به گزارش فرهنگ امروز به نقل از ایبنا؛ نشست هفتگی شهر کتاب، با عنوان بحث و گفت‌وگو درباره کتاب «عهد عتیق؛ جلد اول: کتاب‌های شریعت یا تورات؛ بر اساس کتاب مقدس اورشلیم» عصر سه‌شنبه 30 دی‌ماه با حضور بهاءالدین خرمشاهی، کامران فانی، مهراب صادق‌نیا و پیروز سیار در مرکز فرهنگی شهر کتاب برگزار شد.
ترجمه فارسی کتاب مقدس با حاشیه‌های تفصیلی بی‌سابقه
در ابتدای نشست نقد و بررسی کتاب «عهد عتیق؛ بر اساس کتاب مقدس اورشلیم»، پیروز سیار ـ مترجم اثر ـ به ارائه گزارشی از فعالیت خود در حوزه ترجمه عهدین (تورات و انجیل) در سال‌های اخیر پرداخت و گفت: طرح ترجمه کتاب مقدس از حدود سال 76 و با ترجمه بخشی از عهد عتیق آغاز شد که تاکنون هیچ‌گاه به فارسی ترجمه نشده‌اند، ترجمه کتاب‌های قانونی ثانی شامل هفت کتاب و بخش‌هایی از دو کتاب است که در سال 80 توسط نشر نی به چاپ رسید؛ این کتاب‌ها به زبان یونانی ترجمه شده و به همین دلیل در کتاب مقدس عبرانی گنجانده نشده است، بخش‌هایی نظیر حکمت سلیمان و یا حکمت بن سیرا، مواردی از این دست‌اند که در فهرست عهد عتیق قرار نگرفته‌اند اما به این معنی نیستند که مورد عنایت قرار ندارند. حتی بخش‌هایی از این کتاب‌ها به تاریخ ایران مربوط می‌شود به عنوان مثال از کتاب استر در این زمینه می‌توان یاد کرد. این کتاب‌ها برای افرادی که روی متون دینی تحقیق می‌کنند یا علاقه‌مند به حوزه مطالعات تاریخی میان یهودیان و سایر ملل هستند، دارای اهمیت است.
سیار ادامه داد: بعدها ترجمه عهد جدید را آغاز کردم که با دشواری‌های زیادی همراه بود از جمله حجم بالای کتاب، بخش تفسیری که باید وارد ترجمه می‌شد و خصوصاً ترجمه رسالات پولوس که قلب مسیحیت محسوب می‌شود و دارای اهمیت فراوانی است و متاسفانه ترجمه منقّحی از آن وجود ندارد. به این ترتیب، ترجمه عهد جدید، چهار سال به طول انجامید و سرانجام در سال 87 به چاپ رسید.
مترجم کتاب «عهد عتیق؛ بر اساس کتاب مقدس اورشلیم» در ادامه افزود: پس از ترجمه عهد جدید به سراغ عهد قدیم رفتم و بنا را بر آن قرار دادم که تنها به متن اکتفا نکنم بلکه سعی کردم نظامی تفسیری که ترجمه بر پایه آن بنا شده به صورت پانوشت تفصیلی و تفسیری در ذیل صفحات گنجانده شود تا خواننده بهتر با جزئیات آشنا شود؛ چرا که آن بخشی از کتاب قدس که عبرانی است، تاریخی بسیار دور از زمان ما دارد و تبدیل سنت شفاهی عهد عتیق به سنت کتبی از حدود سده یازدهم تا دوم پیش از میلاد به دراز کشیده شده است؛ از این‌رو مخاطب این کتاب بدون آگاهی از زمینه سیاسی، فرهنگی و اجتماعی کتاب مقدس، قادر به درک آن نخواهد بود. همین مساله سبب شد تا در ترجمه از پانوشت‌های تفصیلی برای روشن کردن ذهن مخاطب استفاده شود تا با صرف نظر کردن از چنین حواشی و تاریخچه‌ای، خود را از گنجینه‌ای فرهنگی و پربار تاریخی، محروم نکنیم.
