به گزارش فرهنگ امروز به نقل از ایبنا؛ تحولات، جنبش، کودتا، خیزش، انقلاب، بهار عربی یا هر نام و نشان و عنوان دیگر، در دو دهه آغازین قرن بیست و یکم میلادی، نگاه همه ناظران سیاسی را به خود معطوف کرد. ادعای همه این تحولات ـ که با ریختن خون مخالفان و سقوط اکثر حاکمان همراه شد ـ رسیدن به آزادی و برابری و برقراری دموکراسی بود.
نشر یادآوران در همین راستا و در سری جدید انتشار آثار خود با عنوان «سپهر مدرن عرب»، سه جلد کتاب با عنوان کلی «تجربه ی دموکراسی» را به چاپ رسانده که هر یک دارای عناوین فرعی است. این مجموعه سه جلدی، ورود دموکراسی به بلاد اسلامی ـ عربی، گسترش و آینده این پدیده را با ذکر نمونه‌های موردی از دو بخش مشرق عربی و مغرب عربی، تا سال‌های پایانی قرن میلادی گذشته، رصد کرده است.
آنچه در ادامه می‌آید، درآمدِ معرفی رویکردهای کتاب «تجربه ی دموکراسی»، خاستگاه فکری و آثار نویسندگان و معرفی مترجمان این مجموعه است.
۱- «جهان عرب» مجموعه بیست و دو کشور است که در دو قاره آسیا و آفریقا پراکنده‌اند؛ نوع حکومت، دین حاکمان، دین و مذهب تودهی مردم، شمار اقلیت‌های دینی و زبانی، میزان وابستگی و یا عدم وابستگی به کشورهای دیگر، همه و همه، بر این مجموعه اثر می‌نهند. به تعبیر دیگر، هیچ کشوری نمی‌‌تواند روح جهان عرب را نمایندگی کند. از این رو، باید به جای اصطلاح «جهان عرب»، «کشورهای عربی» گفت و نوشت تا در برخورد و تعامل خویش با این کشورها، دچار دلهره و اشتباه نشویم. اگرچه در این کتاب «جهان عرب» به کار رفته، اما مراد ما همان کشورهای عربی است و اصطلاح «جهان عرب» به دلیل کاربرد وسیع آن، تغییر نیافته است.
بیشتر کشورهای عربی، تا دو سده پیشتر، زیر نفوذ امپراتوری بزرگ عثمانی قرار داشته، با نشیب و فراز حکومت استامبول، همراه و همسفر بوده‌اند. سُست شدن پایه‌های عثمانیان، ارتباط فرهنگی با کشورهای غربی، جنگ جهانی اول و دوم، خروج استعمارگران و استقلال کشورهای عربی، فرهیختگان عرب را به کنکاش و تلاش فراوان واداشت تا موجودیت خویش را اعلام داشته، هویت از دست رفته را بازیابند و دوران شکوفایی اسلامی و عربی را بازگردانند. بدین‌سان، چالش‌ها و آزمون‌هایی چون جنگ و صلح داخلی و خارجی، نژادپرستی و قومیت‌گرایی، سکولاریزم و دین‌مداری، اسلام‌خواهی و اسلام‌گریزی، اصلاح‌طلبی و سلفی‌گری، در کشورهای عربی نمود و فراز و فرود داشتند. این تجربه‌ها، همچنان ادامه دارند و تحولات عربی دهه نخست هزاره سوم میلادی، همه خبرگان و ناظران را خیره ساخته است.
دموکراسی، یکی از پدید‌‌ه‌هایی است که واکنش جوامع عربی را به همراه داشت؛ نفی دموکراسی، همتراز نامیدن دموکراسی با شورا و دست‌آخر، تلاش برای پیریزی پایه‌های دموکراسی در جای جای بلاد عربی به بوته آزمایش سپرده شده است. این تجربه و کنش و ردّ و پذیرش، بیشتر از سوی فرهیختگان ـ و به تبعِ آنها توده مردم ـ انجام پذیرفته، حاکمان عرب به فراخور نیازهای استبدادگرایانه خود، دموکراسی را دستمایه بقای حکومت خویش قرار داده، هیچ گاه به عنوان ضرورت و نیاز بدان نظر نیفکنده‌اند، زیرا دموکراسی، توأمان آزادی است و این دو، نفی خودکامگی را درپی خواهند داشت.
