به گزارش فرهنگ امروز به نقل از ایبنا؛ نشست «واژهگزینی فیزیک؛ تاریخچه و آسیب‌ها» عصر دیروز یکشنبه (9 اسفند‌ماه) با حضور دکتر لطیف کاشیگر، از پیشکسوتان حوزه نشر و پژوهش حوزه فیزیک، عبدالحسن بصیره، دکتر مجمد ابراهیم ابوکاظمی، عضو گروه واژهگزینی مرکز نشر دانشگاهی، نسرین پرویزی، معاون گروه واژهگزینی و معاون گروه فرهنگ‌نویسی فرهنگستان زبان و ادب فارسی و مجید غلامی جلیسه، مدیرعامل مؤسسه خانه کتاب در سرای اهل قلم برگزار شد.
کاشیگر در این نشست در تشریح سابقه فعالیت خود در حوزه واژهگزینی گفت: سال 1359 در مرکز نشر دانشگاهی با چندتن از همکاران مشغول ویرایش چند کتاب ترجمه و تألیفی بودیم و درنتیجه، یک گروه واژهگزینی را تشکیل دادیم. برای این‌کار باید واژه‌‌هایی را که از قبل در کتاب‌ها به‌کار رفته بود جمع‌آوری می‌کردیم که این واژهها در مجموعه‌ای به نام «واژگان» منتشر شد.
وی ادامه داد: بعد از آن نیز یک فرهنگ توصیفی تدوین شد که متأسفانه منتشر نشد. برای تهیه واژگان فیزیک، مقرر شد کتابهایی که از دوران تأسیس دارالفنون در دسترس بود مورد استفاده قرار بگیرد که شامل 150 جلد بود. بنابراین فقط کتابهایی که در انتهای آنها واژه‌نامه آمده بود، استفاده شد. با سرپرستی دکتر امینی جمع‌آوری این مجموعه به پایان رسید. واژگان با نگاه حوزه‌ای به مباحث فیزیک انتخاب شدند.
معیار انتخاب اعضای گروه واژهگزینی
این پیشکسوت علم فیزیک درباره معیار انتخاب اعضای گروه واژهگزینی مرکز نشر دانشگاهی توضیح داد: قرار شد حداقل سه نفر از افرادی که به سه زبان انگلیس، آلمانی و فرانسه مسلط هستند، در گروه حضور داشته باشند. سال 61 کار گروه آغاز شد. در ابتدا به‌صورت ماهانه جزوه‌هایی را منتشر می‌کردیم که در مجموع به 21 جزوه رسید. من از جمله افرادی بودم که وظیفه توزیع این جزوه‌ها را بر عهده داشت. هر یک از اعضا همچنین وظیفه داشتند در دانشگاه‌های محل تدریس خود گروه‌های واژهگزینی مرتبط به فیزیک را هم تشکیل دهند. من گروه مربوط به ژئوفیزیک و هواشناسی را در دانشگاه تهران تشکیل دادم.
این عضو فرهنگستان زبان و ادب فارسی گفت: بعد از بروز مشکلی در مرکز نشر دانشگاهی تلاش کردیم جلسات را در دو نهاد ژئوفیزیک دانشگاه تهران یا سازمان هواشناسی برگزار کنیم که در نهایت بعد از مخالفت سازمان ژئوفیزیک، موفق شدیم در سازمان هواشناسی به ادامه کار بپردازیم. سپس بین سازمان هواشناسی و ژئوفیزیک با سازمان مرکز نشر دانشگاهی برای دو هزار و یک واژه، قرارداد منعقد شد. بعد از مخالفت دانشگاه تهران در نهایت جلسات در منزل شخصی من ادامه پیدا کرد.
کاشیگر افزود: در ادامه با فرهنگستان علوم قراردادی منعقد شد که منجر به انتشار کتاب «علوم زمین» شد. در ادامه به فرهنگستان زبان و ادب فارسی منتقل شدیم و با نسرین پرویزی و دکتر حسین سامعی همکاری ما آغاز شد.
