به گزارش فرهنگ امروز به نقل از ایبنا؛ نشست تخصصی «پیامک و زبان فارسی» به همت ماهنامه «انشا و نویسندگی» با حمایت دبیرخانه شورای فرهنگ عمومی یکشنبه ۱۰ اسفند با حضور استادان زبان و ادبيات فارسي و دانشجويان دانشگاه فرهنگيان زينبيه در اندیشگاه کتابخانه ملی برگزار شد.
پيامك به گفتمان تبديل شده است
دكتر حسن ذوالفقاري، مدیر گروه آموزش زبان و ادب فارسی فرهنگستان زبان و ادب فارسی، با مروري بر پيشينه پيامك‌نويسي در بُعد زباني و ادبي گفت: امروز بايد زبان پيامك را به رسميت شناخت. ابزار پيامك ديگر در انحصار موبايل نيست. بلکه شبکه‌های اجتماعی از اين نوع نوشتن استفاده مي‌كنند. پيامك نوعي تلگراف‌نويسي است. امروز بايد پیامک را به عنوان یک واقعیت اجتماعی پذیرفت. به جاي انكار پيامك، بايد آن را با قواعد زبان فارسي تطبيق داد. پيامك از لحاظ مطالعات عامه، نوعي گويش اجتماعي به حساب مي‌آيد كه ساخته جوانان است. پيامك مي‌تواند به گسترش زبان كمك كند كه حتي در صورت استفاده درست، به نوعي انشانويسي تبديل شود.
وي با اشاره به سالگرد ۲۰ سالگي پيامك در ايران گفت: در سال ۱۳۷۳ اولين پيامك در ايران ارسال شد. البته آن زمان فقط برخي موبايل‌ها امكان ارسال پيامك را داشتند، آن هم به خط فينگيليش. امروز به جايي رسيده‌ايم كه پيامك به يك گفتمان تبديل شده است. پيامك يك گونه مستقل زباني به حساب مي‌آيد كه در بافت اجتماعي خاصي شكل مي‌گيرد. پيامك‌ها به دو صورت نوشته مي‌شوند؛ زبان معيار و زبان غير معيار. آنچه مورد نگراني افراد صاحب‌نظر است، پيامك‌هايي است كه به زبان غير معيار نوشته ميشود.
اين استاد زبان و ادبيات فارسي با بررسي ۱۵۰ پيامك، درباره ويژگي‌هاي پيامك‌ها گفت: پيامك را مي‌توان از جنبه خطي بررسي كرد كه در آن هيچ آداب و ترتيبي وجود ندارد. كاربرد خط فينگيليش امروز كمتر از گذشته شده است. با اين حال، ۱۵ سايت وجود دارد كه خط فينگيليش را به فارسي تبديل مي‌كند، البته اين كار براي خدمت به زبان فارسي انجام نشده است ولي با پديده آميختن خط فارسي و انگليسي با يكديگر يا با اعداد، و نوشتن كلماتي مانند ۲A به جاي دعا مواجه هستيم. از طرفي كوتاه‌نويسي در پيامك‌ها رواج زيادي يافته است، مانند: «بتل» به جاي عبارت «تلفن بزن»، «گيرم» به جاي عبارت «فعلا نمي‌توانم بيايم». ساختن مصدر جعلي نيز يكي ديگر از ويژگي‌هاي پيامك‌هاست. عبارت‌هايي مانند «بعدا مي‌زنگم» يا «مخم هنگيد، بس كه فكريدم» شيوع ساخت مصادر جعلي را نشان مي‌دهد.
وي درباره راهكارهاي مواجهه با زبان پيامكي توضیح داد: در حوزه آموزش بايد از طريق استانداردسازي، تدوين اصول نگارش پيام‌نويسي، آموزش درست‌نويسي در پيامك‌نگاري و ارسال پيامك‌هاي آموزشي از طريق مخابرات براي تمام كاربران اقدام كرد. در حوزه زيرساخت‌ها نيز بايد ضمن زمينه‌سازي براي كاربرد خط فارسي در فضاي مجازي، مشكلات خط فارسي در ارسال پيامك از سوي مخابرات رفع شود.