۲- دموکراسی، پدیده و فرایندی غربی است. برخورد عرب‌ها با این پدیده، همچون تعامل با سایر مقولات دخیل، خالی از اشکال و ابهام نبوده و نیست. امروزه در کشورهای غربی، از ناکارآمدی برخی از راهکارهای دموکراتیک سخن به میان می‌آید و پاره‌ای از پژوهشگران، دموکراسی را پایان راه نمی‌انگارند؛ درحالیکه در کشورهای عربی، هنوز هم حدیث مکرّر ضرورت و یا عدم ضرورت دموکراسی، بحث داغ پاره‌ای از نویسندگان و اندیشمندان و نهادهای مردمی و دولتی است.
دموکراسی کشورهای غربی، در تجربه دراز دامن آن سامان ریشه دارد؛ پیشینه سخن از دموکراسی به دولتشهرهای یونان باستان، از سده پنجم پیش از میلاد مسیح، در زمان افلاطون و ارسطو بازمی‌گردد.
دموکراسی، گونه‌های فراوانی به خود دید و از مشارکت مستقیم مردان (= حذف زنان و بردگان) تا به امروز، ادوار تاریخی متفاوت و گوناگونی پشت سر نهاده است. اما در بلاد عربی، این اصطلاح چه در نوشته‌ها و گفته‌ها و چه به عنوان یک مفهوم و روش حکومتی تازه‌گی دارد. تمام کشورهای جهان، جز عربستان سعودی، واتیکان، میانمار و برونئی، خود را دارای حکومتی دموکراتیک می‌پندارند.
۳ - جلد اول مجموعه تجربه دموکراسی «اسلام، دموکراسی و جهان عرب» نام گرفته، تا شمایی از برخورد اسلام‌گرایان را با پدیده دموکراسی نشان دهد. فهمی هویدی آیات و روایات فراوانی برای شباهت دموکراسی با شورا بیان داشته، از ضروت پیریزی دموکراسی سخن رانده، بایدها و نبایدهایی متذکر شده است: امروزه به دموکراسی نه تنها به‌مثابه یک نظام حکومتی مبتنی‌بر آزادی و مشارکت سیاسی و تکثر و نظایر آن نگریسته نمیشود، بلکه نمادی برای یک پروژهی غربی به‌حساب می‌آید که ستم و تحقیر را در حق عرب‌ها و مسلمانان روا داشته است... از‌این‌رو، انکار دموکراسی توسط عده‌ای از مسلمانان نباید نفی ذات دموکراسی به‌شمار آید؛ بلکه در حقیقت، نفی پروژه‌ایست که دموکراسی نماینده آن است. اما نباید فراموش کرد که بنابر آموزه‌های دینی ما، اسلام منشأ قانون‌گذاری و منبع همه ارزش‌هاست و درهیچ حالتی به‌عنوان منبع قدرت محسوب نمیشود.
فهمی هویدی (= محمود فهمی عبدالرزاق هویدی، زاد: ۱۹۳۷ م) نویسنده و اندیشمند اسلامی مصری، یکی از مطرح‌ترین متفکران اسلامی معاصر به شمار می‌آید. وی، یکی از اعضای جنبش اخوان المسلمین بود، اما از آنان جدا شد. در سن هفده سالهگی و در زمان ریاست جمهوری جمال عبدالناصر، به مدت دو سال زندانی شد. به گفته او، این تجربه تأثیر فراوانی بر زندگی‌اش داشته است. از کتاب‌های او می‌توان به ایران از درون، ۱۹۸۸م؛ بحران خودآگاهی دینی، ۱۹۸۸ م؛ اسلام و دموکراسی، ۱۹۹۳ م؛ مقاله‌های ممنوع، ۱۹۹۸ و مصر درپی راه‌حل، ۱۹۹۸ م اشاره کرد.
