فرهنگ امروز/ زهرا نبوی: : کارگروه روان‌شناسی به‌عنوان یکی از کارگروه‌های نُه‌گانه شورای تحول علوم انسانی، براساس ابلاغ شورای عالی انقلاب فرهنگی، متصدی بازنگری متون و اصلاح سرفصل‌های رشته‌ي روان‌شناسی است. بنا بر گفته‌ي فتحی آشتیانی، پیش از آنکه ابلاغ سرفصل‌های جدید علوم سیاسی، شورای تحول علوم انسانی را در کانون توجهات قرار دهد، کارگروه روان‌شناسی یک سال پیش از آن، سرفصل‌های جدید رشته‌ي روان‌شناسی را با اجماع اساتید کل کشور و به‌دور از هر حاشیه‌ای ابلاغ کرده است که البته اجرای آن به غیر از چند دانشگاه، به دلیل موانع موجود در سازمان سنجش، به سال تحصیلی 95-94 موکول شده است. آنچه در ادامه می‌آید گفت‌وگویی خبری است با علی فتحی آشتیانی پیرامون اقدامات کارگروه روان‌شناسی شورای تحول علوم انسانی.
آقای دکتر از نظر جنابعالی ضرورت تحول در رشته روان‌شناسی چه‌بود؟
رشته روان‌شناسی و گرایش‌های آن طی 20 تا 25 سال گذشته علی‌رغم رشد سریع و شتابان این علم در دنیا، مورد بازنگری قرار نگرفته بود. لذا به روز نبودن روان‌شناسی از جهت گرایش‌ها، عناوین درس‌ها و منابع، بی‌توجهی به رویکردها و مکاتب جدید، ضعف در روش‌شناسی در ابعاد کمّی و کیفی، حاکمیت متون ترجمه‌ای بر متون تالیفی، عدم تناسب برخی از گرایش‌ها با نیازها و ظرفیت‌های بومی و منطقه‌ای کشور، فقدان توازن جنسیتی، بی‌توجهی به فلسفه روان‌شناسی و مبانی ارزشی و اعتقادی در محتوای دروس، ضعف در انسان‌شناسی و بی‌توجهی به نگاه جامع و همه جانبه به انسان، بی‌توجهی به مسائل بومی، بی‌توجهی به پرورش تفکر انتقادی در دانشجویان، بی‌توجهی به نظریه‌پردازی فرهنگی ـ بومی، ضعف در کاربردی کردن دانش روان‌شناسی و مهارت‌آموزی در این رشته، گسترش بی‌رویه این رشته در برخی از دانشگاهها، افت کیفیت آموزشی، بی‌توجهی به تناسب نسبت استاد به دانشجو و بسیار موارد دیگر ضرورت بازنگری و تحول د رشته‌ی روان‌شناسی را ایجاب می‌نمود.
پس از ابلاغ سرفصل‌های جدید در حوزه‌ی علوم سیاسی، طیفی از دانشگاهیان نسبت به سرفصل‌های مصوب و متون منتخب و پیشنهادی واکنش‌هایی نشان دادند. اما با آنکه سرفصل‌های روان‌شناسی بسیار زودتر از علوم سیاسی ابلاغ شد، نسبت به آن موضع‌گیری صورت نگرفت. ارزیابی شما چیست؟
اعضای کارگروه ما از دانشگاه‌های مختلف تشکیل شده بود. فرآیندی هم که ما برای تحول پیش گرفتیم کاملاً منطقی بود. ضمن آنکه از زمان تشکیل کارگروه روان‌شناسی تا نهایی شدن سرفصل‌ها، ما سه گردهمایی با حضور رؤسای دانشکده‌ها و مدیران گروه‌های روان‌شناسی سراسر کشور برگزار کردیم تا کارهای انجام‌شده را اطلاع‌رسانی کنیم و در عین حال، از نقطه‌نظرات آن‌ها استفاده کنیم. در واقع یک مشارکت جمعی صورت گرفت و به همین دلیل، کمتر با مقاومت روبهرو شد.
ضمن آنکه هشتاد درصد عناوین، همان عناوین قبلی است. بیشترین بازنگری صورت‌گرفته مربوط به محتوا و به‌روز کردن و غنی‌سازی بوده است. ما تلاش کردیم شاخص‌های تحول، یعنی غنی‌سازی، بومی‌سازی و ارزش‌مداری را در منابع درسی و سرفصل‌ها بگنجانیم. تنها چیزی که تغییر بسیار جدی روی آن صورت گرفت که خوشبختانه با موافقت اکثریت قاطع روان‌شناسان کل کشور روبهرو شد، تجمیع گرایش‌ها بود. این مسئله، اتفاق بسیار مهمی بود که اکثراً آن را دوست داشتند.