تقویت زبان فارسی با پيامك فارسي
سخنران دوم اين نشست، دكتر محمدرضا سنگري، عضو هيأت علمي دانشگاه آزاد اسلامي بود كه درباره موضوع «پيامك گونه‌اي انشاست» گفت: ظهور پديده‌هاي جديد در جامعه همواره دل‌نگراني و هراس‌هايي را در افراد ايجاد مي‌كند. پس از به وجود آمدن هر يك از مظاهر تكنولوژي، در سطح جهاني افراد نگران مسائل مشتركي مانند فروپاشي بنيان خانواده‌ها و ارزش‌ها مي‌شوند. در حالي كه هر يك از اين جنبه‌هاي مختلف تكنولوژي امكانات ويژه‌اي را در اختيار ما قرار مي‌دهد.
وي درباره تأثيرات پيامك در زندگي روزمره افراد گفت: امروز زندگي ما متأثر از پيامك‌هاست. پيامك‌ها چند مسأله را با خود همراه مي‌كنند كه يكي از آنها فراگيرشدن مسأله انشاء است. در نوروز سال گذشته ۲۰۰ ميليون پيامك بين مردم انتقال يافت. پس مردم همه به نوعي انشانويس شده‌اند. پيامك گونه‌هاي مختلف ادبي مانند داستانك و نامك را رواج داده است. پيامك در جامعه ما خط نو و تازه‌اي را رقم زده است. حتي پيامك توانسته شعر تجسمي يا كانكريت را در فضاي ادبيات گسترش دهد. براي نمونه وقتي كسي در پيامك خود مي‌نويسد: )♥(م يعني من دلتنگ تو هستم. علاوه بر اين، پيامك‌ها موجب ايجاد فضاهاي تازه و مختلفي در ادبيات شده‌اند. در يكي از پيامك‌هاي مورد بررسي براي اين مقاله آمده بود:
خيلي پستي
.
.
.
.
و بلندي در زندگي وجود دارد.
اين متخصص حوزه ادبيات پايداري درباره ارزش انشايي پيامك گفت: به گمان من تفكرآميخته‌ترين انشاها اكنون در فضاي پيامك‌ها ايجاد ميشود. البته به دليل ترسي كه از استفاده از موبايل وجود دارد، هنوز جنبه‌هاي مفيد اين وسيله در اختيار دانش‌آموزان قرار نگرفته است. تلفيق پيامك‌ها با يكديگر موجب زايايي فكري اين نسل است. پيامك فرصت انتشار گسترده را دارد. پيامك‌ها به سبب كوتاه بودن به سرعت به حافظه سپرده ميشود. به حافظه‌سپاري زمينه خلق مفاهيم را افزايش مي‌دهد. پيامك «همه‌موضوعي» و «همه‌موقعيتي» است. ما مناسبت‌هاي فراواني مانند سوگ، سور، و ولادت داريم. فكر نمي‌كنم در هيچ كشور ديگري براي بازگشت از سفر يا مرگ كسي پرده بر در خانه‌ها بياويزند. ما براي تمام اين موقيعت‌ها به پيامك نياز داريم. پيامك‌هاي خلاقه در شرايط خاص مانند همزماني شب يلدا با يك مراسم سوگواري افزايش مي‌يابد. اگر نوشتن پيامك از اين لحظه در ايران تعطيل شود و پيامك‌هاي توليدشده در ۲۰ سال اخير جمع‌آوري شود، مجموع آن حداقل به ۵۰ جلد خواهد رسيد.
عضو هيأت علمي پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامي افزود: پيامك همه گونه‌هاي زباني را در برمي‌گيرد. پيامك‌هاي طنز موجب شده كه تعدادي از كلمات گويش‌هاي مختلف به زبان مردم كشانده شود. براي نمونه، تهراني‌ها بسياري از لغت‌هاي قوميت‌هاي مختلف را بلد هستند. پيامك‌ها عكس‌العمل‌هاي بلافاصله نسبت به حادثه‌هاي زمان دارند. پيامك نوعي انشاي عمومي است كه همه مردم در همه سنين و با همه تيپ‌ها از آن برخوردارند. از طرف ديگر، پيامك فرصت مطالعه را افزايش مي‌دهد، زيرا افراد را به جستجو وامي‌دارد. سهم شعر در چنين جستجوهايي كمتر از نثر نيست. همين موجب شده كه پيامك زبان فارسي را تقويت كند. اگر قرار باشد كه تأملي صورت بگيرد، همين پيامك‌ها فرصت تحليل روانشناسانه و جامعه‌شناسانه در اختيار محققان قرار خواهد داد.