زکی احمد، دیدگاه خویش را درباب و درباره ضرورت دموکراسی از زبان سیّد محمدحسین فضل‌الله می‌آورد: اگر مسأله، گزینش نظام دموکراتیک از یک سو و دیکتاتوری از دیگر سو باشد، باید با نظام دموکراتیک همراه شد و دیکتاتوری را مردود شمرد؛ زیرا اسلام‌گرایان تنها در سایه دموکراسی می‌توانند، آزادانه به تبلیغ اسلام بپردازند. درحالیکه از این آزادی عمل در عرصه‌های نظام دیکتاتوری اثری به چشم نمی‌خورد. زکی احمد می‌افزاید: «برخی از اهل نظر، جنبشهای اسلامی را به دشمنی با دموکراسی و عدم‌پذیرش آن به‌عنوان یک تئوری و راهبُرد متهم می‌سازند و این جنبش‌ها را دشمن وجود و آینده دموکراسی می‌پندارند؛ درحالیکه باید گفت بزرگ‌ترین قربانیان دموکراسی، جنبشهای اسلامی‌اند.» زکی احمد، از پژوهشگران کشور عربستان سعودی است.
لؤی صافی، با اشاره به برخی‌از اصول سیاسی اسلامی به‌عنوان الگویی نوین برای دولت اسلامی تلاش کرده تا خطای استناد به موضع قبیله‌ای را در دولت اسلامی بیان کند. وی، تفکیک میان عام و خاص در شریعت و تمایز میان وظایف ملت و دولت را که با اهداف عمومی وحی متناسب باشد، ضرورتی حیاتی دانسته است. از منظر او، این تفکیک باعث عدم تبدیل قدرت سیاسی به ابزاری برای تحقق منافع جزئی و خاص و سوءِاستفاده از نهادهای حکومتی برای متوقف کردن روند مرحله تاریخی و شکوفائی فکری و معنوی و تشکیلاتی و تحکیم وضعیت موجود جلوگیری خواهد بود.
لؤی صافی اندیشمند و نویسنده سوری در دمشق دیده به جهان گشود و در آن جا تحصیلات مقدماتی خود را به پایان رساند و پس از آن برای تحصیل به دانشگاه وین در ایالت میشیگان آمریکا رفت و مدرک فوق لیسانس و دکترای خود را در رشته علوم سیاسی دریافت کرد. جلد نخست کتاب «تجربه ی دموکراسی» در ۱۲۸ صفحه منتشر شده است.
اما جلد دوم کتاب «تجربه ی دموکراسی»، به چالش و تعامل «دموکراسی و جنبشهای اسلامی» نظر افکنده است. عبدالله فهد النفیسی، ضمن ارزیابی اندیشه حرکتی جریان‌های اسلام‌گرا تلاش کرده، به بررسی اندیشه حرکتی و خط مشی «حزب الدعوة» در محورهای مختلفی چون مفهوم دولت، نهادها، برنامه‌ها، اقتصاد، قومیت و مرجعیت بپردازد و در پایان نتیجه گرفته، این حزب اگرچه دو سال پیش از انقلاب ایران تأسیس شده، ولی از تجربه انقلاب اسلامی ایران متأثر است.
عبدالله النفیسی (زاد: ۱۹۴۵ م) در کویت دیده به جهان گشود. او رئیس سابق انجمن ملی مبارزه با عادی‌سازی روابط با اسرائیل بود. مدرک دکتری خود را در سال ۱۹۷۲ م از دانشکده چرچیل در دانشگاه کمبریج دریافت کرد. النفیسی از سال‌های ۱۹۷۲ تا ۱۹۷۴ م در دانشگاه کویت به تدریس علوم سیاسی پرداخت و پس از آن، در دانشگاه اکسترای انگلیس تدریس کرد. وی همچنین به عنوان استاد مهمان در دانشکده علوم سیاسی دانشگاه هاروارد، دانشگاه پکن و دانشگاه مسکو تدریس کرده است. وی هر شش ماه یک بار در برنامه «بدون مرز» شبکه تلوزیونی الجزیره حاضر می‌شود و خلاصه‌ای از پژوهش‌ها و اندیشه خود را ارائه میدهد. النفیسی در سال ۲۰۱۰ م از کشورهای کوچک حاشیه خلیج [فارس] مانند کویت و بحرین و قطر و امارات خواست، که به عربستان بپیوندند. اندیشه‌های وی، بحث‌های زیادی را دامن زده است.
