به گزارش فرهنگ امروز به نقل از مرکز دایره المعارف اسلامی، یاشار اطاعتی در یادداشتی نوشت: خاورمیانه از لحاظ جغرافیایی به سرزمینی گفته می شود که امروزه از آسیای نزدیک لبنان و شمال آفریقا مصر تا سرزمین شبه قاره هند را در بر می گیرد .این منطقه از گذشته تا امروز مورد توجه تاریخ دانان و پژوهشگران عرصه مختلف همچون جامعه شناسی ، مردم شناسی و هنرشناسان بوده است .
منطقه خاورمیانه از زمان قرن ها پیش از میلاد مسیح محل اسکان نخستین حکومت ها و مردمان بوده که از امکانات شهری و رفاهی مطلوبی برخوردار یوده اند .
یکی از نکات قابل توجه این منطقه جغرافیایی تنوع فرهنگی و هنری آن است که موجب بوجود آمدن و اختراع انواع علوم و هنر شده است .
پیش از ظهور اسلام، مردم این منطقه در اکثر دوران تاریخی زیر سلطه یک امپراتوری واحد زندگی می کردند، که همین موضوع برای بوجود آمدن ریشه های فرهنگی مشترک کافی بود.
اسطوره ها و باورهای انسان ها مهمترین تاثیر را در هنر آن زمان داشت چنانکه در مستندات تاریخی به چشم می خورد، در سنگ نبشته ها و متون کشف شده مذهبی برای مثال (الحانی در وصف مردوخ الهه سومریان) هنر و خلاقیت در اختیار باورها بود که از این میان می توان به آثاری همچون بناهای بابل که ترکیبی از معماری با شکوه آن دوران و نگاهی اساطیری به جهان هستی است، اشاره کرد.
اسناد قابل توجهی در مورد موسیقی آن دوران در دست نیست اما با ویژگی های صدادهی سازهای امروز هر منطقه می توان تصور کرد که سازها چگونه بوده اند.
برخی مورخان هنر موسیقی بر این باورند که تنبور ریشه تمامی سازهای ملودیک مضرابی آرشه ای است که در منطقه بوجود آمده اند و می توان اضافه کرد طبل ها و شیپورهای جنگ، ریشه سازهای کوبه ای و بادی امروزی هستند که طی زمان و وابسته به اقلیم و جغرافیای هر منطقه بدین صورت امروزی در آمده اند.
از نغمات آن دوره می توان به الحان نکیسا خواننده و نوازنده بربط ایرانی، آوازهای مذهبی مسیحیان قبطی مصر و نجواهای باستانی هوره تمدن بابل اشاره کرد.
با ظهور اسلام، هنر و بویژه موسیقی با تحول تازه ای مواجه شد و سبب بوجود آمدن هنر اسلامی به عنوان یک بیان مشترک در منطقه خاورمیانه شد.
می توان این منطقه را به سه قسمت عمده تقسیم کرد؛ ایران و ترکیه که با قرار گرفتن در بین غرب و شرق آن زمان دروازه ای به سوی روم باستان بود و نیز مصر به عنوان مهمترین تمدن شمال آفریقا، که نقش بسزای در تعالی هنر اسلامی داشتند.
پس از فروپاشی امپراتوری ساسانی و ظهور اسلام، تجربه هنری ایرانیان در راستای فرهنگ اسلامی مورد استفاده قرار گرفت که این مهم سبب پیشرفت چشمگیر هنر اسلامی در زمان کوتاهی شد. کمپوزیسیون سازه های معماری ایرانی در غالب مساجد نمایان شد و هنرهای دیگر نیز داشته های خود را در اختیار فرهنگ اسلامی گذاشتند.
دین اسلام بخاطر ایجاد برادری، برابری و استفاده از حقوق مساوی برای تمامی اقشار جامعه آن زمان، موجب شد هنر و بویژه موسیقی از سیطره درباریان و قشر سطح بالای جامعه بیرون آید و مردم عادی نیز به آن بپردازند.
ویژگی هنر اسلامی سادگی و بی آلایش بودن آن بود و تمام ساختار یک اثر فقط به یک نقطه یگانه ختم می شد. برای مثال با نگاه به یک اثر معماری اوایل قرن اول هجری، می توان دریافت همه چیز در جهان هستی فانی و فقط خدای یگانه ماندگار و باقی است.
بربط اصلی ترین ساز ایرانی آن زمان بود که می توان با بررسی اشعار بزرگانی همچون حافظ، مولانا و مکتوبات به جای مانده در داستان های هزار ویک شب به اثبات این موضوع رسید.