لايك جايگزين نقد شده است
دكتر حسن قريبي، مدير كل روابط عمومي فرهنگستان زبان و ادب فارسي درباره موضوع «توليد و توزيع آثار ادبي در شبكه‌هاي اجتماعي» گفت: پديده پيامك، شعر را از كوچه و بازار به كف دست ما رسانده است. نكته‌هاي زيادي در اين باره وجود دارد. يكي حذف نام خالق اثر است كه به نوعي مرگ مولف به حساب مي‌آيد. گويا در پيامك فقط اثر و محتوا اعتبار دارد. عامه‌پسندي ديگر ويژگي اين گسترش زباني است. آيا خواص مي‌توانند براي اين نوع ادبيات پيشاهنگي كنند، يا بايد به سليقه انبوه مخاطب اكتفا كنند؟ البته سليقه انبوه مردم الزاما منفي نيست. زماني هم شاهنامه جزو ادبيات عامه‌پسند مردم بود كه در قهوه‌خانه‌ها گسترش يافته بود. تنوع در پيامك‌ها مي‌تواند فرصت نقد و ارزيابي ادبيات امروز را در اختيار محققان قرار دهد. مدتي است كه تأييدها و لايك‌ها جايگزين نقد شده. ولي آيا اين لايك‌ها به معناي خوب بودن يك اثر است؟ گاهي اوقات گرچه اشعار و نوشته‌ها لايك‌هاي مختلفي دارند ولي معيارهاي مناسب و كافي منتقدان ادبي را كسب نكرده‌اند.
وي افزود: به نظر مي‌رسد كه پيامك هنوز ثبات خود را در ميان مردم نيافته است. گرچه پيامك ادبي موجب گسترش ادبيات فارسي شد، ولي فرجام آن چگونه خواهد بود؟ آيا سطح شعر آنقدر پايين خواهد آمد تا با سليقه عوام مردم هماهنگ شود؟
افشای شخصیت فرستنده پيامك بيش از تحت تأثير قرار دادن
دكتر محمود اكرامي‌فر، معاون سردبير روزنامه جام جم، ديگر سخنران اين نشست بود كه با جمع‌آوري و بررسي هشت هزار پيامك طي ۶ سال، كتاب «مردم‌شناسي ارتباطات خودماني» را نوشته است. وي درباره موضوع «مباني نظري پيامك‌ها» گفت: طبق آماري در سال ۱۳۸۶، در ايران به طور متوسط روزانه ۹ ميليون پيامك ارسال مي‌شد. در همان زمان، در انگلستان كه زادگاه پيامك است، روزانه ۶ ميليون پيامك ارسال مي‌شد. دليل چنين اختلافي چيست؟ بر اساس مكتب كاركردگرايي كه مهم‌ترين نظريه‌پرداز آن مالينوفسكي است، هر رفتار انسان براي دست‌يابي به نتيجه و هدفي انجام ميشود. و هر عنصر فرهنگي تا زماني به كاركرد خود ادامه مي‌دهد كه نتيجه و اثر داشته باشد. پيامك نيز بر اساس اين نظريه تا زماني كه سود و ثمر براي كاربران خود دارد، وجود خواهد داشت. البته منظور از سود، سود اقتصادي نيست. بلكه بر اساس اين نظريه، عناصر فرهنگي تا زماني كه بتوانند احتياجات و نيازهاي مردم را تا سطح مشخصي برآورده كنند، به حيات خود ادامه مي‌دهند.
اين پژوهشگر فرهنگ عامه گفت: شايد رسانه‌هاي جديد موجب تغيير نرم‌افزارهاي مربوط به پيامك شوند، ولي در هر صورت اين نوع وجود خواهد داشت. همان‌طور كه امروز افراد در نرم‌افزاري جايگزين‌شده به نام وايبر پيامك‌هايي را براي يكديگر ارسال مي‌كنند.
