به گزارش فرهنگ امروز به نقل از ایبنا؛ نشست رونمايي از كتاب «فرهنگ ريشه‌شناسي فارسي» نوشته پاول هرن و هاينرش هوبشمان با ترجمه و گواه‌هاي فارسي و پهلوي دكتر جلال خالقي مطلق عصر ديروز ، شنبه 23 اسفند، در كتابخانه و موزه ملي ملك با حضور دكتر جلال خالقي مطلق، علي‌اشرف صادقي، حسن رضايي باغ‌بيدي و علاقه‌مندان به حوزه ريشه‌شناسي و زبان‌هاي باستان برگزار شد.
كتابي كه با پيشنهاد دكتر خانلري ترجمه شد
دكتر جلال خالقي مطلق، شاهنامه‌شناس، كه پيش از برپايي اين نشست از نسخ خطي و سنگي «شاهنامه» موجود در كتابخانه ملك ديدن كرده بود با اشاره به گنجينه عظيمي كه در اين كتابخانه وجود دارد، گفت: براي سخن گفتن از كتاب «فرهنگ ريشه‌شناسي فارسي» بايد به اين شعر اشاره كنم كه «يك سينه سخن دارم، هين شرح دهم يا نِه» هُرن يك ايرانشناس به معناي واقعي شناساننده زبان‌هاي باستان نبوده است. پيش از هرن نيز كتابي در اين زمينه منتشر نشده بود ولي مقالات متعددي در اين باره وجود داشت.
وي افزود: ما بخش بزرگي از تلفظ‌هاي اشتباه در كتاب هُرن و هوبشمان را اصلاح كرده‌ايم. البته هوبشمان نيز به غلط بودن برخي تلفظ‌ها اشاره كرده بود. اگر هوبشمان نبود، كار هرن چندان اهميتي نداشت. هوبشمان وقتي اشتقاقي را از هرن مي‌پذيرد، كمتر زبان‌شناسي در درست بودن آن ترديد مي‌كند. يكي ديگر از كمبودهاي اين كتاب نبود شواهد كافي بود كه اكنون در حد امكان اصلاح شده است.
اين مصحح «شاهنامه» گفت: گرچه مرحوم شادروان خانلري در حوزه عروض تخصص داشتند ولي به زبان‌هاي باستان نيز علاقه فراواني داشت. او ترجمه كتاب هرن را به من پيشنهاد داد ولي من گفتم: اين كتاب بايد با تأليف هوبشمان ادغام شود تا مبادا فرهنگي غلط در اختيار دانشجويان قرار بگيرد. بنابراين، قرار شد اثر هوبشمان و هرن را تركيب كنيم و كاستي‌ها و اشتباهات آن را رفع كنيم.
نويسنده «گل رنج‌هاي كهن» درباره صفحه‌بندي و نوع چينش اطلاعات در هر صفحه توضیح داد: كار دشواري بود كه بخواهيم تمام اطلاعات هرن و هوبشمان و خودم را در يك صفحه بگنجانيم. البته اين صفحه‌بندي كار همسر من و نيمه بهتر من است.
اين پژوهشگر گفت: تنظيم و آماده‌سازي اين كتاب در حالي كه من در آلمان اقامت داشتم، كار دشواري بود كه به همت دوستان صورت گرفت. من حتي برای نوشتن این كتاب با پيشنهاد دوستان استفاده از كامپيوتر را ياد گرفتم. يك روز شخصي به من گفت: شما اگر خودتان كامپيوتر ياد بگيريد حتما كارتان سريع‌تر پيش مي‌رود. همان موقع خانمي گفت: نه از سن شما گذشته است و نمي‌توانيد كامپيوتر را ياد بگيريد. با شنيدن اين جمله سريع يك كامپيوتر تهيه كردم و جالب اين كه در كمتر از دو هفته استفاده از آن را ياد گرفتم.
شاهدمثال‌هاي «فرهنگ ريشه‌شناسي فارسي» بر اساس تصحيح شاهنامه دكتر خالقي مطلق است
هومن عباسپور، ويراستار، در معرفي اين كتاب گفت: از تركيب دو كتاب از پاول هُرن و هاينريش هوبشمان، دكتر جلال خالقي مطلق كتاب «اساس اشتقاق فارسي» را نوشت كه در سال 1356 منتشر شد. جلد نخست اين كتاب از «آ» تا «خ» در بنياد فرهنگ ايران منتشر شد. اين كتاب به صورت تايپ دستي و با حروف‌چيني همسر دكتر خالقي تنظيم شده بود كه البته در زمان خود كار بسيار مهمي بود. طي ساليان بعد، دكتر خالقي فيش‌نويسي‌هاي متعددي بر اين كتاب داشتند و بخش‌هاي متعددي را بر آن افزودند. امروز يعني در سال 1393، كتاب «فرهنگ ريشه‌شناسي فارسي» از «آ» تا «ي» از سوي نشر مهرافروز (اصفهان) منتشر شده است.
عباسپور ضمن اشاره به اين نكته كه كتاب‌هاي‌هاي ريشه‌شناسي براي كساني كه اهل چنين مطالعاتي نيستند، معمولا چهره‌اي عبوس و نامفهوم دارد، در اسلايدهاي مختلفي، نحوه به كارگيري و استفاده از اين كتاب را نشان داد و سپس گفت: دكتر خالقي مطلق در كتاب خود شواهد بسيار براي هر يك از كلمات، البته در حد لازم، بيان كرده است. شاهدمثال‌هاي شاهنامه در اين كتاب، بر خلاف ديگر كتاب‌ها كه بر اساس نسخه تصحيح نيكلسون است، بر اساس تصحيح دكتر خالقي مطلق آورده شده.