قرن پنجم، اوج شکوفایی زبان علمی فارسی است
در ادامه این نشست ابوکاظمی، عضو گروه واژهگزینی مرکز نشر دانشگاهی در تشریح تاریخچه واژهگزینی در ایران گفت: واژهگزینی فرهنگستان زبان و ادب فارسی در دوره جدید مبتنی بر مرکز نشر دانشگاهی و به دنبال آن واژهگزینی این مرکز نیز به نوبه خود بر فعالیت گروه فیزیک مرکز نشر دانشگاهی مبتنی است. در تشریح تاریخچه واژهگزینی به مقاله دکتر رضا صادقی جورابچی استناد می‌کنم.
وی ادامه داد: قدیمی‌ترین اثر علمی در زبان فارسی «شمارنامه» محمد‌ابن ایوب طبری در قرن چهارم است. قرن پنجم، اوج شکوفایی زبان علمی فارسی در حدود 10 قرن پیش است. نمونه‌های این آثار «التفهیم» ابوریحان بیرونی و «دانشنامه علایی» ابن سینا است. بیرونی در اثر خود، خوشه را به معنای اضراب، هفت اورنگ به معنای بنات‌النقش، باشگونه به معنای معکوس، خم به معنای منحنی، اعتدال بهاری نیز از اصطلاحات ابوریحان است. ابن‌سینا در «دانشنامه اعلایی» چگونگی را به معنای کیفیت قرار داده است.
ابوکاظمی اظهار کرد: بعد از قرن پنجم، گرایش به صحبت کردن به زبان عربی است، به طوری که در قرن هفتم آثار خواجه نصیر‌الدین طوسی به طور کلی با اصطلاحات عربی نوشته می‌شود. سپس با حمله مغول به مدت بیش از پنج قرن موجب توقف پیشرفت علمی ایران می‌شود.
دوره جدید واژهگزینی با تاسیس دارالفنون
این عضو گروه واژهگزینی مرکز نشر دانشگاهی گفت: به اعتقاد من دوره جدید با تأسیس دارالفنون تا تأسیس دانشگاه تهران آغاز می‌شود. در دارالفنون نخستین کتاب فیزیک به معنای امروزی یعنی «جراثقال و حکمت طبیعی» منتشر می‌شود، کتابی که به قلم میرزا زکی اصفهانی است. حدود 10 سال پیش این کتاب به همت مرحوم شریف‌زاده از سوی انجمن فیزیک ایران منتشر می‌شود. برای صد به معنای درصد، انفراق به معنای واگرایی و بی‌اختیاری به معنای لختی برخی از اصطلاحات این کتاب است.
وی افزود: در زمان مشروطیت نیز شاهد ایجاد انجمن های علمی هستیم. انجمن واژه‌های وزارت جنگ در سال 1303 تشکیل می‌شود و اصطلاحاتی مانند بادسنج، دماسنج و هواپیما در این دوره ایجاد شده است. انجمن وضع لغات و اصطلاحات دار‌المعلیمن تهران پس از تأسیس تا 1319 فعال است و در مجموع سه هزار اصطلاح را وضع می‌کند که حدود 400 واژه آن در کتاب‌های درسی به کار می‌رود. گرماسنج و گشتارود اصطلاحاتی هستند که از زمان به‌کار می‌روند.
تشریح روند تاریخی واژهگزینی در کشور
ابوکاظمی در تشریح روند تاریخی واژهگزینی در کشور عنوان کرد: فرهنگستان نخست با فرمان فروغی در سال 1314 تأسیس می‌شود و تا سال 1319 در حدود دو هزار واژه را ارائه می‌کند که یک‌هزار و 700 واژه آن منتشر می‌شود. 160 واژه فرهنگستان اول در حوزه فیزیک و مهندسی است. فرهنگستان دوم در سال 1342 تأسیس شد که دکتر کاشیگر در این دوران با فرهنگستان همکاری داشتند. فرهنگستان دوم از 6 پژوهشگاه تشکیل شده که یکی از آنها پژوهشگاه واژهگزینی بود. 55 هزار واژه معادل فارسی در برابر 17 هزار واژه تخصصی و همگانی است که فقط دو هزار مورد آن به تصویب می‌رسد.
نویسنده کتاب «فیزیک» گفت: فرهنگستان دوم بعد از پیروزی انقلاب اسلامی منحل یا با موسسه تحقیقات و مطالعات فرهنگی ادغام می‌شود. مرکز نشر دانشگاهی در سال 59 تأسیس و گروه فیزیک این مرکز تهیه واژه‌نامه فیزیک را آغاز می‌کند.