سیار برای تاکید بر اهمیت پانوشت‌های تفصیلی در ترجمه خود، عنوان کرد: این‌گونه استفاده از پانوشت و توضیحات حاشیه‌ای در ترجمه کتاب مقدس، نه تنها در زبان فارسی بی‌سابقه است بلکه در زبان‌های دیگر نیز به ندرت یافت می‌شود و می‌توان در این خصوص مدعی شد که چنین سبکی در اروپا و به ویژه زبان فرانسه، بعد از جنگ جهانی دوم پا گرفت و پایه‌گذار آن همین کتاب مقدس اورشلیم است که منبع اصلی این کار قرار گرفته است.
وی همچنین به منابع مطالعاتی خود اشاره کرد و گفت: بغیر از کتاب مقدس اورشلیم از چند منبع کمکی دیگر نیز بهره گرفته‌ام. در وهله اول به سراغ ترجمه بین سطری کل متن عبری کتاب مقدس رفتم که متنی بسیار موثق است و عده‌ای پرشمار از محققان عبرانی‌زبان، آن را واژه به واژه معنی کرده‌اند. پس از آن از ترجمه «توب» استفاده کردم که حاصل کار سه کلیسای کاتولیک، پروتستان و ارتدکس است که به ترجمه و تفسیر کل کتاب مقدس قدیم و جدید همت گمارده‌اند. منابع متعدد فرانسوی و عربی و همچنین ترجمه انجمن کلیمیان ایران هم مواردی بودند که در ترجمه این اثر از آنها استفاده شده است.
سیار همچنین به اهمیت ترجمه متون دینی نظیر کتاب مقدس اشاره کرد و گفت: وجود نسخ بی‌شمار از کتاب مقدس در کنار مخاطبان گسترده این کتاب، مسئولیت مترجم را در قبال خوانندگان اثر، چندین برابر می‌کند؛ چرا که چنین آثاری مدام در معرض بازبینی و سنجش قرار دارند و هر کلمه‌ای که توسط مترجم نگاشته می‌شود، او را در معرض حضور شاهدان بی‌شماری قرار می‌دهد که کتاب مقدس یا منبع دینی و یا ماخذ پژوهشی آنهاست.
سیار در ذکر ویژگی‌های این اثر نوظهور خود به فهرست اسامی خاص تورات نیز اشاره کرد و ادامه داد: در فهرست اسامی تورات نمی‌شد به ذکر شماره صفحه بسنده کرد؛ چرا که ممکن است مثلاً در یک صفحه از چند فرد مختلف با نام مریم یاد شده باشد؛ در اینجاست که در وهله اول مترجم باید با مراجعه به تفاسیر این تفاوت‌ها را دریابد و بعد مشخص شود که در هر آیه به کدام مورد از موارد مشابه، اشاره شده است. این تفکیک و طراحی فهرست اسامی کاری بسیار زمان‌بر و دقیق بود که در این کتاب به دقت صورت گرفت.
ترجمه‌های فارسی پیشین دیریاب بوده‌اند
کامران فانی، محقق و نسخه‌پروژه برجسته، دیگر سخنران این مراسم بود که ضمن تجلیل از پیروز سیار و دانستن ترجمه او به عنوان اثری سترگ، به سابقه ترجمه کتاب مقدس در ایران اشاره کرد و گفت: ترجمه کتاب مقدس در ایران سابقه‌ای طولانی دارد و می‌توان برایش پیشینه‌ای به قدمت 1500 سال در نظر گرفت؛ پیشینه‌ای که به نخستین ترجمه از کتاب مقدس به زبان پهلوی بازمی‌گردد؛ اما تلاش اصلی و جدی در زمینه ترجمه کتاب مقدس با قرن 19 در ارتباط است و آنهم زمانی است که این کتاب به همت گروهی خارجی و برخی از فارسی‌زبانان به فارسی برگردان شد. البته لازم به ذکر است که این ترجمه به واسطه نوع کلمات و معادل‌هایی که در آن به کار رفته، کمی دیرباب قلمداد می‌شود که خود ارتباط ویژه‌ای با ماهیت متن کتاب مقدس دارد.
فانی در ادامه و برای نمایش نقش برجسته سیار در ترجمه «عهد عتیق؛ جلد اول: کتاب‌های شریعت یا تورات؛ بر اساس کتاب مقدس اورشلیم»، یادآور شد: در تمام هزار و 500 سال گذشته، ایرانی‌ها همت شایانی در ترجمه این اثر نداشتند و می‌توان ادعا کرد که سیار نخستین فردی است که راه تازه‌ای را در این عرصه گشوده است. از سوی دیگر، امروزه آگاهی از عهد عتیق به ویژه دو سِفر «پیدایش» و «خروج» به بخشی از معلومات عمومی افراد تبدیل شده است که به نوعی خواندن آن برای همه ضروری است و ترجمه سیار از این کتاب می‌تواند در این مسیر بسیار مفید واقع شود.