این فرآیند بررسی سرفصل‌ها و متون رشته‌ي روان‌شناسی، به چه شکل بود؟
به دنبال طرح مسئله‌ي تحول در علوم انسانی، که مقام معظم رهبری در چند سخنرانی در سال‌های 1386 و 1387 مطرح کردند، شورای تحول به‌عنوان یکی از شوراهای اقماری شورای عالی انقلاب فرهنگی، در 21 مهر سال 1388، با ریاست آقای حدادعادل کار خود را آغاز کرد. کارگروه روان‌شناسی در 21 دی‌ماه 1389 کار خود را آغاز کرد و در 65 جلسه‌ي دو تا هشت‌ساعته، به این مسئله پرداخت. ابتدا وقت زیادی را صرف تدوین راهبردها و راهکارهای تحول و ارتقا در روان‌شناسی کردیم که بر اساس آن، به سه راهبرد غنی‌سازی، بومی‌سازی و ارزش‌مداری رسیدیم. برای هرکدام از این راهبردها، راهکارهایی را طراحی کردیم که هرکدام را چگونه انجام دهیم. بعد از آن، با نگاهی اجمالی به سه مقطع کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتري، بنا را بر آن گذاشتیم که کار را با کارشناسی شروع کنیم. برای تحول در دوره‌ي کارشناسی، چند گام را به‌طور جدی برداشتیم.
ابتدا وضع روان‌شناسی در جهان را مورد مطالعه قرار دادیم. یکی از همکاران که در آمریکا تحصیل کرده بود، ده دانشگاه برتر آمریکا را مورد مطالعه قرار داد و دو نفر از همکاران که یکی به زبان فرانسه و دیگری به انگلیسی مسلط بود و در اروپا درس خوانده بودند، دانشگاه‌های انگلیسی‌زبان و فرانسوی‌زبان را مورد مطالعه قرار دادند. یکی دیگر از همکاران دانشگاه‌های کشورهای آسیای شرقی مثل مالزی، ژاپن، چین و... را بررسی کرد. دو نفر از همکاران دیگر کشورهای اسلامی را مطالعه کردند. در هر جلسه هم یکی از این مطالعات مورد بحث و بررسی قرار می‌گرفت. در گام دوم، وضع موجود روان‌شناسی کشور را از نظر گرایش‌های دوره‌ي کارشناسی، دانشگاه‌های برگزارکننده، تعداد دختر و پسر در حال تحصیل و منابع مورد استفاده، بررسی کردیم.
در ارزیابی‌های صورت‌گرفته مشخص شد روان‌شناسی و گرایش‌های آن، در طول 25 سال گذشته بازنگری نشده بود و از جمله ضعف‌های دیگر آن، می‌توان به گسترش بی‌رویه‌ي این رشته در دانشگاه‌های پیام نور و آزاد، افت کیفیت آموزشی، عدم تناسب نسبت استاد به دانشجو، قدیمی بودن منابع، به‌روز نبودن اساتید، بی‌توجهی جدی به مسائل بومی، بی‌توجهی به تفکر انتقادی در میان دانشجویان و دانشگاهها، غلبه‌ي متون ترجمه‌ای و تألیفی و بی‌توجهی به نظریه‌پردازی فرهنگی-بومی و... اشاره کرد. همچنین مطالعات دنیای غرب و شرق و کشورهای اسلامی نشان داد هیچ کشوری در دوره‌ي کارشناسی، گرایش روان‌شناسی ندارد. گرایش‌ها در مقطع کارشناسی ارشد و دکتري است. براساس این مطالعات، به یک نتیجه‌ی بسیار مهم رسیدیم و آن حذف گرایش‌های روان‌شناسی در دوره‌ي کارشناسی بود. ما یک دوره با یک گرایش تعریف کردیم. بعد عناوین درس‌های دوره‌ي کارشناسی کشورهای مختلف، مشترکات و آن‌هایی را که به‌روز بودند، کنار هم چیدیم، به‌اضافه‌ي چند درس تحت عنوان دروس بینشی.