عضو گروه واژهگزینی مرکز نشر دانشگاهی، در تشریح برخی مشکلات مقابل جریان واژهگزینی اظهار کرد: برای واژه‌ای مانند Process 20 معادل از جمله آماییدن، پردازش کردن، فراشد، جریان، فرآیند، فراگرد، پردازه، روند و تحول یا در مقابل واژه پوشش 19 معادل انگلیسی وجود دارد. بنابراین اگر موسسه‌ای به دنبال تاسیس نهادی مربوط به واژهگزینی است باید به این نابسامانی‌ها رسیدگی کند. در شاخه واژهگزینی فیزیک مرکز نشر دانشگاهی الکترونیک، ژئو فیزیک، مهندسی هستهای و هواشناسی، نجوم و ابتیک نیز فعالیت داشتند.
یک واژه، یک حوزه معنایی دارد
ابوکاظمی ادامه داد: اعضای گروه واژهگزینی، با آزمون و خطا کار واژهگزینی را پیش بردند و به تعریف واژه توجه کرده‌اند و سپس توجه داشتند که واژه را از چه طریقی بیابند که بسیار قابل توجه است. یک واژه موجودی منفرد نیست، بلکه یک واژه، یک حوزه معنایی دارد. فرهنگستان با فعالیت‌های فراوانی که انجام داده است اما چندان به این حوزه معنایی توجه ندارد. برای واژهگزینی ناچاریم به حوزه معنایی توجه کنیم.
نویسنده کتاب «فیزیک هستهای» افزود: دو «واژه‌نامه فیزیک» یکی در سال‌های 1361 و 1362 منتشر شده بود. همچنین یک واژه‌نامه نسبتا کامل در سال 66 منتشر شد که شامل پنج هزار مفهوم علمی به دو زبان انگلیسی و فارسی بود. ویراست هفتم «واژه‌نامه فیزیک» در سال 1377 منتشر شده که شامل هشت هزار واژه است و علاوه بر این نیز دو واژه‌نامه تخصصی الکترونیک و ژئو فیزیک در سال 1370 عرضه شده است. «واژه‌نامه علوم زمین» نیز به‌صورت مشترک بین فرهنگستان علوم و فرهنگستان زبان منتشر شده است.
آغاز رسمی کار واژهگزینی با حضور حداد عادل
در ادامه این نشست نسرین پرویزی، معاون گروه واژهگزینی و معاون گروه فرهنگ‌نویسی فرهنگستان زبان و ادب فارسی درباره فعالیت‌های فرهنگستان زبان و ادب فارسی در حوزه واژهگزینی گفت: گروه واژهگزینی فرهنگستان از نخستین گروه‌هایی بود که از بدو تأسیس فرهنگستان کار خود را آغاز کرد، اما تا اواخر سال 1373 این گروه فعالیتی نداشت. زمانی‌که دکتر غلامعلی حداد عادل در فرهنگستان حضور پیدا کردند، از تعدادی دعوت به همکاری کردند و در عمل کار واژهگزینی از سال 1374 آغاز شد.
وی ادامه داد: فرهنگستان در ابتدا منابعی در اختیار نداشت و از سوی دیگر نتایج کار فرهنگستان دوم در اختیار ما قرار نگرفت. کتابهایی موجود از فرهنگستان دوم و حتی فرهنگستان مصر مراکش مورد استفاده ما قرار گرفت. پیش از آغاز کار گروه واژهگزینی فرهنگستان اصول و ضوابط واژهگزینی را فقط در 9 بند تدوین کرده بود. از فرهنگستان دوم، تنها منبعی که در اختیار ما قرار گرفت، دو مجموعه شامل 6 هزار واژه با حجم بسیار زیاد اما تکراری بود و تنها واژه‌ای که از فرهنگستان دوم در جامعه رواج پیدا کرده، واژه رایانه است.