این عضو فرهنگستان زبان و ادب فارسی به بی‌نظیر بودن ترجمه این کتاب از منظری دیگر نیز نگریست و گفت: آشنایی ما ایرانی‌ها با کتاب مقدس از طریق پروتستان‌ها صورت گرفته که ماهیتی تبشیری داشته است؛ چرا که در مذهب کاتولیک، ترجمه کتاب مقدس تقبیح‌شده و ممنوع بود؛ از این روایت کتاب مقدس از منظر کاتولیک، برای نخستین بار در ایران در ترجمه سیار از کتاب مقدس، عیان شده است.
وی همچنین همراه بودن ترجمه سیار با تفسیر و حواشی تفصیلی را به عنوان ویژگی برجسته اثر او برشمرد و ادامه داد: همراهی این ترجمه با تفسیر، سبب گشوده شدن مشکلات متن شده است و می‌تواند برای محققان، سرشار از فایده باشد. از این رو کتاب «عهد عتیق؛ جلد اول: کتاب‌های شریعت یا تورات؛ بر اساس کتاب مقدس اورشلیم» ترجمه پیروز سیار، روایتی تازه از کتابی است که با محتوایش آشناییم.
هیچ یک از مذاهب مسیحی بر وحیانی بودن کتاب مقدس تاکید ندارند
بهاء الدین خرمشاهی مترجم و قرآن‌پژوه به عنوان دیگر سخنران نشست نقد و بررسی کتاب «عهد عتیق؛ بر اساس کتاب مقدس اورشلیم» نیز به ایراد سخنرانی پرداخت و ضمن توصیف این اثر به عنوان اثری برجسته و قابل تقدیر، عنوان کرد: بررسی تحریف شدن یا نشدن عهدین با ما نیست؛ کمااین‌که هیچ یک از مذاهب مسیحی به وحیانی بودن این کتاب تاکید ندارند و بخشی از کتاب مقدس را ادبیات می‌پندارند؛ چرا که در طول هزار سال مدون شده است اما این مساله سبب کاستن از احترام ما به این کتاب نمی‌شود.
این ترجمه، امکان نزدیک شدن مخاطبان با متن کتاب مقدس را فراهم نکرده است
حجت‌الاسلام مهراب صادق‌نیا، استاد دانشگاه ادیان و مذاهب نیز به عنوان آخرین سخنران این نشست، ضمن قدردانی از ترجمه شایسته پیروز سیار با عنوان «عهد عتیق؛ بر اساس کتاب مقدس اورشلیم»، مباحث خود را بر زمینه ارتباطی میان مخاطبان این ترجمه با متن کتاب مقدس متمرکز کرد و در نقد آن گفت: این اثر، بیشتر شبیه ساخت تلفن همراه در جامعه‌ای است که امکان ارسال و دریافت پیام وجود ندارد؛ چرا که متاسفانه در جامعه ما پنداره‌های زیادی حضور دارند که سبب می‌شود تا مسلمانان، درک درستی از کتاب مقدس نداشته باشند؛ ضمن آن‌که توجه به این نکته ضرورت دارد که مثلاً مسیحیان نمی‌توانند، مخاطب هدف این کتاب باشند، چراکه آنها به ترجمه ارائه شده از سوی «انجمن کتاب مقدس» روی خواهند آورد و آن را معتبر قلمداد می‌کنند. از این رو و از آنجایی که به نظر می‌رسد مخاطب هدف این اثر جامعه مسلمانان فارسی‌زبان است؛ لذا باید تلاش بیشتری برای سازگاری زمینه ذهنی مخاطبان با زمینه کتاب مقدس صورت می‌گرفت و متاسفانه این ترجمه، امکان نزدیک شدن مخاطبان با متن کتاب مقدس را فراهم نکرده است.