اين شاعر و منتقد درباره حيطه‌هايي كه پيامك قابليت پاسخگويي به نياز مخاطب را دارد، توضیح داد: پيامك مي‌تواند روابط اجتماعي و دوستي را آسان كنيد و باعث تخليه رواني افراد شود. از طرفي، نياز به تفريح آنان را برطرف كند. از آنجا كه هزينه پيامك يك سوم هزينه تماس تلفني است، به لحاظ اقتصادي نيز براي مشتري به صرفه‌تر است. پيامك مي‌تواند ساخت اجتماعي و شبكه روابط اجتماعي را استحكام بخشد. در اينجاست كه نظريه رفتار اجتماعي مطرح ميشود.
وي با اشاره به برون‌زا بودن اين تكنولوژي گفت: پيامك‌ها و تلفن‌هاي همراه به جاي آنكه به نيازهاي اوليه افراد پاسخ دهند، نيازهاي ثانويه آنها را رفع مي‌كنند. بيش از ۳۰ درصد پيامك‌هاي امروز ايراني‌ها، شامل طنز و هجو و هزل است. در حالي كه گوشي تلفن همراه و پيامك براي اين هدف ساخته نشده است. گوشي تلفن همراه بيش از آنكه نيازهاي واقعي ما را برطرف كند، از طريق كاركردهاي رواني خود عمل مي‌كند.
اكرامي‌فر درباره علل محبوب شدن پيامك گفت: پيامك علاوه بر توانايي ارسال و دريافت پيام، از ويژگي‌هايي مانند تحول‌پذيري، تبديل‌پذيري، موثر بودن در تمام زندگي و تعاملي بودن رسانه‌اي محبوب در نظر افراد به حساب مي‌آيد. از طرف ديگر، بر اساس مكتب كاركردگرايي، كاركردهاي مختلفي را مي‌توان براي تلفن همراه در نظر گرفت، مانند: كاركردهاي سياسي، مذهبي، اجتماعي، اطلاع‌رساني، ايجاد نگرش‌هاي جديد، خلاقيت و توليد آثار ادبي، ايجاد شبكه‌هاي جديد.
وي با اشاره به پنج ركن ارتباط (فرستنده پيام، پيام، نماد، وسيله و گيرنده پيام) عنوان کرد: پيامك‌ها متناسب با جنسيت فرستنده آن متفاوتند. بر اساس نظریه تفاوت، زنان در ارتباطات خود از ادبياتي استفاده مي‌كنند كه منزلت آنها نشان داده شود. مردها بيشتر درباره سياست و زن‌ها بيشتر درباره مسائل زندگي صحبت مي‌كنند. هركس با هر ادبياتي كه سخن مي‌گويد، حوزه درخواستي خود را در محتوا مشخص مي‌كند. از طرف ديگر، هر شخص در پيامي كه مي‌فرستد، بيش از آنكه ديگري را تحت تأثير خود قرار دهد، خود را افشا مي‌كند.
فرم‌هاي ادبي ايجادشده در پيامك بي‌نظير است
ديگر سخنران اين نشست، دكتر علي‌اصغر ارجي، مدرس دانشگاه بين‌المللي امام خميني (ره) بود كه در موضوع «ظرفيت‌هاي جديد توسعه زبان فارسي از طريق پيامك‌ها» گفت: بيش از ۱۰۰ سال است كه يافته‌هاي جديدي در حوزه زبان صورت گرفته. برخي زبان را ابزار و محملي براي انتقال پيام مي‌دانند. برخي ديگر معتقدند كه ما داخل زبان زندگي مي‌كنيم. در درون اين ساختار مي‌توان معناهاي ديگري را تعريف كرد. اگر نظريه دوم را بپذيريم، معنا در زبان پايان نمي‌يابد. زبان باز است و بين زبان باز و جامعه باز و اقتصاد باز ارتباط وجود دارد.
