به گزارش فرهنگ امروز به نقل از ایبنا؛ مجموعه پنج جلدی «تاریخ چاپ و نشر کتاب فارسی» به تاریخ دویست ساله چاپ کتاب به زبان فارسی در ایران نگاهی کلان دارد و می‌کوشد تا بخشی از زوایای پنهان این صنعت را آشکار کند.
کتاب رویشی و سفارشی پسندیده است
سید فرید قاسمی در این مراسم، انتشار کتاب را به سه نوع رویشی، سفارشی و فرمایشی تقسیم کرد و گفت: کتاب رویشی کتابی است که خودجوش است و آدم دغدغه‌مند درباره موضوعی که به ذهنش رسیده کار می‌کند. آن وقت در میانه راه به ناشری برای نشر آن مراجعه می‌کند و یا آنکه کار که تمام شد به دنبال انتشار اثر است.
وی ادامه داد: نوع دوم کتاب سفارشی است. ناشر اثرآفرین و مراکز پژوهشی موضوعی را به یک کتاب‌آفرین و اثرآفرین سفارش می‌دهند و این کار را بر اساس سفارش انجام می‌دهند؛ کتاب رویشی و سفارشی پسندیده است اما نوع سوم کتاب یعنی فرمایشی ناپسند است.
وی افزود: امروز برخی از دوستان ما در واژه‌ها دقت نمی‌کنند و بسیاری از واژه‌ها را افراد به تقلید هم می‌گویند و از فیلتر عقلی آن را عبور نمی‌دهند. کار سفارشی بد نیست اما کار فرمایشی بد است، چون امور عالم بر مبنای سفارش است، نانوایی هم که می‌رویم سفارش نان می‌دهیم. در واقع همه امور عالم سفارشی است. برخی می‌گویند ما کار سفارشی نمی‌کنیم در حالی که باید بگویند ما کار فرمایشی نمی‌کنیم.
رئیس مرکز کتاب پژوهی ایران با بیان اینکه بعد از تغییر مدیریت خانه کتاب و اینکه یک کتابشناس و تاریخ‌شناس مدیر عامل موسسه خانه کتاب شد، به بحث پژوهش در خانه کتاب عنایت خاصی شده، ادامه داد: چون خود ایشان به جای جای کتابخانه‌ها سر زده و کتاب‌ها را فهرست کرده، بنابراین بعد از انتخاب ایشان کار پژوهش جان گرفت و مرکز کتاب پژوهی درست شد.
وی اضافه کرد: در مرکز کتاب پژوهی ایران دو شیوه کار انجام می‌شود؛ کارهای رویشی و کارهای سفارشی. درباره کارهای سفارشی اکنون، مجموعه‌هایی مانند «مشاهیر کتاب شناسی معاصر ایران»(۲۰ جلد آن منتشر شده) انجام شده است. مجموعه «مشاهیر نشر کتاب ایران» نیز در ۲۱ جلد در حال آماده‌سازی است. مشاهیر چاپ ایران، مشاهیر کتاب آرایی، شعرها و گزین‌گویه‌هایی درباره کتاب نیز تا آخر سال منتشر می‌شود.
قاسمی با اشاره به چاپ کتاب‌های رویشی نیز اظهار کرد: ما می‌دانیم برای برخی کتاب‌ها سال‌ها زحمت کشیده شده اما کنج خانه‌ها خاک می‌خورند، بنابراین چاپ این کتاب‌ها چون با فلسفه وجودی خانه کتاب تناقضی نداشت و در ادامه این وظایف بود، توسط ما منتشر شد. این کتاب‌ها نیز اکنون یا منتشر شده یا در چاپخانه است و منتشر می‌شود که از آن جمله می‌توان به کار فرید مرادی که سال‌های سال روی آن کار شده اشاره کرد.
این کتابشناس افزود: از آنجایی که اتحادیه ناشران و کتابفروشان مشکلات عدیده‌ای داشته مساله چاپ کتاب به تاخیر افتاد تا در نهایت این شد که خانه کتاب این اثر را منتشر کرد. به سال خورشیدی ما در دویستمین سال نشر کتاب فارسی در ایران هستیم و باید مرور کنیم ببینیم کتاب و چاپ به ما چه داده و ما چه کاری برای کتاب کردیم.