فعالیت 70 گروه تخصصی واژهگزینی در فرهنگستان زبان
معاون گروه واژهگزینی فرهنگستان زبان و ادب فارسی عنوان کرد: سال 74 واژهگزینی با واژه‌های عمومی آغاز شد، اما به دلیل این‌که زیرشاخههای آنها به یکی از علوم وابسته بودند، بنابراین از متخصصان فرهنگستان علوم کمک گرفتیم. در ابتدا این تصور وجود داشت که اعضای فرهنگستان زبان افرادی ادیب هستند که نباید در این حوزه علوم دخالت کنند و ورود به این حوزه بسیار سخت بود. پایه این کار را دکتر کاشیگر بنا نهادند. با همکاری دکتر گلشنی، اعضا گروه واژهگزینی در جلسات فرهنگستان علوم حضور پیدا کردند. به تدریج گروه‌های تخصصی در فرهنگستان شکل گرفت و تشکیل گروه علوم پایه را مدیون دکتر کاشیگر هستیم.
این عضو فرهنگستان زبان و ادب فارسی افزود: در حال حاضر 70 گروه تخصصی با همکاری انجمن‌ها در فرهنگستان مشغول فعالیت هستند. گروه واژهگزینی فیزیک نیز جزو نخستین گروه‌هایی بود که در فرهنگستان تشکیل شد. در ابتدا فیزیک مدارس را مورد بررسی قرار دادیم که بسیار سازنده بود؛ کتاب‌های درسی نخستین کتابهایی بود که فرهنگستان واژه‌های بیگانه را از آنها استخراج کرد.
نقش شورای هماهنگی در سرعت واژهگزینی
پرویزی ادامه داد: اصول و ضوابط گروه‌های واژهگزینی در سال 1376 تدوین شد و نگاه خوشه واژه‌ای از شروط این اصول بود. به دلیل اشتراکاتی، حوزه‌های ابتیک و نجوم با گروه فیزیک ادغام شدند. تاکنون بیش از یک‌هزار واژه در گروه فیزیک به تصویب رسیده است.
وی گفت: شوراهای هماهنگی از تجارب بسیار خوب ما است که به پیشنهاد دکتر کاشیگر تشکیل شد که در سرعت واژهگزینی موثر بوده است.
معاون گروه واژهگزینی فرهنگستان زبان و ادب فارسی در ادامه اظهار کرد: 45 هزار واژه از سوی گروه‌های مهندسی و علوم پایه در فرهنگستان به تصویب رسید که در 11 جلد واژه‌های مصوب به چاپ رسیده و چاپ 12 هم زیر چاپ است. تاکنون 11 واژه‌نامه را به چاپ رسانده‌ایم که 6 واژه‌نامه دیگر نیز به زوردی منتشر می‌شود. فرهنگستان نهادی است که نزدیک به 350 استاد را در طول 20 سال در کنار هم حفظ کرده است. همه ما مدیون دکتر کاشیگر هستیم.
استانداردسازی مفاهیم در برابر واژهها
پرویزی افزود: رشته واژهگزینی به پیشنهاد فرهنگستان در وزارت علوم، تحقیقات و فناوری به تصویب رسید و مهر‌ماه امسال، دانشگاه رشت در رشته واژه‌شناسی و اصطلاح‌شناسی در پژوهشکده مطالعات واژهگزینی دانشجو می‌پذیرد. رسالت فرهنگستان، استاندار‌سازی مفاهیم در برابر واژهها است.
وی در ادامه درباره دلایل گسست بین واژه‌های تخصصی کتاب‌های درسی مدارس و دانشگاه‌ها گفت: پس از سال‌ها تا یک هفته پیش وزارت آموزش و پرورش مجموعه‌ای از واژگان کتاب‌های درسی خود را استخراج و به فرهنگستان ارسال کرد و برای برگزاری نشست مشترک با اعضای گروه‌های واژهگزینی اعلام آمادگی کرد. پیش از این، واژه‌های مصوب فرهنگستان را آموزش و پرورش قبول نمی‌کرد. اما آنچه که کارشناسان وزارت آموزش و پروش نادیده می‌گیرند، موضوع خانواده واژگان است.
عضو فرهنگستان زبان و ادب فارسی ادامه داد: از دلایل آموزش و پرورش در بی‌توجهی به واژگان مصوب فرهنگستان، تجدید چاپ پنج سال یکبار کتاب‌های درسی بود. مجموعه ارسالی آموزش و پرورش در حال بررسی است و امیدواریم تا سال آینده تحصیلی بتوانیم در تغییر واژگان اختلافی به توافق برسیم.
