به گزارش فرهنگ امروز به نقل از مهر؛ شاید مردم اهواز در شامگاه دومین روز اسفند و زمانی که مراسم جشنوراه پایتخت کتاب ایران با حضور نمایندگان ده‌ها شهر و روستای کشور در سالن همایش‌های کتابخانه ملی در جریان بود، همچنان از تنفس در هوای آلوده و پر از ریزگرد شهرشان، رنج می‌بردند اما در آن لحظه، اهواز دوباره به صدر خبرها بازگشت اما نه با عنوان «آلوده‌ترین شهر کشور از جهت وجود ریزگردهای خطرناک» بلکه با عنوان پرافتخار «اولین پایتخت کتاب ایران».
لحظاتی بعد از آنکه نام شهر اهواز در سالن مملو از جمعیت کتابخانه ملی ایران از سوی مجری مراسم این جشنواره، با عنوان «اولین پایتخت کتاب ایران» اعلام و مشخص شد که اهوازی‌ها که سابقه‌ای دیرینه در نشر و گسترش دانش دارند و نخستین دانشگاه تاریخی ایران به نام آنان ثبت شده است، گوی سبقت را از ۶۳ شهر دیگر مشارکت کننده در این جشنواره ربوده‌اند، این خبر به سراسر جهان مخابره شد تا ایران هم برای اولین بار به باشگاه کشورهایی بپیوندد که هر ساله شهری را به عنوان پایتخت فرهنگی خود انتخاب و معرفی می‌کنند.
چرا اهواز؟
با این حال همان زمان در ایران هم بسیاری از خود می‌پرسیدند: چرا اهواز؟ مطابق بیانیه هیئت داوران طرح پایتخت کتاب ایران، اهواز «به دلیل ارائه برنامه‌های نوآورانه، مشارکت جویانه، موثر و منسجم و استفاده از ظرفیت‌های بخش خصوصی، تشکل‌های مردمی، صنایع و مراکز ورزشی و فرهنگی» لوح افتخار وزرای کشور و فرهنگ و ارشاد اسلامی و لوح تقدیر کمیسیون ملی یونسکو را دریافت کرده و این لوح‌های پرافتخار به نمایندگی از مردم کتاب‌دوست این شهر، به مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی و شهردار اهواز، تقدیم می‌شود.
مطابق اعلام، از بین ۶۳ شهری که طرح‌هایشان را به این جشنواره سراسری فرستادند، ۱۰ شهر اهواز، بوشهر، تبریز، شهرکرد، یزد، قم، کاشان، کرمانشاه، گنبد کاووس و نیشابور، به مرحله نهایی راه یافتند که البته هر یک ایده‌هایی بکر و در نوع خود ابتکاری ارائه کرده بودند اما طرح‌های مرکز استان نفت‌خیز خوزستان، با دارا بودن مزیت‌هایی نسبی، گوی سبقت را از بقیه ربود و این عنوان پرافتخار را برای کلانشهر اهواز به ارمغان آورد. حال مروری بر این طرح‌ها:
همایون قنواتی مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان خوزستان حضور گسترده سازمان‌های مردم‌نهاد شهر اهواز را در این موفقیت، بسیار موثر می‌داند و می‌گوید: ما برای تامین منابع مالی برنامه‌هایی که برای طرح پایتخت کتاب ایران ارائه کردیم، تفاهمنامه‌هایی جهت همکاری با شهرداری، باشگاه ورزشی فولاد، مناطق نفت‌خیز جنوب، شرکت ملی حفاری ایران و همچنین فولاد خوزستان منعقد کرده‌ایم.
چگونه می‌توان با کتاب، آسیب‌های اجتماعی خوزستان را درمان کرد؟
به گفته وی، با توجه به برخی آسیب‌های اجتماعی که خوزستان با آن مواجه است، مقرر شده از این عنوان در جهت رفع این معضلات در همه شهرهای استان و به ویژه اهواز استفاده شود و همچنین قرار بر این است مناطق نفت‌خیز جنوب در راستای حمایت از این طرح، برای هر کدام از کارمندان خود ۵۰ هزار تومان بُن کتاب در نظر بگیرند که این بُن‌ها چیزی حدود یک میلیارد تومان هزینه برای آنها دربرخواهد داشت.