مورخان، موسیقی ایران را یکی از ریشه های اصلی هنر آندلس دانسته و علت این امر را مهاجرت و یا تبعید موسیقدانان و هنرمندان ایرانی آن زمان به جنوب اسپانیایی امروزی عنوان می کنند.
با نبود رسانه ها به شکل امروزی، مهمترین عامل برای تاثیر در فرهنگ و هنر یک منطقه برخورداری از قدرت سیاسی، نظامی و داشتن پشتوانه غنی فرهنگی بود که ایران آن زمان با داشتن تمامی ظرفیت های لازم، خود را بعنوان یکی از پایه گذاران هنر نوپای اسلامی معرفی کرد.
فارابی و ابوعلی سینا از جمله دانشمندان ایرانی در عصر رنسانس اسلامی بودند که در زمینه موسیقی رساله هایی تدوین کردند که می توان آن را دستمایه موسیقی غربی حال حاضر برشمرد.
اکنون با گذشت زمان و فرازو نشیب های اجتماعی و فرهنگی، موسیقی ایران به عنوان یکی از ارکان مهم موسیقایی منطقه خود را معرفی کرده است.
مکاتب ردیف دستگاهی در کنار موسیقی مقامی و فولکلور سبب شده که ایران غنی ترین موسیقی را در بخش ملودیک نه تنها در خاورمیانه بلکه در آسیا دارا باشد.
هنر و فرهنگ تمدن تراکیه(ترکیه) با داشته های غنی خود در غالب هنر اسلامی به شکوه و نقطه اوج رسید.
تراکیه، امپرتوری ایران را به روم وصل می کرد و به موجب آن مورد توجه قدرت های سیاسی آن زمان بود، اما فقط این نبود، قرار گرفتن در دورازه تجاری بین غرب و شرق نیز به اهمیت این منطقه برای امپراتوری ها می افزود.
هر روز بازرگانان از نقاط مختلف به تراکیه می آمدند، در کنار بازار گرم برده فروشی آن زمان، ابریشم شرقی را در قبال نقره غرب معامله می کردند.
یکی ازعوامل چند فرهنگی شدن این منطقه، همین ازدحام جمعیت و تعامل آداب و رسوم و فرهنگ بود که موجب بوجود آمدن تمدن های نوپایی در آن زمان شد.
با ظهور اسلام، تمدن تراکیه که متاثر از ریشه های هنری امپراتوری روم بود، به عنوان یکی از ارکان اصلی هنر اسلامی ایفای نقش کرد.
مسجدها و اماکن مذهبی در کنار نگاه به باورهای اسلامی با تاثیر از هنر معماری روم و یونان ساخته می شدند.
علاقه حکومت ترکیه به هنر در راستای اعتقادات موجب شد که با وجود تنش های بسیارهمچون جنگ های صلیبی، هنر کمترین آسیب را متحمل شود که شکوه و پایداری مسجد سلطان احمد شهر استانبول این موضوع را تصدیق می کند.
چند فرهنگی بودن این منطقه، موجب بوجود آمدن موسیقی با الحان مختلف با وفاداری به ریشه های گذشته خود شد.از این بین می توان به موسیقی مذهبی کردهای ترکیه، موسیقی درباری و موسیقی مردمی که متاثر از موسیقی یونانی است اشاره کرد.
قانون یکی از سازهای اصلی این منطقه است که مورخان بر این عقیده اند که قانون نمونه تکامل یافته هارپ یونانی در گذر زمان است.
باقلاما به عنوان ساز ملی ترکیه، نقش اصلی را در رپرتوار سنتی این موسیقی ایفا می کند و تمام ردیف های موسیقی برمبنای این ساز تدوین شده اند.
از دیگر سازهای مهم این منطقه می شود از لیرا، عود، بندیر و دهل نام برد که نشان می دهد موسیقی امروزی ترکیه تمام ریشه های موسیقی منطقه را در خود جای داده است.
خاورمیانه از گذشته های دور به عنوان یک منطقه حاصل خیز برای کشاورزی و با داشتن منابع آبی کافی، اقلیم مناسبی برای اسکان انسان های دوران باستان بود و تمدن و فرهنگ های مختلفی را طی تاریخ در خود جای داده است.
امروز نیز از این منطقه می توان به عنوان یکی از مهمترین تقاط جهان از لحاظ فرهنگی نام برد که بخش اعظمی از تاریخ کهن بشریت را در خود جای داده است .