استفاده از مدرسان دانشگاه و کارشناسان آموزشی در گروه‌های واژهگزینی
در ادامه مباحث این نشست، کاشیگر به اعضای فرهنگستان توصیه کرد: برای رفع گسست موجود بین آموزش و پرورش و دانشگاه‌ها در حوزه واژگان تخصصی، فرهنگستان باید به مدرسان بیش از پیش اهمیت بدهد. از سوی دیگر در هر گروه حداقل یک کارشناس آموزش و پرورش باید حضور داشته باشد.
ابوالحسن بصیره نیز در ادامه این نشست درباره اهمیت واژهگزینی گفت: نخستین‌بار در آغاز دهه 40 در دانشکده علوم با کتاب درسی «دیده‌گانی فیزیک» دکتر حسابی و واژگان نامتعارف آن آشنا شدم. به‌عنوان مثال، به جای نظریه الکترو مغناطیس «نگره آهن‌ربای». بعد‌ها که معلم شدم و شروع به ترجمه کردم به اهمیت یکسان‌سازی واژهگزینی پی‌بردم.
واژهگزینی یک علم است
وی افزود: با احترام به نقش مرکز نشر دانشگاهی و به‌ویژه گروه واژهگزینی فیزیک، همه ما مسئول هستیم که به آنها کمک کنیم تا گسست موجود بین کتاب‌های درسی مدرسه و منابع دانشگاهی که عمدتا ترجمه است، رفع شود. واژهگزینی یک علم است و نمی‌توان به سلیقه در حوزه واژهگزینی فعالیت کرد.
دکتر کاشیگر در تایید سخنان بصیره درباره نقش دکتر حسابی در حوزه واژهگزینی عنوان کرد: در بدو کارمان در این حوزه، جلسات متعددی در منزل دکتر حسابی تشکیل شد. اگر واژهگزینی به موقعیت مناسبی رسیده، مرهون دکتر حسابی است.
استقبال خانه کتاب از برگزاری جلسات نقد و بررسی آثار شاخص
در ادامه این نشست تخصصی جلیسه، مدیرعامل خانه کتاب گفت: معتقدم که اهمیت علوم خاص و کاربردی در ایجاد زیرساخت‌ها بیشتر از علوم انسانی است. امید‌وارم فرهنگستان زبان و ادب فارسی و گروه واژهگزینی اهتمام داشته باشند که از ظرفیتهای مؤسسه خانه کتاب و رسانه‌های حوزه کتاب برای معرفی آثار و فعالیت‌های خود استفاده کنند؛ جریانی که از آن استقبال می‌کنیم.
وی افزود: متخصصانی که در حوزه علوم محض و کاربردی مشغول هستند، می‌توانند نشست‌‌های نقد و بررسی کتاب‌های شاخص خود را برگزار کنند. همچنین دغدغه‌مندان این حوزه که اعتقاد دارند وضعیت علوم آنچنان که باید شایسته نیست و معتقدند فرهنگستان‌ها، تبلور موردنظر این متخصصان را ندارد، می‌توانند با نقد منصفانه در فضای علمی در تصحیح روند‌ها مؤثر باشند.
جلیسه در ادامه با اشاره به مشکلات معیشتی مؤلفان و مترجمان حوزه نشر اظهار کرد: به‌طور قطع نویسندگان و مترجمان حوزه علمی با مشکلات معیشتی مواجه هستند، اما عشق و علاقه افرادی مانند کاشیگر همیشه مانند منجی موثر است و موجب می‌شود خلا‌ها تا اندازه‌ای برطرف شود؛ به عبارتی دیگر این افراد صاحب نگاه عمیق هستند.
مدیرعامل خانه کتاب ادامه داد: در جای جای تاریخ کشورمان نقش افرادی مانند دکتر کاشیگر بسیار فراتر و بیشتر از امکانات و ظرفیتهای مادی بوده که گاهی در سیاست‌ها و دوره‌های مختلف تعریف شده است. امروز در این نشست به سهم موسسه خانه کتاب از زحمات دکتر کاشیگر قدردانی می‌کنیم. امیدواریم این قدردانی انگیزه‌ای باشد برای جوانان ما تا تلاش مضاعفی برای پیشبرد آنچه در واقع عشق و علاقه دکتر کاشیگر و و امثال ایشان بوده، داشته باشند.