صادق‌نیا در ادامه سراغ مباحث تاریخی مرتبط با عهد عتیق رفت و اضافه کرد: یهودیت بر پایه زبان یونانی پیشرفت کرد و در تاریخ ذکر شده است که 72 نفر مترجم سعی کردند که کتاب مقدس را از زبان عبری به زبان یونانی برگردانند اما پس از پایان کار ترجمه به دلایل مختلف، هفت کتاب بیشتر از آنچه در نسخه اورشلیم موجود است، ترجمه شد؛ از این‌رو در کلیسای مسیحی نسخه یونانی، معتبر قلمداد می‌شود در حالی که در سنت یهودی، نسخه اورشلیم از اعتبار برخوردار است. این ماجرا تا زمان منازعات قرون وسطی بین کلیسای کاتولیک و نهضت اصلاح‌دینی پروتستانیسم ادامه داشت و در آن زمان بود که اصلاح‌طلبان مدعی شدند، نفوذ و قدرت کتاب مقدس به کلیسا و پاپ انتقال یافته است پس باید به سنت اولیه و کتاب مقدس اورشلیم بازگشت. به این ترتیب پروتستان‌ها، هفت نسخه موجود در ترجمه یونانی را کنار گذاشته و کتاب مقدس را به تفسیر یهودی‌ها نزدیک کردند. کتابهایی هم که از کتاب مقدس ترجمه شده و در ایران موجود است، بیشتر بر اساس روایت کلیسای پروتستان، تنظیم شده‌اند و فاقد اضافات موجود در نسخه یونانی کتاب مقدس‌اند.
وی همچنین به این نکته اشاره کرد که کتاب مورد نقد در این نشست، ترجمه پنج کتاب از 39 کتاب موجود در نسخه اورشلیم است که به اسفار مقدس منسوب به حضرت موسی (ع) مشهور است.
وی در ادامه مباحث تاریخی خود، گفت: در سنت دینی یهود، این کتاب به عنوان عامل انسجام اجتماعی عمل کرده است. یهودی‌ها که از اسارت بابلی بازگشتند، همواره به دنبال یک مرجعیت دینی بودند. تا پیش از آن زمان، این پادشاهان بودند که مرجعیت دینی را برعهده داشتند و انسجام اجتماعی را پدید می‌آوردند، پس از رفتن یهود به اسارت بابلی و از دست رفتن حکومت و قدرت به عنوان عامل تحکیم روابط اجتماعی، روحانیت این نقش را به عهده گرفت و با بیان مسائل شرعی به نزدیک‌سازی یهودیان با هم مبادرت ورزید؛ لذا شاهد آنیم که کنیسه برای نخستین‌بار در اسارت بابلی در سنت یهودی پدید آمد. پس از اسارت بابلی، عزرای کاهن با معرفی خود به عنوان کاتب و مفسر کتاب مقدس، این کتاب را به عنوان مرجع یهودیت ارائه کرد. این در حالی است که یهودیان امروزه، مجاز به مراجعه مستقیم به این کتاب نیستند و باید از طریق سنت شفاهی تحت عنوان «تلمود» به مباحث کتاب مقدس، راه یابند.
صادق‌نیا افزون بر این به رابطه عهدین (عهد عتیق و عهد جدید) اشاره کرد و افزود: در سنت مسیحی برای این رابطه، سه دیدگاه اصلی وجود دارد. در دیدگاه اول که از آرای «مارکیون» نشات می‌گیرد مطرح می‌شود که خدای عهد عتیق مرده و عهد جدید را خدای دیگری وحی کرده است. لذا دو خدا با دو ادبیات و زبان مختلف، وجود دارد. مارکیون به خاطر این اندیشه تکفیر و محکوم به اعدام شد. اندیشه وی نیز به سکوت و حاشیه رانده شده و کلیسای مسیحی همواره در پی انکار آن برآمده است. دومین دیدگاه در این خصوص به «لوتر» تعلق دارد. وی معتقد بود که خدای عهد عتیق همان خدای عهد جدید است که تغییر ذهنیت داده و به طریق دیگری سخن گفته است. این دیدگاه نیز از منظر الهی‌دانان مسیحی رد و انکار شده است. دیدگاه سوم در مورد رابطه عهد عتیق و جدید، متعلق به «کالون» است. طبق این دیدگاه، خدای عهدین یکی است و دو زبان متفاوت را در این دو کتاب به کار برده است. زبان عهد عتیق، زبان خشم است و زبان عهد جدید، زبان عشق. خدا از دروازه خشم وارد کتاب مقدس می‌شود و از دروازه عشق از آن خارج می‌شود.
