخذ ، یا حتّیٰ اِنتِحال ( و إِخفاءِ مَأخذ ) متّهم دارد .
ما تنها نادُرُستیِ روشِ إِرجاع را یادآور می شویم ؛ و فارغ از آن نیز ، می گوئیم که :
سُخنِ نادُرُست ، نادُرُست است ؛ خواه از کتابِ دکتر شَفَق أَخذ و تَلَقّی به قبول شده باشد ، و خواه إِبداعِ خاطرِ خَطیرِ نویسندۀ کتابَکِ موردِ گفت و گویِ ما باشد .
رابعًا ، گفتارِ شخصِ مرحومِ دکتر رضازادۀ شَفَق که سخت موردِ اتّکایِ هَمکار و تِلمیذ و ویراستارِ آقایِ دکتر ولایتی است ، گوئیا در این مورد و مانندِ آن ، شایانِ اینْ همه اتّکا و قابلِ استناد نباشد ؛ و به هر روی ، مبنایِ چُنین داوری ها ، سُخن است ، نه سُخنگوی !
از قضا ، در خُصوصِ هر حیطه از آگاهیهایِ مرحومِ دکتر رضازادۀ شَفَق جایِ قیل و قال نباشد ، در خُصوصِ فردوسی شناسی و شاهنامه پِژوهی یِ او هست ؛ خاصّه با آن فرهنگِ شاهنامه یِ بُلَندآوازۀ کذائی اش که « نادرستی ها و کاستی ها و نارسایی ها » یِ آن معروفِ أَهلِ فَنّ است ( سَنج : فرهنگِ شاهنامه ، علیِ رِواقی ، چ : ۱ تهران : متن ، ۱ / بیست ؛ و : نامۀ فرهنگستان ، ش ۱۵ ، ص ۵۰ و ۵۱ ؛ و : خِرد و کوشش ، ش ۱۰ ، ص ۱۱۴ ) ؛ و گمان می کنم برخی از مُلاحظاتِ انتقادیِ أَدیبِ فَقید ، علی أَکبرِ سعیدیِ سیرجانی ، بر کتابِ یادشُده ، که سالها پیش انتشار یافته است ، به ویژه به واسطۀ چاشنیِ طنزانگیز و طیبَت آمیزش ، نزدِ آشنایانِ این مقولات ، معروف تر و زَبانگَردتر از آن باشد که به یادآوری اش حاجت افتد .
الْغَرَض ، در شاهنامه شناسیِ دکتر شفق سُخنهاست ، و تمسّک به کلامِ او ، بُرهانِ قاطِعی برایِ دفاع از لغزشِ نویسندۀ کتابکِ سعدیِ شیرازی فراهم نمی آورَد .هرچند که اگر شاهنامه شناسِ مُسَلّم و مُبَرِّزی چون استادِ زنده یاد مُجتبیٰ مینُوی ـ تَغَمَّدَهُ اللهُ بِغُفْرانِه ـ نیز چُنین سُخنی گفته بود ، باز خَطا بود ، خَطا !
خامسًا ، برخِلافِ مدّعایِ هَمکار و تِلمیذ و ویراستارِ آقایِ دکتر ولایتی ، کسی اصرار نکرده که « دکتر ولایتی بر نسخ قدیم‌تر شاهنامه آگاهی نداشته‌اند » ؛ بلکه در مقالۀ کاری نه خورای نامِ سعدی إِظهارِ تعجُّب کردیم که چگونه از قَلَمِ چُنوئی که لابُد با نُسخه هایِ أَقدَم آشنائی داشته است ، چُنین إِفادتها تراویده باشد ؟! ... فَلیُراجع!