لزوم تدوین دوباره فرهنگ ريشه‌شناسي فارسی
دكتر علي اشرف صادقي، عضو فرهنگستان زبان و ادب فارسي، از ديگر سخنرانان اين مراسم رونمايي بود كه گفت: از زماني كه اسناد فارسي ميانه تورفان كشف و تقريبا تلفظ زبان فارسي ميانه در قرن 3 و 4 ميلادي براي ما مشخص شد، تحقيقات به مسير ديگري سوق يافت. البته بعد از آن پرفسور بيگي نظام آوانويسي زبان پهلوي را كه مبتني بر خط است، ادامه داد ولي بعد مسلم شد كه آن آوانويسي بايد كنار گذاشته شود.
وي با اشاره به اشكالاتي در ضبط كلمات در كتاب هُرن گفت: ايران‌شناسان در آن ايام تلفظ فارسي را به صورتي كه در كشور عثماني رايج بود، ضبط كردند. براي نمونه «خَريدن» را به شكل «خِريدن» ضبط كرده‌اند. البته اين اتفاق منحصر به كتاب مذكور نيست. بلكه دستور زبان‌هاي آن زمان نيز به همين صورت ضبط شده‌اند.
مصحح «لغت فُرس» اسدي در ادامه افزود: بايد كساني فرهنگ ريشه‌شناسي فارسي را از نو تدوين كنند. آگاهي ما از زبان گذشته، در حدي متوني است كه حتي اطلاعات مصوت‌ها را در خود منعكس نمي‌كردند. يكي از اولين درس‌هاس زبان شناسي اين است كه وقتي از زبان معاصر مي‌گذريد و پا به تاريخ مي‌گذاريد، بايد با كلماتي مانند گويا، ظاهرا و امثال آن سخن بگوييد. هيچ‌گاه نمي‌توان در اين حوزه با قطعيت سخن گفت. زيرا اطلاعات از دوره‌هاي گذشته زبان فارسي اندك است ولي به تدريج اسنادي كشف مي‌شود و بر اطلاعات آن بخش مي‌افزايد.
نويسنده «تكوين زبان فارسي» گفت: كتاب دكتر خالقي مطلق دربرگيرنده حدود يك هزار واژه است و جا دارد كه حتي تعداد كلمات آن به چهار یا پنج هزار واژه نيز برسد. دكتر خالقي با افزودن حواشي مختلف، اين كتاب را به ابزار مفيدي براي دانشجويان رشته زبان‌هاي باستان تبديل كرده‌اند.
در انتظار جلد دوم كتاب «فرهنگ ريشه‌شناسی فارسی»
سخنران ديگر اين جلسه دكتر حسن رضايي باغ‌بيدي، استاد زبان‌هاي باستاني ايران بود كه گفت: كنجكاوي درباره پيدايي زبان از قديم‌الايام وجود داشته است و افراد مختلف حتي افلاطون و ارسطو درباره آن نظراتي را بيان كرده‌اند. پس از كشف خانواده زبان‌هاي هند و اروپايي مباحث جديدي درباره خويشاوندي زبان‌هاي مختلف با يكديگر مطرح شد. اتيمولوژي، وادي است كه بايد با احتياط در آن قدم برداشت زيرا گاه با پيدا شدن شواهد جديد، برخي يافته‌هاي پيشين رد مي‌شود.
نويسنده كتاب «مقدمات زبان سانسكريت» افزود: ما همواره منتظر جلد دوم كتاب «فرهنگ ريشه‌شناسي فارسي» بوده‌ايم. دكتر خالقي مطلق سال‌هاي زيادي از عمر خود را صرف پرداختن به شاهنامه زبان فارسي كرده‌اند و اين كتاب نوعي خدمت به زبان فارسي است. تا وقتي ايران وجود دارد، نام فردوسي و شاهنامه نيز وجود دارد، و دكتر خالقي مطلق نيز با تصحيح «شاهنامه» نام خود را در كنار اين اثر جاودان كرده است.
مهناز مقدسي، سرپرست گروه ويرايش و آماده‌سازي كتاب «فرهنگ ريشه‌شناسي فارسي» با يادي از بزرگاني كه در حوزه ريشه‌شناسي تلاش كرده‌اند مانند دكتر محمد معين، مهرداد بهار، احمد تفضلي، كتايون مزداپور و ديگران گفت: امروز زمان آن رسيده است كه كتاب‌هاي ريشه‌شناسي به ثمر برسند. كتاب دكتر جلال خالقي مطلق 1129 مدخل شماره‌دار دارد. دكتر خالقي در ذيل هر واژه مثالي را آورده‌اند. شواهد به كاررفته نشان مي‌دهد كه برخي كلمات تا چه قرني بين مردم رواج داشته است.
وي در بيان يكي از وجوه تفاوت كتاب هرن و كتاب دكتر خالقي مطلق گفت: هرن در كتاب خود هيچ كتابنامه‌اي را نياورده و مشخص نكرده كه منابع او براي اطلاعاتي كه ارائه كرده، كدام‌ها بوده است. ولي دكتر خالقي كتابنامه‌اي را به اثر خود افزوده‌اند كه بر اعتبار آن برای كارهاي پژوهشي افزوده است.
اين نشست با رونمايي از كتاب «فرهنگ ريشه‌شناسي فارسي» با حضور ميترا دبيري (مدير انتشارات مهرافروز) و همكاراني كه در تهيه و آماده‌سازي اين اثر تلاش كرده بودند، به پايان رسيد.