زکی احمد، این بار در این جلد و در پژوهشی دیگر، تحولات جنبش اسلامی معاصر جهان عرب را در واپسین دهه قرن بیستم، رصد کرده است: تحلیل معرفت‌شناختی جنبش اسلامی معاصر عیان می‌سازد که این جنبش، خود را همگام با افکار و تئوری‌های پیشرفته و نوین بازسازی می‌کند و می‌توان گفت که این جنبش، امروزه شیوه جدیدی را برای خود پی می‌افکند؛ وارد دوره زمانی جدیدی شده، از شیوه‌ها و راهبردهای سُنتی جنبش اسلامی فاصله گرفته، دارای بلوغ، رشد، آگاهی و گشایش بیشتری است. وی اعلام می‌دارد این مسأله نباید باعث نگرانی جریان‌های دیگر شود؛ چراکه جنبش اسلامی به درجه‌ای از آگاهی رسیده که با دیگران به انصاف و احترام متقابل و نگاهی خوش‌بینانه تعامل نماید.
اما نگاه محمد سَعد ابوعامود، یکسره با دیدگاه اسلامگرایانی چون زکی احمد متفاوت است. وی پس از نمایش شیوه عضوگیری و جذب نیرو در جنبشهای اسلامی و ویژگی‌های سازمانی و تشکیلاتی آنها نتایج دیگری گرفته است: هرچند نمی‌توان تأثیر خشونت إعمال‌شده توسط حکومت‌های عربی در رویارویی با این تشکل‌ها و افزایش رویکرد آنها به اقدامات خشن را به‌عنوان ابزاری جهت تغییر جامعه منکر شد، اما رفتار خشونت‌آمیز گروه‌های اسلام‌گرا ریشه در ساختار فکری و تشکیلاتی آنها دارد.
محمد سَعد ابوعامود، استاد علوم سیاسی دانشگاه حلوان مصر است. از کتاب‌های او پارادکس شکل‌گیری حکومت عربی موجود در اندیشه سیاسی عربی معاصر است.
عبداللطیف الهرماسی در این کتاب ما را با تجربه دیگری از تعامل جنبشهای عربی با مقوله دموکراسی، آشنا می‌سازد. وی به عیارسنجی جنبشهای اسلام‌گرا در مغرب عربی پرداخته، نمودارهایی ارائه کرده است. نوشته وی با این پیش‌انگاره آغاز می‌شود که بررسی علمی اسلام سیاسی نشان میدهد یکسان پنداشتن حرکت‌های اسلامی باوجود تنوع آنها ـ از اخوان المسلمین گرفته تا جنبش سیاسی دینی در ایران ـ پنداری نابه جاست. نمونه آماری او، سه کشور تونس، الجزایر و مغرب است: سنت اندیشه اصلاح‌طلبی و نوزایی در تونس با الجزایر متفاوت است. جنبش اصلاحطلب با رویکردی لیبرالی پیش از استعمار در تونس پدیدار شد، اما در الجزایر (و نیز در مغرب) چنین نبود. این جنبش با «خیرالدین» و تلاش او برای نوسازی در تونس آغاز شد و با «جنبش جوانان تونسی» ادامه یافت.
عبداللطیف الهرماسی از اندیشمندان تونس است. از کتاب‌های وی، پدیده تکفیر در جامعه اسلامی از منظر جامعه‌شناسی ادیان، ۲۰۱۰ م است. جلد دوم کتاب «تجربه ی دموکراسی» در ۱۲۰ صفحه منتشر شده است.
سرآغاز کتاب سوم «تجربه ی دموکراسی»، قومیت‌گرایی بنیادگرایی و آینده جهان عرب با مقاله وجیه کوثرانی است که نگاهی به سه مرحله از پروژه جنبش عربی و اسلامی دارد. وی، سه طرح و پروژه مربوط به سه دوره را پیشِ روی ما قرار میدهد. در واقع این ادوار سه‌گانه، ایستگاه‌هایی از مرحله واحدی در تاریخ جهان عرب و اسلام است؛ مرحله‌ای که شاهد تلاش جهان عرب و اسلام برای خیزش از حالت رکود و جمود به سوی انقلاب و پیشرفت و از سیاه‌روزی استبداد و حکومت مطلقه به روزگار درخشان آزادی و از تیره‌بختی فقر و نیازمندی به خوشبختی بی‌نیازی و برابری بود. نویسنده خاطرنشان می‌کند اگرچه هر دوره‌ای با تأکید بر جنبه خاصی از جنبه‌های این خیزش، آن را به نام خود پیوند می‌داد اما جالب توجه است که هر کدام از این دوره‌ها به نفی جنبه مثبت دستاوردهای دوره‌ی پیشین می‌پرداخت.