۱۲ ـ هَمکار و تِلمیذ و ویراستارِ آقایِ دکتر ولایتی ، این پُرسشِ مرا که : «راستی، در این ممالک محروسه چه خبر است؟!!!» اینگونه پاسخ می دهد که :
« در ایران سربلند و افتخارآفرین که مفتخر به پیروی از سیرۀ اهل بیت عصمت و طهارت (علیهم السلام) است گروهی در تلاش مجددانه [ کذا ؛ شاید : مجدانه ] برای برپانگه‌داشتن پرچم آن بزرگواران و احیای فرهنگ و تمدن اسلامی ایران در راستای اهداف بلند و متعالی تشیع هستند. ... .» .
چه سخنانِ آشنائی ! چه شِعارهایِ خوشایندی ! ... به قولِ أَمیرخُسروِ دِهلَوی : « تو بودی ، من آواز را می شناسم » !
کاش آن کتابِ دَرهَم و بَرهَم و تألیفِ سُست و ناتَندُرُست را ندیده بودم ... ، تا این شِعارها را می توانستم بَرتافت ! ... در آن صورت ، شاید می توانستم با هزارگونه تَغافُل و تَجاهُل ، من هم این گونه سُرودِ بِهروزی بخوانَم و در این خودْتَقدیری! یِ پُراِعْتِزاز با هَمکار و تِلمیذ و ویراستارِ آقایِ دکتر ولایتی هَمآواز شوم ! ... أَمّا دریغ ! ... اگر با شِعارها و بَیاناتِ حَماسی ، کاری دُرُست شُدنی بود ، اکنون ایرانِ ما گلستان بود ! ... به گفتۀ فرزانگانِ دیرینه روزمان : « دو صد گفته چون نیم کردار نیست ! ».
و صد البتّه که ـ به قولِ نَشاطِ سپاهانی ـ :
شب نگردد روشن از نامِ چراغ
نامِ فروردین نیارَد گُل به باغ ...
ظُهورِهمین تکنگاشتِ سعدیِ شیرازی و أَمثالِ تکنگاشتِ سعدیِ شیرازی ، بَس است تا فضایِ فکری و فرهنگیِ ما را آینگی کُند ، و از مُناسَباتِ نادلپَسَند و تقدیراتِ ناگوارِ آن ، حکایتها بازگوید . اینْ همه سَهل اِنگاری و شتابْزَدگی و ناپُختگی در تألیف و نَشر ، بر واقعیّاتی عینی و تباهیهائی واقعی دَلالت دارد .
سیمایِ جامعۀ فرهنگیِ تکیده و کمْ جان و بی رَمَق و بی نَشاطِ امروز را که با صد فُسوس در چَنبَرۀ « سوء القَضا » گرفتار آمده است ، در آینۀ همین گونه مَنشورات و مَکتوباتِ ناپَرداخته و ناتَراشیده بروشنی می توان نَظاره کرد ، و بَشاعَت و قَباحَت و شَناعَتِ ابتِذالِ دانش و أَدب و قَلَم را بی پَرده به تماشا نشست .
دردِ جانْگَزایِ رُکودِ فِکری و جُمودِ ذوقیِ نَسلی را که از خویش و بیگانه جَفاها می بیند و پایمالِ سوءِ تدبیرها و ... می شود ، با تَتابُعِ إِضافات و إِفاضاتی از آن دست که در آن «شِعارْنوشْت»ها مَجالِ طرح می یابَد ، نمی توان چاره کرد !
دیگر از سایرِ مَصائِبِ همین قَلَمروِ کتاب و کتابت ، مانندِ مُصیبتِ فزایندۀ بَدنامی ها و رسوائی هایِ ناشی از إِفشایِ أَنواعِ انتحال و دیگر «نابِکاری»ها و کاسِبیهایِ نامشروع ! ، آن هم در قَلَمروِ فرهنگ و دانش و اندیشه ! ، نمی گویم ، و نسبتشان را با آن تَعالیهایِ ادّعائی و شِعارهایِ حاکی از سَربُلَندی و اِفتِخارآفرینی ، پُرسان نمی شوم !!