به این ترتیب، عناوین درس‌های دوره‌ي کارشناسی را نوشتیم. در نوشتن این درس‌ها، 34 درس را به‌عنوان دروس اصلی یا پایه، 36 درس را برای دروس تخصصی و 10 واحد را هم به‌عنوان دروس اختیاری در نظر گرفتیم. 17 درس اختیاری را هم پیش‌بینی کردیم که هر دانشگاهی براساس توانمندی و امکاناتی که دارد، از بین آن‌ها، پنج درس را انتخاب کند. در مجموع با آن بیست واحدی که مربوط به دروس عمومی است، دوره‌ي کارشناسی را با 138 واحد بستیم. بعد از مشخص شدن عنوان درس و تعداد واحدها، باید سرفصل‌های دروس را می‌نوشتیم. برای نوشتن سرفصل‌ها نیز به اعضای کارگروه اکتفا نکردیم و از اساتید مختلف دانشگاه‌های کشور کمک گرفتیم.
در صحبت‌هایتان به برگزاری جلسات هم‌اندیشی اشاره کردید. اولین جلسه چه زمانی بود؟
اولین گردهمایی برای بررسی نقطه‌ي قوت و ضعف طرح را در ششم دی‌ماه 1391 در وزارت علوم برگزار کردیم. حدود هشتاد نفر از اساتید دانشگاهها، که یا رئیس دانشکده بودند یا مدیرگروه روان‌شناسی، در آن شرکت داشتند. اساتید را براساس تخصص‌شان تقسیم کردیم و سرفصل‌ها را بررسی و نقد کردیم. دومرتبه آن چیزی را که نوشته شده بود مورد بازنگری قرار دادیم و در هشتم بهمن‌ماه 1391، برنامه‌ي کامل‌شده را برای شورای تحول علوم انسانی شورای عالی انقلاب فرهنگی و شورای برنامه‌ریزی آموزش عالی وزارت علوم ارسال کردیم.
زمان برگزاری گردهمایی تا نهایی کردن طرح، زمان کمی نیست؟
در آن طرحی که ما در آن گردهمایی به رأی گذاشتیم، تقریباً اجماع‌نظر وجود داشت. کار انجام شده بود و صرفاً قرار بر این بود نقطه‌نظرات آن عزیزان را در کارها اعمال کنیم. ضمن آنکه تغییر خیلی جدی پیشنهاد نکرده بودند. در این کار تعجیل کردیم تا بتوانیم آن را در سال بعد اجرا کنیم و برنامه زودتر عملیاتی شود. به هر حال، در فاصله‌ي یک ماه و دو روز، این کار را نهایی کردیم و برای شورای تحول و شورای بررسی وزارتخانه فرستادیم. شورای برنامه‌ریزی وزارت علوم در سیزدهم اسفند 1391، این برنامه را تصویب کرد و در بیست‌وهشتم همان ماه، برنامه‌ي جدید برای اجرا به دانشگاه ابلاغ شد و در پُرتال وزارت علوم قرار گرفت.
برنامه‌ي روان‌شناسی اولین برنامه‌ای بود که در شورای تحول و ارتقای علوم انسانی، در نهایت در بیست‌ودوم مهر سال گذشته، تصویب شد.
در فاصله‌ي هشتم بهمن سال 1391 تا بیست‌ودوم مهر سال 1393، که شورای تحول طرح را تصویب کرد، گردهمایی دیگري تشکیل شد. این‌بار رؤسای دانشکده‌ها و مدیران گروه‌های روان‌شناسی سراسر کشور را با این هدف دعوت کردیم که نحوه‌ي اجرایی شدن و عملیاتی کردن برنامه را از آن‌ها بپرسیم؛ اینکه با چه چالش‌هایی مواجه خواهیم شد.
بعد از تصویب در شورای تحول، طرح به شورای عالی انقلاب فرهنگی رفت تا در نهایت، در هفتم دی 1392، دکتر مخبر دزفولی، دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی، برنامه‌ي جدید روان‌شناسی را که تجمیع همهي گرایش‌های روان‌شناسی بود، در یک گرایش و در یک برنامه تحت عنوان روان‌شناسی بدون گرایش، به دکتر فرجی‌دانا، وزیر علوم، جهت اجرا ابلاغ کرد.