به‌عبارت دیگر، رد کردن جنبه‌های منفی، دامن جنبه‌ها و دستاوردهای مثبت را نیز می‌گرفت. وجیه کوثرانی، استاد رشته تاریخ دانشگاه لبنان است. گفتمان سیاسی و تاریخ، ۱۹۸۴ م؛ رویکردهای اجتماعی و سیاسی جبل عامل و مشرق عربی، ۱۹۸۶ م؛ پروژهی نوزایی عربی، ۱۹۹۵م؛ تاریخ و مکاتب تاریخی غربی و عربی، ۲۰۰۱ م و فقه اصلاحطلب شیعه و ولایت فقیه، ۲۰۰۷ م از کتاب‌های اوست.
اما از منظر علی نوح، مقوله بیداری اسلامی معاصر، مقوله‌ای سیاسیست که هدف از آن، دست‌یافتن اسلام سیاسی و نظامی به قدرت است و دوره معاصر، درستی این نظر را ثابت کرده است. وی حضور پُررنگ جنبشهای اسلامی را وجود حالت ناکامی و سرخوردگی سوسیالیسم و نیروهای ملی‌گرا می‌داند که باعث شده نیروهای اسلامی تنها نیروی حاضر در صحنه به نظر برسند. دیدگاه علی نوح را باید با توجه به اوضاع و سال نگارش مقاله بررسی کرد و در آن سیاق دید و درستی دیدگاه وی را با تحولات امروز جنبشهای اسلامی سنجید.
علی نوح، از نویسندگان کشور سوریه است.
احمد المنونی منون، از گذشته و آینده جهان عرب سخن گفته است. به نگر او، امروزه در جهان عرب، قدرت عمل از دست جریان چپ ـ چه در شکل رهبر و حزب واحد و چه در هیأت احزاب پیشرو و حاضر در مجلس ـ خارج شده است. عدم حضور و فعالیت چپگرایان موجب بروز وضعیتی شده که بر نظام نوین جهانی با تمام مقدمات و جرئیات آن مترتب گشته، ما را به انتخاب دموکراسی می‌کشاند. در سایه این وضعیت، سلطه آمریکا ـ دشمن استراتژیک و هم‌پیمان با اسرائیل ـ دموکراسی را به عنوان گزینه درست و تنها راه همبستگی و ترک اختلاف، پیشرو قرار داده است. در واقع وی، رویکرد به دموکراسی را افزون بر استراتژی ایالات متحده و همپیماناناش، ناچار بودن جهان عرب برای همبستگی در برابر دشمنی می‌داند که توان هماوردی با آن را ندارند. دلیل دیگر، انتخاب گزینه دموکراسی، نه احساس نیاز و ضرورت که فقدان طرح توسعه و ناکارآمدی مدلهای حکومتی عربی است.
احمد المنونی منون (زاد: ۱۹۴۴ م) از سینماگران و نویسندگان کشور مغرب است. وی به تحصیل اقتصاد و سینما در دانشگاه بروکسل اشتغال داشته، افزون بر فیلمبرداری چندین اثر، برای تئاتر و تلویزیون متن نوشته است.
