به گزارش فرهنگ امروز؛ کتاب روزگار بی قراری، مازندران و گرگان در اشغال ارتش سرخ اثر تحقیقی مصطفی نوری، تاریخ نگار محلی است که توسط سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران در ۴۲۵ صفحه و به قیمت ۲۰۰۰۰ تومان منتشر شده است. مولف اثر در یادداشتی در معرفی این کتاب آورده است:
کتاب روزگار بی قراری، مازندران و گرگان در اشغال ارتش سرخ به تحولات مازندران، گرگان و ترکمن صحرا در خلال سالهای ۱۳۲۵-۱۳۲۰، یعنی روزگار اشغال ارتش سرخ می پردازد.
در این کتاب نخست به مسائل مهمِ میراث اجتماعی بر جای مانده از گذشته چون شکل گیری اداره املاک اختصاصی رضا شاه و شهرهای کارگری مانند شاهی، بهشهر و چالوس پرداخته شده است.
چند و چون اشغال صفحات مازندران و گرگان توسط ارتش سرخ و مسائلی نظیر تصرف اماکن، غارت قصرها، خسارت مالی به اهالی در روزهای نخست اشغال، تأمین مایحتاج نظامیان سرخ و بهرهبرداری از راه آهن از یک سو و بازداشت ترکمن ها و نظامیان ایرانی و تجاوزات قوای شوروی در سالهای نخست از سوی ديگر، در فصل دوم گنجانیده شده است.
فصل سوم هم گزارشی است از ناآرامی های مازندران به واسطه ی مسلح شدن عده ی قابل ملاحظه ای از یاغیان با سلاح های رها شده ی نظامیان در جریان عقبنشینی و کمرنگ بودن قدرت نظامی دولت ایران به واسطۀ حضور ارتش سرخ.
با فروریختن تشکیلات «ادارۀ املاک اختصاصی» در شهریور ۱۳۲۰ و آزادی زندانیان و تبعیدی ها، امید مالکان براي دستیابی به املاک غصبشده قوت گرفت.
علاوه بر شکایات متعدد از اجحاف کارپردازان «ادارۀ املاک اختصاصی»، مالکان صفحات شمال در تهران گرد هم آمدند و با تلاش مستمر آنان «لایحۀ استرداد املاک» در مجلس به تصویب رسيد.
در کنار این مسائل، بازگشت خوانینی چون سالارفاتح، فضل الله پهلوان، سیف الله باوند و نبی رویانی بر سر املاک سابق خود، رویدادهای قابل ملاحظه ای پدید آورد که در فصل «غوغای زمین» کتاب بدان پرداخته شده است.
«گذران مشقت بار زندگی» عنوان فصل پنجم است که به زندگی توده ی فرودست جامعه می پردازد. این فصل یکی از مهمترین مباحث عمومی جنگ یعنی قحطی، احتکار و شیوع بیماری واگیر را در خلال سالهای اشغال مورد بررسی قرار داده است.
ششمین فصل کتاب «خروش کارگران» نام دارد. این فصل به درگیری ها و اتفاقاتی اختصاص دارد که در شهرهای کارگری مازندران مانند شاهی، چالوس و بهشهر در فاصله زمانی شهریور ۱۳۲۰ تا مرداد ۱۳۲۳ رخ داده است. محاکمۀ کارگران بهشهر، شکل گیری اتحادیه های کارگری و کلوپهای حزب توده و شروع درگیری حزب توده با هواداران سیدضیاءالدین و حزب وطن از مهمترین مضامین این فصل است.
روس ها در نیمۀ دوم حضور خود یعنی از تابستان سال ۱۳۲۳ به بعد «قدرت بلامنازع» در صفحات شمالی به شمار می رفتند. تبعید مخالفان سیاسی شوروی از صفحات شمالی ایران یعنی آذربایجان تا خراسان، خودسری های روزافزون افسران و سربازان روس و نیز شکل گیری انجمن روابط فرهنگی ایران و شوروی حاصل تداوم حضور ارتش سرخ در ایران بود. مسائلی از این دست فصل هفتم این بررسی را شکل می دهد.