ادّعایِ این همه رُشد و رَشاد و سَداد و عِزّت و اِفتِخار و بالَندگی و تَعالیٖ و نَزاهَت و طَهارَت ، در فضایِ فرهنگیِ سرزمینی که یکی از أُمورِ شایع در آن ، عرضه و انتشارِ نوشته هایِ زیْد و عَمرو به نامِ بَکر و خالِد باشد ، قَدری بیمَزه نیست ؟!
داستانِ سوداگریِ تحصیلی و خرید و فروشِ مقاله هایِ علمی و پایان نامه هایِ دانشگاهی و ... و ... ، در کنارِ أَنواعِ سرقتِ أَدبی و انتحال ، در سالهایِ أَخیر ، بارها و بارها دررسانه هایِ رسمی مَجالِ طرح یافته است ، و نمونه هایِ بسیار دارد ، و در نوعِ خود ، سودایِ بسیارْسود و کسبِ پُررونقی است !
گاه قصّه هایِ عَجیبی در بابِ انتشارِ حاصلِ زحماتِ این و آن به نامِ دیگران می شنوم که دوست دارم باور نکنم ، یا لاأَقل مجبورم زشتکاری و نیرنگْ سازی و دَغَلْبازیِ جماعتِ هَوَسناکِ ناهَراسان از کیفرِ مُحاسِبان را به رویِ خود نیاورم ؛ ولی با نمونه هایِ إِفشاشُدۀ إِنکارْناپذیر که دیگر نمی توان از درِ چشمْ پوشی وارد شُد . ... .
آنگاه این واقعیّتهایِ مَلْموسِ همین جامعه را با آن شِعارها چه نسبت است ؟!
با سَرِ سُخن شویم :
اینها همه گوشه هائی از وقایعِ اتّفاقیّۀ مَمالِکِ مَحروسه است ، و آن سَرزمینِ گُل و بُلبُل که در«شِعارْنوشْت»ها می خوانیم ، لابُد جایِ دیگری است ! ... زمینِ خُدا فراخ است ؛ ماهم بَخیل نیستیم ! «گر تو دیدی ، سلامِ من برَسان» !
۱۳ ـ شاید اگر آن خودْتَقدیری! یِ پُراِعْتِزاز نبود و گوشی برایِ شنیدن می بود ، این سُخن بدین درازا نمی کشید .در آن صورت ، در پاسُخِ انتقاداتِ روشنِ کاری نه خورایِ نامِ سعدی! هم ، چیزهائی بر قَلَمِ مُدافِع نمی رَفت که عدمِ آمادگیِ فعلیِ او و استادِ مَتبوعش را برایِ تدخُّل در بحثهایِ مُتَعارَفِ أَدبی و تاریخی در بابِ سَعدی یا أَمثالِ او اینگونه دوباره گوشزدمان کند و بَرنمایَد که آن تَکنگاریِ نادَرخور ، استحقاقِ مَلامَتی بیش از اینها داشته است .
هَمکار و تِلمیذ و ویراستارِ آقایِ دکتر ولایتی ، از قولِ دکتر ولایتی آورده است که ایشان جائی و در بابِ یکی از مؤلَّفاتِ پُرشمارش گفته اند :
«با همۀ دقتی که نگارنده در تألیف این اثر به خرج داده، آن را منزه از معایب روش‌شناختی و منبع‌شناختی و یا اخبار و روایات سهواً نادرست، که طبیعت هر کار علمی و تحقیقی است، نمی‌داند. .....» .
می نویسم :
دستِ کم این کتابَکِ سعدیِ شیرازی که نُسْخَتی از آن در «نوبتِ» من است و آن را خوانده ام و و دربارۀ آن داوری می کنم ، نشانی از چُنان دقّتی ندارَد . نادُرُستیهایش نیز، چُنان که بَرنموده ام ، از نوعِ نادُرُستیهایِ مُتَعارَف در هر کارِ علمی و تحقیقی ، نیست . بیش از آن و از لَونی دیگر است .