قنواتی از «جشنواره کتاب سال خوزستان» و «طرح سیمای کتاب» به عنوان دو طرح ارسالی شهر اهواز به دبیرخانه این جشنواره نام برد و افزود: در طرح سیمای کتاب مواردی چون انتخاب برترین‌های کتاب سال استان و استفاده از پتانسیل‌های موجود در استان از جمله ظرفیت رسانه‌های جمعی، نمادهای بصری و المان‌های شهری، تیم‌های ورزشی و ورزشکاران مطرح، امکانات بخش خصوصی، حمایت بخش‌های دولتی و... با هدف تغییر سیمای شهر اهواز با الهام از سوژه‌ها و تم‌های مرتبط با کتاب مورد نظر قرار می‌گیرد.
به گفته مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان خوزستان، از جمله این برنامه‌ها می‌توان به تشویق بخش خصوصی برای ایجاد سازه‌ای الهام گرفته از کتاب به عنوان یکی از نمادهای شهر اهواز، استفاده از نقاشی‌های دیواری الهام گرفته از کتاب و کتابخوانی در مناظر شهری و همچنین استفاده از ظرفیت تیم‌های ورزشی استان جهت «تبلیغ اهواز پایتخت کتاب ایران و جهان» روی منسوجات و تبلیغات بصری در میادین ورزشی اشاره کرد.
مدیركل فرهنگ و ارشاد اسلامی خوزستان از طرح شبکه مجازی کتاب با هدف فراهم‌سازی بستری مناسب جهت تقویت فرآیندهای ارتباطی در محیط مجازی با رویکرد ایرانی اسلامی از طریق تلفن همراه، طرح شهر کتاب اهواز شامل بخش‌هایی از جمله کشتی کتاب بر رودخانه کارون و جزیره کتاب و همچنین طرح جایزه ادبی مکتب جنوب با هدف رشد و اعتلای خلاقیت‌ها‌ی ادبی داستان‌نویسان جنوب ایران به عنوان دیگر طرح‌های ارائه شده از سوی شهر اهواز یاد کرد.
«من هم کتاب می‌خوانم» روی لباس فوتبالیست‌های اهوازی
قنواتی ادامه داد: طرح گردشگری ادبی با هدف معرفی مناطقی از شهر خوزستان که نام آنها در ادبیات، بویژه ادبیات دفاع مقدس آمده است، درج شعارهایی همچون «من هم کتاب می‌خوانم» روی لباس بازیکنان باشگاه فولاد در مسابقات محلی، جشنواره کتابخانه‌های خانگی و جشنواره پدران و مادران قصه‌گو از دیگر طرح‌هایی بود که از سوی قنواتی در این جلسه عنوان شد.
بر اساس این گزارش، جشنواره کتاب سال خوزستان با هدف حمایت و تشویق مولفان، مترجمان و ناشران متعهد استان، ایجاد رقابت در میان دست اندرکاران عرصه فرهنگ و نشاط در عرصه تولید و توزیع و ترویج فرهنگ کتابخوانی، معرفی چهره‌های شاخص فرهنگی استان، جهت‌دهی اصحاب قلم و آفرینندگان آثار فرهنگی، انتخاب برترین‌های کتاب سال استان و تجلیل از برگزیدگان در موضوعات مختلف از قبیل ادبی، روان شناسی، فرهنگی، تربیتی، کودک و نوجوان و... برگزار می‌شود.
همچنین در طرح سیمای کتاب، ساخت المان‌های شهری مرتبط با کتاب و کتابخوانی از طریق برگزاری مسابقه طراحی المان‌ها و برگزاری سمپوزیوم سیمای شهر اهواز، استفاده از نقاشی‌های دیواری الهام گرفته از کتاب و کتابخوانی در مناظر شهری، تبلیغات رایگان مرتبط با کتاب و کتابخوانی بر روی بنرها و بیلبوردهای آزاد در سطح شهر با همکاری کانون‌های آزاد در سطح شهر با همکاری کانون‌های تبلیغاتی، تشویق بخش خصوصی برای ایجاد سازه‌ای الهام گرفته از کتاب به عنوان یکی از نمادهای شهر اهواز (برج یا پارکینگ کتاب)، ارائه تسهیلات در عوارض و مالیات به انبوه سازان و مالکانی که در سازه‌های خود از نماد کتاب بهره می‌برند، مد نظر قرار گرفته است.