ولی ما برای اجرایی شدن آن در سال تحصیلی 94-93 با یک مشکل روبهرو بودیم. مشکل ما سازمان سنجش بود. سازمان سنجش دفترچه‌ي اول کنکور را در مهرماه تنظیم می‌کرد و چون این مصوبه بعد از مهرماه بود، امکان عملیاتی شدن در سال جاری را نداشت. در نهایت، به توافق رسیدیم این برنامه در پُرتال همهي دانشگاهها نوشته شود و دانشگاهها مختار باشند این برنامه را در سال تحصیلی 93-94 اجرا کنند و از سال 1394 به بعد برای همهي دانشگاهها لازم‌الاجرا شود. بعضی از دانشگاهها مثل دانشگاه علامه طباطبایی و دانشگاه شهید بهشتی از بهمن سال گذشته برنامه‌ي جدید را شروع کردند.
در واقع از زمان اجرایی شدن آن زمان زیادی نگذشته است که حتی بتوان آن را ارزیابی اولیه کرد.
بله، چون امسال دانشگاهها مختار بودند. اما مطمئناً از سال بعد که در همه‌ی دانشگاهها لازم‌الاجرا می‌شود، باید جلسه بگذاریم و به سؤالات همکارانمان در دانشگاه‌های مختلف پاسخ بدهیم.
ما در مورد درس‌ها دغدغه‌ي زیادی نداریم، چون بیشتر آن‌ها در سیستم سابق هم بوده است. تنها موضوعی که ممکن است ما را با مشکل روبهرو کند دروسی است که تحت عنوان دروس بینشی در برنامه آمده است. دروس بینشی شامل معرفت‌شناسی، آشنایی با فلسفه‌ي اسلامی، روان‌شناسی دین، آموزه‌های روان‌شناختی در قرآن، آموزه‌های روان‌شناختی در حدیث، فلسفه‌ي علم روان‌شناسی، روان‌شناسی از دیدگاه اندیشمندان مسلمان و انسان‌شناسی از دیدگاه اسلام است. شاید تنها دغدغه‌ي ما این دروس باشد که ممکن است با چالش روبهرو شویم.
این دروس بینشی براساس چه منابعی تعیین شده است؟
ما تلاش کردیم در این یک سال گذشته، از همکاری اساتید حوزه، که دکترای روان‌شناسی دارند، استفاده كنيم. آن‌ها نیاز‌های اولیه‌ي ما را پوشش داده‌اند. همین الآن برای آموزه‌های روان‌شناختی در قرآن و حدیث، منبعی تدوین‌شده داریم. چاپ اولیه‌ی آن هم انجام شده است. یعنی سعی شد در یک سال گذشته، روی این کار شود.
واقعاً در یک سال می‌شود منابع درسی دانشگاهی تدوین کرد؟
قبول دارم به‌عنوان یک کار اولیه، ممکن است کتاب خیلی ارزشمندی نشود، اما دانشمندان بزرگ هم بعد از تدوین اولین کتاب‌های خود، کار خود را مدام اصلاح کرده‌اند. ما برای شروع و برای اینکه دستمان از منبع خالی نباشد، چنین منابعی را آماده کرده‌ایم. اما مطمئناً ضعف‌های این منابع بعد از چند ترم تدریس پیدا می‌شود و حتماً آن مؤلف یا مؤلفین تجدیدنظر می‌کنند. ضمن آنکه با وجود این درس‌ها، بسیاری از پژوهشگران و اساتید علاقه‌مند می‌شوند روی این موضوعات کار کنند. همان‌طور که در این مدت، بسیاری از افراد آمادگی خود را برای تدوین منابع این درس‌ها اعلام کرده‌اند. در حال حاضر، چند کتاب در مورد روان‌شناسی دین داریم که تعدادی از آن‌ها ترجمه است. مثل کتاب بسیار جامعی از «روان‌شناسی دین» اثر دیوید وولف که این کتاب دو بار توسط دو گروه مختلف ترجمه شده است. یا مثلاً «فلسفه‌ي علم روان‌شناسی» کتابی است که یکی از همکاران آن را ترجمه کرده و در عین حال، آن را نقد هم کرده و به پیوست کتاب آمده است. دو کتاب هم در حوزه‌ي روان‌شناسی دین ترجمه شده است. امیدواریم تا یکی دو سال آینده، چند کتاب تألیفی هم در این حوزه چاپ شود.
جز دروس بینشی، چه درس‌های دیگری اضافه شده است؟
دروسی مثل روان‌شناسی سالمندی، مدیریت استرس، روان‌شناسی اعتیاد، روان‌شناسی رفتار مصرف‌کننده، روان‌شناسی ورزش و روان‌شناسی اخلاق اضافه شده است که همهي اساتید دانشگاه با آن موافق بودند.