آنچه حُرمتِ عِلم و قَلَم و دین و اندیشه و فرهنگ را پایْمال می کُنَد و بُحْران می زاید ، نه نَقدِ این گونه آثار ، که أَصلِ پدید آوردن و نشر دادنِ چُنین منسوجاتِ سُست و مَصنوعاتِ کمْ عِیار است ، و تکلّفِ بیهوده در سرِهم بندیِ ناشیانۀ گُفتآوردهایِ ناهمساز ، و غَفلَت از منابعِ لازم و ویراستهایِ معتبرِ متون ، و تکیه بر نَقلهایِ نااُستوار ، و آنگاه تفسیرِ دِلبخواهیِ نُصوص ؛ یعنی همین چیزها که نمونه هائی از آن را در تکنگاریِ سعدیِ شیرازی یِ آقایِ دکتر ولایتی دیده و نشان داده ایم !
هَمکار و تِلمیذ و ویراستارِ آقایِ دکتر ولایتی ، مُصِرّانه إِعلام می دارد که این کَمینْ خادمِ کتاب و سُنَّت ـ أَحْسَنَ اللهُ أَحوالَه ! ـ در نقدِ کتابِ استادِ مَتبوعِ ایشان به وادیِ «هَجو» و ایستارهایِ «غیرِ علمی » و « غیرِ إِسلامی » دَرغَلطیده است !
راستی که اگر آنچه این قَلَم در نقدِ آن کتاب نوشت ، به تعبیرِ آقایِ «ویراستار » ، «غیرِ علمی » و « غیرِ إِسلامی » و «هَجو» باشد ، و أَباطیل و أَوهامی از دَستِ آنچه در آن نَقد موردِ عِیارسَنجی قرار دادم ، نمودارِ « علم » و « إِسلام » و أُنموذَجِ « أَخلاقِ » علمی و إِسلامی ، آنگاه باید گفت : دریغا از علم و إِسلام و أَخلاق !!
باری ، دِل خوش می دارم ، و برخِلافِ خواجۀ شیراز ، رَجایِ واثِق دارم که هَنوز وَلی شناسان از این ولایَت نرفته باشند ، و هنوز تعریفِ علم و إِسلام و أَخلاق درین ملک بدین مرتبت تنزُّلنکرده و بازیچۀ أَهواء و أَغراض و مَطامِع نگردیده باشد .
پس از انتشارِ مقالۀ کاری نه خورایِ نامِ سَعدی! ، شماری از دوستان و سُخنْ شناسان و أَهلِ کَلِمه از قُم و تهران و اصفهان و ... ، مرا به مِهربانیهایِ خویش نواختند و در ضمنِ آن ، از « شَجاعتِ » من گفتند و از این که « خَطَر » کرده ام و ... ؛ و من در شگفت مانده که مگر نوشتنِ نقدی ساده و بَرنمودنِ کاستیها و کژیهایِ کتابی سُست و کمْ مایه ، هیچ دِلیری می خواهد یا خطرکردن است ؟!!! ...... با خود می گفتم که : بِحَمدِ الله ما مُسَلمانیم و از سُنّتِ خاتمِ پَیَمبَران ـ صَلَّی اللهُ عَلَیهِ و آلِه ـ درآموخته ایم که « لا يَمْنَعَنَّ أَحَدَكُمْ مَهَابَةُ النَّاسِ أن يَقومَ بِالحَقِّ إِذَا عَلِمَهُ »( مُسنَد الشِّهاب ، أبو عبد الله محمَّد بن سَلامة القُضاعی ، حقَّقه وخرَّج أحاديثَه : حَمدی عبد المجيد السَّلَفی ، مؤسَّسة الرّسالة ، ط : ۲ ، ۱۴۰۷ ه . ق . ، ۲/ ۸۹ و ۹۰ ) .