وي با اشاره به ويژگي‌هاي پيامك گفت: پيامك قاب كوچكي از كاراكترهاي محدود است. برخي معتقدند كه ايراني‌ها بيت‌انديش هستند. و اين دو ويژگي با يكديگر هماهنگي دارد. قالب گوشي همراه موجب ايجاد تعليق و ساختارهاي زيبايي‌شناسي ميشود. فرم‌هاي ادبي كه در پيامك ايجاد ميشود، بي‌نظير است و تا پيش از آن در زبان و ادبيات فارسي رواجي نداشته است. البته برخي بر اين باورند كه پيامك ساختارهاي ادبي را سست كرده است. هنجارگريزي‌ها و ويژگي‌هاي قاعده‌افزايي در پيامك فراوان است تا جايي كه مي‌توان فرم تازه ادبي در پديده پيامك را بررسي كرد.
مهدي صالحي، از موسسان گروه ويراستاران ضمن ارائه توضيحاتي درباره بهترين صفحه كليد در گوشي‌هاي هوشمندي، به بررسي پيام‌هاي تبليغاتي پرداخت و گفت: در پيامك‌هاي تبليغاتي پيام بايد كوتاه و فوق‌العاده شفاف باشد. پيامي كه فهم آن نيازمند بازخواني باشد، هيچ بويي از تبليغات نبرده است. كليشه‌اي بودن، تكرار، طولاني بودن، نويسه‌هاي ناسالم و سطربندي نكردن، از جمله آسيب‌هاي جدي پيامك‌هاي تبليغاتي است.
علي مهرامي، نماينده ويژه دكتر حداد عادل، و مسئول گروه واژه‌گزيني فرهنگستان زبان و ادب فارسي، ضمن اشاره به ماجراي پيشنهاد كلمه «پيامك» به جاي «اس ام اس» و نقش رسانه‌ها در پذيرش اين كلمه گفت: امروز اگر شركت‌ها يا حتي دانشجويان و اقشار مختلف در معادل‌سازي كلمات با گروه واژه‌گزيني فرهنگستان تماس بگيرند، همكاران ما به راحتي چندين كلمه معادل به آنان پيشنهاد مي‌كنند. ۷۰ كارگروه واژه‌گزيني در فرهنگستان مشغول به كار هستند تا از اين طريق معادل‌سازي‌هاي مناسب صورت بگيرد.
خطر افزايش زبان جاهلي
آخرين سخنران اين نشست، دكتر منيرالسادات هژبر بود كه بر اساس متني از پيش آماده‌شده با موضوع «زبان فارسي و پيامك؛ تهديدها و فرصت‌ها» گفت: سرنوشت هر زباني تا حد زيادي به نيروهاي حياتي و اهل آن زبان وابسته است. زبان با اهل زبان صعود مي‌كند يا به حضيض ذلت فرومي‌افتد. زبان فارسي ابزار فعل‌پذير ما فارسي‌انديشان نيست. نوع نگارش كاربران پيامك كوتاه بر گسترش غلط‌نويسي كه در ميان دانش‌آموزان و حتي دانشجويان رواج زيادي دارد، افزوده است. امروزه ما در معرض تغييرات روزافزوني در زبان فارسي هستيم و خطر آميزش با زبان جاهلي يا لومپني در مسير اين تغييرات افزايش يافته است. زبان اصيل مردم، زبان كار شرافتمندانه و زندگي آبرومند و زباني سره، پرمايه، رنگين و نمكين است. اما رفتاري كه در نيمي از پيامك‌ها با اين زبان ميشود، آن را به زباني ناسره تبديل كرده است.
وي افزود: هجوم مطالب طنز و هجو با واژگان نامتعارف و ادبيات غيرمعقول با ارزش‌هاي زباني و تاريخي ما، در تضاد علني خودنمايي مي‌كند. هر روز حداقل ۱۰ ميليون پيام كوتاه در كشور مبادله ميشود كه هنوز اصلي‌ترين موضوع آن طنز و جوك است و البته برخي از آنان با نوعي پرده‌دري همراه است. مسئولان و انديشمندان حيطه زبان و ادبيات فارسي ناگزيرند با مديريت و هدايت درست جامعه ضمن بهره‌گيري از توانمندي‌هاي اين ابزار، راه استفاده غلط از آن و آسيب به زبان را ببندند. كوتاه كردن پيام‌ها، پرباركردن پيام‌ها، پالايش اخلاقي پيام‌ها، بهره‌گيري از ادبيات دلنشين از جمله راهكارهاي مقابله با اين آسيب‌هاست.