حزب توده پس از نخستين کنگره در تابستان ۱۳۲۳، شاخه ی حزبی خود در مازندران را با فرستادن کسانی چون احسان طبری و رضا ابراهیم زاده تقویت کرد و صف آرایی جدی بین حزب توده و حزب وطن شکل گرفت. در این میان ماجرای نفت شمال و هواداری حزب توده از خواسته ی شوروی به وقوع پیوست. شرح این مسائل در فصل هشتم کتاب گنجانیده شده است.
در ادامه فصل، آزادی عملی که حزب توده برای گسترش شعبه هاي خود در خلال زمامداری مرتضی قلی بیات به دست آورد - به خصوص تأسیس شعب حزب در شرق استان یعنی گرگان و ترکمن صحرا - و نیز درگیری مکرر احزاب توده و وطن در این ایام، موضوع اصلی بحث قلمداد شده است.
«خیزش مجدد» که از اواخر فروردین ۱۳۲۴ تا پایان همان سال در مسائل حزبی مازندران و گرگان رخ داد با رخدادهایی چون درگیری های مسبوق به سابقۀ حزبی، استقرار احمد قاسمی در تشکیلات شرق استان، قیام افسران خراسان، درگیری های شهریور ماه به خصوص «جنگ پل سهتیر»، انعکاس وقایع آذربایجان و شکل گیری حزب جنگل در زمستان همان سال، از مهمترین موضوعات فصل نهم به شمار می رود. نیز انعکاس اعلام خودمختاری در آذربایجان، انتخابات «انجمن ایالتی و ولایتی» و قتل حامد اسدی از رهبران جنبش دهقانی در گلوگاه.
آخرین فصل کتاب که اتفاقات مربوط به سال ۱۳۲۵ را مورد بررسی قرار داده «سال سرنوشت ساز» نامیده شده است. در آغاز این سال، روس ها پس از نزدیک به پنج سال ایران را ترک کردند. استقرار قوای نظامی ایران در نواحی شمالی که اینک از قوای ارتش سرخ خالی میشد، حوادث مهمی را به دنبال داشت.
به اوج رسیدن درگیری رضا روستا با احسان طبری، كشته شدن آبا آبایی معلم ترکمن، شکل گیری حزب دموکرات ایران در صفحات مازندران و گرگان و درگیری آن با حزب توده، از دیگر مسائل این دوران است.
آخرین مباحثی که در این بررسی به آن پرداخته شد، اوج‌گیری اختلافات حزب توده با هیئت حاکمه در آبان ماه و سپس درگیری و سرکوبی حزب توده در اواسط آذر ۱۳۲۵ همزمان با لشکرکشی ارتش به آذربایجان است.
فصل پایانی این کتاب را می توان روایت تاریخی مبتنی بر اسناد و گزارش های برجای مانده درباره ی موضوعِ یکی از نخستین آثار جلال آل احمد یعنی «از رنجی که می بریم» دانست. این اثر که در سال ۱۳۲۶ به چاپ رسید، روایتی است داستانگونه از حوادثی که در خلال آذر ۱۳۲۵ در مازندران و به خصوص در زیراب رخ داده است.
در بخش پیوست، نخست گزارش مبسوط دکتر هاشم افراشته، صاحب امتیاز و مدیر روزنامه ی دموکرات ایران که در خلالِ سفرِ آذرماهِ هیئتِ روزنامه نگاران به مازندران در باب اوضاع مازندران و فعالیت های حزب توده فراهم آورده بود و در همان اوقات در روزنامه اش به چاپ رساند و سپس متن بازجویی هایی که از محمد برومند و یوسف لنکرانی صورت گرفت، ارائه شده است.