اکنون که نوشتارِ اِستیهَنده وارِ هَمکار و تِلمیذ و ویراستارِ آقایِ دکتر ولایتی را پیشِ رویِ خویش دارم و بوُضوح می بینم که در إِزایِ نشرِ آن کتابَکِ پَریشان و مَغشوش و نابسامان ، به جایِشَرمساری و اِعتِذار ، مَتاعِ « دورباش و کورباش » به بازارِ صَیْرَفیان آورده اند و از ناقد ـ اگرچه بتَلویحْ ـ نَدامت و اِستِغفار می خواهند ، باور می کنم که : آری ! آنچه کرده ام دِلیرانه بوده است و ای بَسا وُرودی ناخواسته به حَریمِ پاسْداشتۀ کسانی که مُدارا و خاموشیِ نجیبانۀ ما أَوساط النّاس را حَمل بر چیزهایِ دیگر کرده اند !
نِعمَ ما قیل :
سخنم شُد بُلَند و می ترسم
که مرا حرفی از دهان بجهَد !
همین قَدَر بگویَم و بگذرم که قَضایایِ موهونی چون : تقلیدِ موهومِ گلشنِ راز از گلستان ، و انتسابِ شعرِ واحد به خواتیم و بوستان ، و معرّفیِ سَعدی به عنوانِ فقیه و مفسّر و محدّثِ بزرگ ،و ... ، و ... !، از دستِ داستانِ « هالۀ نور » و « تَسَلّی دادن به والِدۀ داغدیدۀ هوگو چاوِز » نیست که با دور باش و کور باش و شُتر دیدی ندیدی و دیگر أَنواعِ تَغافُل و تَجاهُل بخواهیم « روی آوردِ » خویش نکُنیم و هَمچُنان صَلاحِ کار را به «مَصلحَتْ»بینان واگُذاریم .
آیا باید ، از برایِ انگُشت نِهادن بر سُستی و ناسَختگیِ سُخنانِ عَیْبناک و نامَربوطی چون آن تحلیلهایِ بی پایه و استناداتِ ناروا و إِرجاعاتِ ناصَواب که در کاری نه خورایِ نامِ سعدی ! موردِ انتقاد قرار دادیم و آن تناقُض ها و تَهافُت ها و پاره دوزی ها که بر آفتاب افگندیم ، اکنون ، تائِب گردیم و در مَنجَلابِ خِفَّتِ أَخلاقی و خاموشیِ خَفَقان آور غوطه وَر شویم و نَدامَتْ نامه بنویسیم و عُذرِ تقصیر به پیشگاهِ جَماعتی بَریم که به خَیالِ خویشتَن اِکسیر می کُنَند ؟! ... پَرگَست !!
هَمکار و تِلمیذ و ویراستارِ آقایِ دکتر ولایتی بدانَد که اگر برخی از نقدها ، « خاطرۀ تلخ هجوها و تمسخرهای مبتذل شاعران هجویه‌سرا و نقض‌های ناسزاگونۀ نگارندگان اعصار گذشته را در خاطر اهل علم و ادب زنده می‌کند » ، ای بسا که برخی از پاسخ ها و دفاعیّه ها نیزـ دور از جَنابِ ایشان ! ـ تَداعیگرِ آسمان و ریسمان بافتن هایِ مُشتی مَدحیّه سَرایانِ گزافه گوی و ثَناگُسترانِ حرفه ایِ سودجوی باشد ؛ « و شَرمَنده رَهْروی که عَمَل برمَجاز کرد ».
« سُخَن دراز کشیدیم و همچُنان باقی است » ؛... ... .