ظاهراً مقرر شده است بعد از ابلاغ سرفصل‌های جدید، برای اساتید دوره‌های آموزشی برگزار شود. تعامل کارگروه روان‌شناسی پس از ابلاغ سرفصل‌ها با اساتید به چه صورت بوده است؟
ما در 27 و 28 شهریور، برای اساتید دانشگاه‌های سراسر کشور چهار کارگاه که مربوط به دروس بینشی بود، برگزار کردیم. حدود صد نفر ثبت‌نام کردند و از این تعداد، 94 نفر شرکت کردند. آن چند نفری هم که شرکت نکردند به خاطر عدم همکاری‌های دانشگاه‌هایشان بود. بسیاری از شرکت‌کنندگان در این کارگاه علاقه‌مند بودند که کارگاه تکرار شود. برنامه‌ي ترمی نوشتیم. بعضی از این درس‌ها که هنوز نیاز به کار دارد یا هنوز منبع آن‌ها را نداریم، برای ترم‌های دو سال آینده است. تا دو سال آینده هم قطعاً منابع آماده می‌شود و کارگاه مربوط به آن را هم استادها می‌گذرانند و مشکلی از نظر تدریس نخواهند داشت. دغدغه‌هایی که خود ما در اجرا داریم، منبع و استاد مربوطه است که سعی می‌کنیم روی این موارد کار کنیم تا با مشکلات کمتری مواجه شویم.
چه کسانی در تنظیم این متون دخیل بوده‌اند؟
کارگروه روان‌شناسی از سال گذشته توسط شورای عالی انقلاب فرهنگی جهت اجرا، ابلاغ شده است. از همان سال گذشته هم تعدادی از دانشگاهها برنامه‌ي جدید را شروع کردند. امسال هم 29 مرکز آموزشی برنامه‌ي جدید را شروع کرده‌اند.
اعضای کارگروه روان‌شناسی عبارت‌اند از: آیت‌‌الله سید محمد غروی (رئیس پژوهشکده‌ي علوم رفتاری پژوهشگاه حوزه و دانشگاه)، دکتر مسعود آذربایجانی (از پژوهشگاه حوزه و دانشگاه)، دکتر محمدرضا احمدی (از مؤسسه‌ي امام خمینی قم)، دکتر مسعود جان‌بزرگی (از پژوهشگاه حوزه و دانشگاه)، دکتر محمدکریم خداپناهی (عضو هیئت‌علمی دانشگاه شهید بهشتی و مدیرگروه روان‌شناسی سازمان سمت)، دکتر رسول روشن (که تا سال پیش رئیس دانشکده‌ي علوم انسانی دانشگاه شاهد بودند و الآن عضو گروه روان‌شناسی دانشگاه شاهدند)، دکتر سید کاظم رسول‌زاده طباطبایی (مدیرگروه روان‌شناسی دانشگاه تربیت مدرس)، دکتر محمدحسین عبداللهی (رئیس دانشکده‌ي روان‌شناسی دانشگاه خوارزمی)، دکتر احمد علی‌پور (عضو گروه روان‌شناسی دانشگاه پیام نور)، دکتر پروین کدیور (معاون پژوهشی دانشگاه خوارزمی)، دکتر سید جلال یونسی (عضو گروه روان‌شناسی دانشگاه بهزیستی)، دکتر عبدالله معتمدی (عضو گروه روان‌شناسی دانشگاه علامه طباطبایی)، دکتر رضا کرم‌نیا (عضو گروه روان‌شناسی دانشگاه بقیه‌الله)، دکتر پرویز آزادفلاح (عضو گروه روان‌شناسی دانشگاه تربیت مدرس)، دکتر سید محمدرضا تقوی (عضو گروه روان‌شناسی دانشگاه شیراز)، دکتر هادی بهرامی (رئیس دانشکده‌ي روان‌شناسی دانشگاه تهران)، دکتر محمدعلی مظاهری (رئیس دانشکده‌ي روان‌شناسی دانشگاه شهید بهشتی)، دکتر عباس رحیم‌نژاد (عضو گروه روان‌شناسی دانشگاه تهران)، خانم دکتر صدیقه ترقی‌جاه (مدیر گروه علوم انسانی وزارت علوم) و بنده.