به علاوه در این طرح، ساخت بوستان‌های کتاب، استفاده از ظرفیت تیم‌های ورزشی استان جهت تبلیغ اهواز پایتخت کتاب ایران و جهان روی منسوجات و تبلیغات بصری در میادین ورزشی، ایجاد ایستگاه مطالعه در مراکز درمانی و اصناف خدماتی، تجهیز اتوبوس با شعار «اتوبوس مهربان» به‌عنوان کتابخانه، نصب صندوق‌هایی با عنوان «گنجینه کتاب» با کاربری تعویض و اهدای کتاب، ایجاد کتابخانه و توزیع کتاب در میان بزهکاران از جمله شیوه‌های اجرای «طرح سیمای کتاب» است.
اهواز در حوزه برگزاری نمایشگاه کتاب استانی از شهرهای فعال بود
بر اساس همین گزارش، اهواز برای کسب عنوان پایتخت کتاب ایران، طرح راه‌اندازی شبکه مجازی کتاب را ارائه کرده است. هدف از این طرح فراهم‌سازی بستری مناسب جهت تقویت فرآیندهای ارتباطی در محیط مجازی با رویکرد ایرانی اسلامی از طریق تلفن همراه، تولید جایگزینی مناسب و ملی برای نرم‌افزارهای ارتباطی موجود، کمک به ترویج کتابخوانی در افراد نابینا و ناشنوا، تسهیل ارتباط خوانندگان یا نویسندگان و ناشران در دنیای مجازی، حذف واسطه‌های فروش کتاب، کمک به ساخت محصولات مجازی دنیای ادب و کمک به محافظت از محیط زیست است.
ساخت محیطی کاملاً مجازی با الهام از نمادها و قوانین ملی، در اختیار قرار دادن مکانی مجازی به ناشران و پدیدآورندگان برای برپایی نمایشگاه دایمی با امکان خرید اینترنتی، تهیه اتاق‌های نقد کتاب و همخوانی به صورت مجازی، امکان ضبط صدا برای تهیه کتاب‌های گویا برای افراد توانخواه، اجرای داستان خوانی به صورت آنلاین، تشکیل بازار مجازی کتاب دست دوم از جمله شیوه‌های اجرای طرح «شبکه مجازی کتاب» است.
همچنین در برنامه‌های اولین پایتخت کتاب ایران، طرح «شهر کتاب اهواز» که شامل احداث شهربازی کتاب اهواز و مجموعه فرهنگی شهر کتاب این شهر است، به چشم می‌خورد؛ شیوه اجرای این طرح است به این شکل است که در این مجموعه‌ها وسایل بازی کودکان الهام گرفته از کتاب است مانند: استخر کتاب، قطار کتاب، سفینه کتاب و... همچنین راه‌اندازی کشتی کتاب بر رودخانه کارون، ایستگاه قایق‌سواری، طرح جزیره کتاب، راه‌اندازی تلویزیون شهری در محوطه شهر کتاب، ساخت کافه کتاب، ساخت نمایشگاه دائمی و ایستگاه نقد کتاب و ایجاد تالار افتخار بزرگان ادب و هنر ایران و استان با استفاده از تندیس‌های مشاهیر از دیگر روش‌های اجرای این طرح است.
دوبار ناکامی تهران در رقابت برای کسب عنوان پایتخت کتاب جهان
اما آیا این دست جشنواره‌ها می‌تواند در انتخاب شهری از ایران به عنوان پایتخت کتاب جهان موثر باشد. برابر گزارش‌ها، تهران تاکنون دو بار شانس خود را امتحان کرده اما هر دو بار با ناکامی همراه بوده است؛ در سال ۲۰۰۶ تهران برای بار اول نامزد این عنوان شد که با یک رأی به تورین ایتالیا باخت، در سال ۲۰۱۱ هم برای بار دوم نامزد این عنوان بود که در آن سال هم بوینوس آیرس به عنوان یازدهمین شهر جهان به عنوان «پایتخت کتاب جهان» انتخاب شد.
از جمله معیارهای یونسکو در انتخاب پایتخت کتاب جهان، می‌توان به تعداد کتاب‌فروشی‌ها، کتابخانه‌ها، آمارهای کتابخوانی و... اشاره کرد ضمن اینکه برنامه‌هایی که شهرها برای پایتخت کتاب شدن پیشنهاد می‌دهند، در نظر یونسکو برای انتخاب «پایتخت کتاب جهان» مؤثر است. قطعاً کسب این عنوان می‌تواند جایگاه یک شهر را تغییر و ارتقا دهد، هم از لحاظ فرهنگی، هم سیاسی و هم اقتصادی اما مهمتر از کسب این عنوان، برنامه‌ریزی درست برای رسیدن به آن است؛ کاری که از این پس کمیسیون ملی یونسکو باید آن را تعقیب کند.