بُرهان زُریق نیز در این کتاب با تأکید بر قومیت‌گرایی و کارآمدی مدل ناصری، برآن است که جمال عبدالناصر با بادبانی از جنس عربیت و اسلام و در امواجی متلاطم تمام امت عرب را رهبری کرد و به پیش راند. در واقع ناصریسم بر این حقیقت تاریخی که اسلام نقش ویژه‌ای در شکل‌دهی زندگی در حوزه سرزمین‌های عربی و صیانت از هستی، فرهنگ و میراث امت عربی داشته، صحه می‌گذارد که بدون شک، امروزه عامل تمدنی عربی- اسلامی تنها عاملیست که می‌تواند به ویژه پس از جنگ خلیج فارس بند و پیمان را به پیکر جامعه مدنی بازگرداند و تنها این عامل ـ و نه مصلحت و یا منفعت به معنای تنگ و محدود آن ـ توانایی پیریزی پروژه دولت ـ امت را دارد. اخلاق اسلام و اخلاق عربیت، ۲۰۱۰ م؛ فلسفهی آزادی، ۲۰۱ م و فلسفه آزادی و نقش آن در پروژهی نوزایی عربی، ۲۰۱۱ م از کتاب‌های اوست. بُرهان زُریق، از نویسندگان سوریه است.
بنابراین سه جلد کتاب «تجربه ی دموکراسی» مجموعه مقالات شانزده‌گانه چندین اندیشمند عرب است که در آغاز به صورت مقاله در واپسین دهه قرن بیستم، در نشریه «المستقبل العربی» منتشر شد و به سال ۱۹۹۹ م، با نام «الحرکات الإسلامیة والدیمقراطیة؛ دراسات فی الفکر والممارسة» به چاپ رسید. برای انتقال تجربی عربی در برخورد با دموکراسی، یازده مقاله از آن کتاب ترجمه شده است. تحولات اخیر کشورهای عربی، محک مناسبی برای دیدگاه‌های ارائه شده در این سه کتاب است. بی گمان، این مجموعه نیازمند ترجمه کتابی دیگر است تا صحت و سقم آراء مطرح شده را از نگاه همین نویسندگان و برخی دیگر از ناظران، بررسی کند. جلد سوم کتاب «تجربه ی دموکراسی» در ۱۳۶ صفحه منتشر شده است.
آشنایی با مترجمان
هریک از مترجمان این سه کتاب، آثار و ترجمه‌های فراوانی در نشریات داخلی و خارجی به چاپ رسانده‌اند. محمدجمعه امینی (زاد: ۱۳۵۲ خورشیدی)، مترجم و مدیرمسئول فصلنامه «آفاق» است که در کابُل منتشر می‌شود. این پژوهشگر افغانیِ ساکن ایران، کارشناس ارشد زمین‌شناسی است.
حسین عباسی (زاد: ۱۳۵۰ خورشیدی)، نویسنده و مترجم به دو زبان عربی و فارسی، که «تجربه ی دموکراسی» به کوشش او ترجمه شده است.
سیّد عبدالرزّاق سیادت (زاد: ۱۳۴۴ خورشیدی)، نویسنده و مترجم به دو زبان عربی و فارسی، کارشناس ارشد تاریخ ایران دوره اسلامی است. وی، ویراستار مجموعه است.
مریم حیدری (زاد: ۱۳۶۳ خورشیدی)، شاعر و مترجم به دو زبان عربی و فارسی، کارشناس ارشد زبان و ادبیات عرب است. از وی چندین کتاب از زبان عربی به فارسی ترجمه شده است. مسلم اریحی (زاد: ۱۳۵۱ خورشیدی)، نویسنده و مترجم به زبان عربی و فارسی، دانشجوی دکتری جامعه شناسی است. مهدی مروانی (زاد: ۱۳۵۷ خورشیدی)، نویسنده و مترجم به زبان عربی و فارسی است. وی، در زمینه ادبیات، کتابهایی به عربی و فارسی ترجمه کرده است. عبدالکریم اهوازی (زاد: ۱۳۴۸ خورشیدی)، شاعر و مترجم به زبان عربی و فارسی و کارشناس ارشد زبان و ادبیات عرب است. سیف علی (زاد: ۱۳۶۳ خورشیدی)، نویسنده و مترجم به زبان عربی و فارسی و کارشناس ارشد زبان و ادبیات عربی است. این مترجم عراقیِ ساکن ایران، چندین کتاب از فارسی به عربی ترجمه کرده است.
مجموعه سه جلدی «تجربه ی دموکراسی» با شمارگان هزار نسخه به بهای ۲۲ هزار تومان از سوی نشر یادآوران وارد بازار کتاب شده است.