وی ادامه داد: در سنت مسیحی، عهد عتیق بیشتر کتابی تاریخی محسوب می‌شود تا منبعی برای اخلاق و شریعت در حالی که یهودیان معتقدند که تورات، موجودی ازلی است، همچنین حکمت، خدا و ماشیح نیز ماهیتی ازلی دارند. بر همین اساس، این اعتقاد نزد یهودیان وجود دارد که خدا از روی تورات، جهان را بنا نهاد و آنچه در این کتاب موجود است، بخشی از اراده خداوند است که به موسی عطا شده است؛ لذا اسفار پنج‌گانه تورات، نزد یهودیان ارتدکس، وحی مطلق قلمداد می‌شود در حالی که متاخرینی نظیر اسپینوزا، انتساب کامل این کتاب به موسی (ع) را نمی‌پذیرد.
صادق‌نیا در ادامه سخنان خود وارد مبحثی چالش‌انگیز در قلمرو اعتقاد به تحریف‌شدگی تورات و انجیل شد و عنوان کرد: قرآن، کتاب مقدس را وحیانی، نور و هدایت و آن را به عنوان کتابی تشریعی و منبع شریعت قلمداد می‌کند. همچنین قرآن، کتاب مقدس را تصدیق کرده و آن را خطاناپذیر می‌داند اما به چند دلیل عمده، این کتاب نزد متکلمان اسلامی تحریف‌شده فرض شده است.
صادق‌نیا در ذکر دلایل اعتقاد برخی متکلمان اسلامی به تحریف‌شدگی کتاب مقدس گفت: پاره‌ای از تعارضات ظاهری در تورات و قرآن وجود دارد که سبب ایجاد این اختلاف شده است به عنوان مثال در سنت یهودی از اسحاق به عنوان ذبیح یاد شده است در حالی که مسلمانان، اسماعیل را ذبیح قلمداد می‌کنند. از سوی دیگر، باوری وجود دارد که خداوند در کتاب مقدس تنها به آمدن اناجیل وعده داده و به ظهور پیامبر، بشارتی نداده است؛ لذا متلکمان اسلامی، با تاکید بر این نکته به تحریف شدگی کتاب مقدس گواهی می‌دهند. همچنین به روایت کتاب مقدس، سرزمینی که امروزه توسط صهیونیست‌ها غصب شده است، ارض موعود ذکر شده در تورات محسوب می‌شود و حضور در آن توجیه پیدا می‌کند و چون این توجیه، موجب بروز ظلم و ستم شده، پس این وعده دلالتی بر تحریف‌شدگی آیات موجود در تورات است. اما این سه دلیل در شرایطی مطرح می‌شود که به صراحت می‌توان ادعا کرد که در قرآن، هیچ آیه‌ای که بتوان از آن استفاده کرد و مدعی شد که یهودیان و مسیحیان کتاب مقدس را تحریف کرده‌اند وجود ندارد و در خوشبینانه‌ترین شرایط، آیاتی موجودند که یهودیان را به این نکته متهم می‌کنند که حرف‌های خودشان به جای حرف خدا جا می‌زنند. از سوی دیگر، شواهد تاریخی، این اندیشه را تایید نمی‌کنند و معتقدند این کتاب مقدس، همان کتابی است که خدا در قرآن به آن اشاره می‌کند. قدیمی‌ترین نسخه کامل این کتاب به قرن چهارم میلادی بازمی‌گردد لذا سه قرن پیش از اسلام، این کتاب به همین شکل در دست یهودیان بوده است و این بدان معناست که امکان جابه‌جایی یک آیه یا کلمه وجود ندارد. شواهد قرآنی نیز با اشاره به یهودیان می‌گوید، قرآن، «کتابی که در دست شماست» را تصدیق می‌کند؛ لذا تلاش برای انکار حقانیت کتاب مقدس از دل قرآن بیهوده است اما دیدگاه‌هایی نظیر دیدگاه علامه طباطبایی، این تصدیق را تصدیق فی‌الجمله می‌داند.
کتاب «عهد عتیق؛ جلد اول: کتاب‌های شریعت یا تورات؛ بر اساس کتاب مقدس اورشلیم» ترجمه پیروز سیار، در 808 صفحه با شمارگان دوهزار نسخه توسط نشر هرمس به بهای 850 هزار ریال روانه بازار کتب دینی شده است.