عبدالمهدی مستکین معاون فرهنگی کمیسیون ملی یونسکو در گفتگو با خبرنگار مهر، با اشاره به برنامه سازمان جهانی یونسکو برای انتخاب شهری به عنوان پایتخت جهانی کتاب که از سال ۲۰۰۱ شروع شده و ۱۵ دوره هم برگزار شده است، گفت: مهمترین هدف یونسکو از این کار، اشاعه شوق کتابخوانی در جوامعِ به خصوص توسعه نیافته یا کمتر توسعه یافته است و از آنجا که یونسکو معتقد است یکی از عناصر ثقل و گرانیگاهی که موجب ریشه کردن کردن جهل و تعصب و ایجاد جهان عاری از خشونت و فرهنگسازی برای توسعه پایدار در کشورها می‌شود، کتاب است.
وی سپس با اشاره به توصیه‌های همیشگی کمیسیون ملی یونسکو به مجموعه‌هایی مانند وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی جهت انجام یک کار منسجم و قابل دفاع برای انتخاب شهری به عنوان پایتخت کتاب ایران در سال‌های گذشته، افزود: خوشبختانه این بحث‌ها امسال نتیجه داد هم در بحث توسعه مسئله کتاب و کتابخوانی در مناطق دورافتاده و روستاهای کشور و هم بحث پایتخت کتاب ایران. این کار در واقع یک بسترسازی بود برای نزدیک کردن معیارهای ایران به معیارهای جهانی یونسکو در این رابطه تا بتوانیم در سال‌های آینده و با یک برنامه‌ریزی جامع، یکی از شهرهای ایران را به عنوان نامزد پایتخت جهانی کتاب به یونسکو معرفی کنیم.
معیارهای یونسکو و فاصله شهرهای ایران تا پایتخت‌های کتاب جهان
مستکین که خود جزو هیئت داوران نهایی جشنواره طرح پایتخت کتاب ایران بوده است، گفت: مقصود ما این نبوده و نیست که یک کار نمایشی و «شو» انجام دهیم بلکه هدف اصلی این بوده که نهادهایی که تلاش می‌کنند این موضوع را در جامعه و به خصوص بین جوانان جابیندازند، یک کار عملیاتی و فازبندی شده بسیار عملگرایانه انجام دهند. خوشبختانه در این اولین دوره سعی شد این چارچوب‌ها رعایت شود و بر همین اساس یک دبیرخانه دائمی در این زمینه شکل گرفته که برنامه‌های شهر پایتخت کتاب را رصد می‌کند و با سرکشی‌های متنوع، وضعیت اجرای آنها را ارزیابی خواهد کرد.
معاون فرهنگی کمیسیون ملی یونسکو همچنین گفت: تنها با اجرای عملیاتی این برنامه‌ها و نشان دادن تاثیر آنهاست که ما می‌توانیم ادعا کنیم شهری که به عنوان پایتخت کتاب کشور انتخاب و معرفی کرده‌ایم که شایستگی معرفی به عنوان نامزد پایتخت جهانی کتاب را دارد. این‌ها نکاتی فنی است که بسیار هم مورد توجه یونسکو است و صرف انعقاد چند تفاهم‌نامه حول محور کتاب، اثری در این پروسه نخواهد داشت.
وی ادامه داد: البته همین الان هم برای سال ۲۰۱۶ شهرهایی از کشورهای مختلف به عنوان کاندیدای پایتخت جهانی کتاب معرفی شده‌اند و مشخص نیست که اهواز چه سالی پیشنهاد شود برای رقابت در این مسابقه؛ همانطور که گفتم بستگی به عملکرد و بُعد ارزش‌گذارانه فعالیت‌های ارائه شده از سوی این شهر دارد. اینکه آن شهر یا آن استان در حوزه اشاعه کتابخوانی چه گام‌هایی برداشته است، اصلی‌ترین مسئله‌ای است که یونسکو مد نظر خواهد داشت. اینکه چند کودک را کتابخوان کرده است؟ چه جاهایی را به کتابخانه تجهیز کرده است؟ کدام ضعف‌ها و موانع کتابخوانی را از بین برده است؟ چه سرمایه‌گذاری‌هایی در حوزه کتابخوانی اتفاق افتاده است؟ آیا میزان فروش کتاب یا تعداد کتابخانه‌ها بیشتر شده است؟ چقدر بین دانشگاه‌ها و محیط‌های این چنینی ارتباط هست؟ و ده‌ها مورد دیگر که یونسکو به آنها توجه خواهد داشت.