مَآلِ مَقالَتِ کاری نه خورایِ نامِ سعدی ! را ، به وارونۀ هَمکار و هَنبازِ نویسندۀ کتابکِ سعدیِ شیرازی ، درافتادن به دَورِهَجو و دور افتادن از دیانت و دانش نمی دانم ، و طریقِ خاموشی و مُجامَلَت و مُداهَنَت را در کار و بارِ دانش و فرهنگ و باور، برخِلافِ مُختارِ شماری از أَبنایِ زَمان و برخوردارانِ دوران ، خوش نمی دارَم و شاهراهِ پارسائی و مُجاهَدَت نمی شمارم !
اگر علم است و اگر دین است و اگر أَدَب و اگر أَخلاق ، راه ، همانست که راهْدانانِ راستین نِموده اند :
از قولِ عَبدِ صالِح ، پیشوایِ هفتُم ، حضرتِ إِمام موسَی بنِ جعفر ـ عَلَیْهِمَا السَّلام ـ ، آورده اند :
« ... اِتَّقِ اللهَ وقُلِ الحَقَّ وَ إِنْ كانَ فِيهِ هَلاكُك ؛ فَإِنَّ فِيهِ نَجَاتُك ، ... اِتَّقِ اللهَ وَ دَعِ البَاطِلَ وَ إنْ كانَ فِيهِ نَجَاتُك ؛ فَإِنَّ فِيهِ هَلاكُك . »
( تُحَف العُقول عَن آلِ الرَّسول ـ صَلَّى اللهُ عَلَيهِم ـ ، أبومحمّد الحَسَن بن علیّ بن الحُسَين بن شُعبَة الحَرّانیّ ، عُنِىَ بتَصحِيحِه والتَّعليقِ عَلَيه : علی أكبر الغَفّاریّ ، ط : ۲ ، قم : مؤسَّسة النَّشر الإِسلامیّ ، ۱۳۶۳هـ . ش . / ۱۴۰۴ هـ . ق . ، ص ۴۰۸ ).
و اللهُ مِن وَراءِ القَصد
اصفهان / آذرماهِ ۱۳۹۳ هـ . ش .
۱ . من ، نامْبُرده را پیوسته به هَمین عنوانِ همکاری و نسبتش با آقایِ دکتر ولایتی یاد خواهم کرد ؛ و از بُن ، دیده بر پاره ای از «مَحذورات» و «مَحظوراتِ» ناشی از تَدَخُّلِ چُنین «شخصِ ثالث»ها در مِثلِ این «ماجَرا»هایِ ناقِدانه فرومی بَنَدم .
در بابِ تَدَخُّلِ «شخصِ ثالث»ها ، در میانۀ مُنتقد و صاحبِ أَثر ، ظَرائفی هست که طُرفه خوانان و طَریفه جویان را برایِ وُقوف بر شَمّه ای از آن ، به مقالتِ دوستِ ارجمندم ، حُجَّة الإِسلام و المُسلِمین دکتر سَیِّد حَسَنِ إِسلامی ، زیرِ نامِ ده خطایِ أَخلاقی در پاسخ به نقدها ( چاپْ شُده در : آینۀ پِژوهِش ، ش ۱۲۹، صص۲۴ـ ۳۰ ) ، حوالت خواهد بود .
۲. « مُکْفی : این کلمه در عربی به معنای خوشگذران است و به معنای بسنده به کار نرفته است . امروزه در فارسی ، خاصه در انشای اداری ، آن را به جای کافی به کار می برند و غلط است . »
( غلط ننویسیم ، أَبوالحسنِ نجفی ، چ : ۱۵، تهران : مرکزِ نشرِ دانشگاهی ، ۱۳۸۹هـ . ش . ، ص۳۶۴ ).
۳ . گفتم : « برگرفتن » ؟! ... چه تعبیرِ تَشَنُّجْ زدائی شُده ای !! ... می ترسم صَریح تر بنویسم و اینْ بار به جایِ هَجو و چه و چه ها ، به إِقدام بر ضدِّ أَمنیّتِ ملّی متّهم شوم !!!