مستکین همچنین با تاکید بر لزوم استفاده استان‌های دیگر از تجاربی که در شهر پایتخت کتاب ایران پیاده می‌شود، در عین حال نسبت به انتخاب اهواز به عنوان پایتخت کتاب ایران البته در صورت اجرای عملیاتی برنامه‌های مورد اشاره، اظهار امیدواری کرد و گفت: یونسکو عمیقاً بر بُعد اجرای این تعهدات اهمیت می‌دهد و اینکه این انتخاب و تبعات آن، چه اثرات وضعی در حوزه کتابخوانی داشته است؟ آنها اثرات این برنامه‌ها را در زمینه توسعه پایدار هم بررسی خواهند کرد که مثلاً تا چه میزان محیط زیست آن شهر و منطقه با کتاب، حفظ شده است؟ چه میزان با کتاب، اشتغالزایی ایجاد شده است؟ و برنامه‌های منتج از این انتخاب، چقدر در ریشه‌کن کردن جهل و تعصب و خشونت و ... موفق بوده است؟
بر اساس همین گزارش، عنوان «پایتخت کتاب جهان» در سال ۲۰۰۱ با انتخاب مادرید آغاز شد و سپس یونسکو تصمیم گرفت تا این اقدام خود را ادامه دهد. یونسکو، انجمن بین‌المللی ناشران، اتحادیه کتاب‌فروشان بین‌المللی و اتحادیه بین‌المللی مؤسسات و انجمن‌های کتابخانه‌ای را برای شرکت در فرآیند نام‌گذاری این ایده، دعوت کرد تا این سه شاخه مهم در صنعت کتاب در این انتخاب شرکت داشته باشند.
مادرید پیشتر به عنوان اولین پایتخت کتاب جهان برگزیده شده بود
باید توجه داشت که این انتخاب هیچ جایزه مالی را برای برگزیده آن در بر ندارد بلکه تصدیق بهترین برنامه اختصاص داده‌شده به کتاب و کتابخوانی است. کمیته انتخاب و معرفی نامزدها از برنامه‌هایی استقبال می‌کند که توسط شهردار یک شهر اجرا یا تأیید شده و در جهت ترویج و گسترش کتابخوانی است. به عبارت دقیق‌تر کمیته انتخاب نامزدها توجه خود را به برنامه‌های خاصی جلب می‌کند که به این شرح اند:
درجه مشارکت همه سطوح (از شهری تا بین‌المللی)، تأثیر بالقوه این برنامه‌ها، دامنه و کیفیت فعالیت‌هایی که توسط کاندیداها طرح شده است و گستره‌ای که در آن ناشران، نویسندگان، کتاب‌فروش‌ها و کتابداران درگیر می‌شوند و سازمان‌های غیردولتی هم در آن فعال هستند و هر پروژه دیگری که کتاب و کتابخوانی را ارتقا می‌دهد. همچنین برنامه‌ها باید در راستای ارتقای آزادی بیان و اعلامیه جهانی حقوق بشر باشد.
پس از سال ۲۰۰۱ که مادرید (اسپانیا) به عنوان اولین پایتخت جهان انتخاب شد، به ترتیب اسکندریه (مصر) ۲۰۰۲، دهلی نو (هند) ۲۰۰۳، آنتورپ (بلژیک) ۲۰۰۴، مونترال (کانادا) ۲۰۰۵، تورین (ایتالیا) ۲۰۰۶، بوگوتا (کلمبیا) ۲۰۰۷، آمستردام (هلند) ۲۰۰۸، بیروت (لبنان) ۲۰۰۹، لوبلیانا (اسلوونی) ۲۰۱۰، بوینوس آیرس (آرژانتین) ۲۰۱۱، ایروان (ارمنستان) ۲۰۱۲، بانکوک (تایلند) ۲۰۱۳، پورت هارکورت (نیجریه) ۲۰۱۴ و اینچئون (کره جنوبی) ۲۰۱۵، به عنوان پایتخت‌های کتاب جهان انتخاب شده‌اند.
باید دید آیا انتخاب اهواز به عنوان نخستین پایتخت کتاب ایران می تواند گام نخست حرکت این شهر در مسیر جهانی شدن باشد؟ مسیری که نه فقط برای این شهر که برای استان خوزستان و کل ایران می تواند برکات بسیاری به همراه داشته باشد.