مرکز کتاب‌پژوهی ایران وارث ۲۰۰ سال کار به زمین مانده
وی با بیان اینکه مرکز کتاب پژوهی ایران وارث ۲۰۰ سال کار به زمین مانده است، گفت: البته زحمت بزرگان دیگر را هم انکار نمی‌کنیم. هر چند در این حوزه کار موفقی انجام نشده، در گذشته مرحوم خانلری در فرهنگستان کانون کتابشناسی درست کرد اما منحل شد. در کتابخانه ملی با عنایتی که مرحوم ایرج افشار داشتند و یادآوری که کردند کانون کتابشناسی تاسیس اما منحل شد. امیدواریم این مرکز کتاب‌پژوهی که بسیار وسیع‌تر از کارهای قبلی است با مدیریت فعلی دوام داشته باشد و روزی روزگاری که تغییری صورت می‌گیرد این مرکز از بین نرود چون می‌تواند منشا اثر باشد.
قاسمی با اشاره به اینکه فرید مرادی برای تالیف این کتاب کار ارزنده‌ای کرده و تنها یک مطلع از زوایای پنهان پژوهش می‌تواند چنین کند، یادآور شد: ایشان ادعایی ندارد که کتاب کامل است اما مرادی کار چند سازمان را انجام داده است و یک کاری که سال‌ها پیش باید انجام می‌گرفت اما نگرفت، امروز با تورق کتاب متوجه بزرگی این کار می‌شویم.
اصراری نداشته باشیم همه کتاب‌های جنگلی، پارکی باشند
رئیس مرکز کتاب پژوهی ایران با بیان اینکه باید سه نوع کتاب جنگلی، باغی و پارکی داشته باشیم اظهار کرد: اصراری نداشته باشیم همه کتاب‌های جنگلی، پارکی باشند چون اطلاعاتی که کتاب‌های باغی می‌دهند، جنگلی و پارکی نمی‌دهند. مرادی در این کتاب روشمند عمل کرده و ارجاعاتی داده است. متاسفانه امروز در حواشی کتاب و فرهنگ افرادی داریم که کاری نمی‌کنند و فقط می‌پلکند و برای هر چیزی ایرادی می‌گیرند.
وی با اشاره به سوابق مرادی در نشر کشور گفت: من از ۱۳ سالگی تاکنون به ایشان ارادت داشتم چون همواره دغدغه نشر داشته و هر وقت نشر مورد بی مهری بوده مصاحبه کرده و مقاله نوشته است. ایشان می‌توانست یکی از بزرگترین موسسات انتشاراتی را داشته باشد اما به دلیل مشکلات مالی بیشتر دستیار ناشران بوده است. به هر حال امیدوارم مرادی این پنج جلد را ویرایش کرده و تکمله‌ای بر آن بزند و مجموعه‌های پس از انقلاب را هم منتشر کند.
تاریخ چاپ نشر کتاب فارسی ساختن خانه روی شن
فرید مرادی با بیان اینکه در کار نگارش این کتاب به دنبال ره‌جویی بوده، گفت: ره‌جویی من در این کتاب برای این است که چاله‌های حوزه نشر را پیدا کنم. به هر حال به دنبال تاریخ چاپ نشر کتاب فارسی رفتن مانند ساختن خانه روی شن است.
وی ادامه داد: امیدوارم با تالیف این کتاب زمینه‌های توجه جدی به چاپ و نشر کتاب‌های فارسی باز شود. البته اطلاعات موجود تاکنون در این باره در کتاب جمع‌آوری شده و طبیعی است که اطلاعات هم کامل نباشد. به طور مثال من به دنبال اطلاعات تاریخ ولادت و وفات مرحوم بریانی شبستانی بوده که تاکنون اطلاعی در این باره کسب نکردم. بنابراین در بخش‌هایی از این کتاب نواقصی وجود دارد و افتادگی‌های فراوانی در کتاب است.
مرادی با بیان اینکه اطلاعات جدید در ویراست جدید کتاب ارائه می‌شود، یادآور شد: من تالیف این کتاب را مدیون سید فرید قاسمی هستم. او در این راه از بن جان و با تمام توان مایه گذاشت. بنابراین گره کور فروبسته کتاب من به دست ایشان باز شد.
این پژوهشگر حوزه تاریخ چاپ اضافه کرد: قیمت صد هزار تومانی کتاب با توجه به سه هزار و ۵۰۰ صفحه آن و در قطع وزیری مناسب است.
وی این کتاب را نمادی از مسیر ۴۰۰ ساله چاپ کتاب فارسی دانست و گفت: نخستین کتاب فارسی در لیدن هلند حدود ۴۰۰ سال پیش منتشر شد و در ایران نیز ۲۰۰ سال پیش به همت عباس میرزا در دوره قاجار توسط فردی به نام میرزای تبریزی کتاب «رساله جهادیه» به چاپ رسید. این کتاب رساله‌ای در باب جهاد علیه روس‌ها بود.
شمارگان کتاب در ایران بسیار حقارت آمیز است
مرادی در بخش دیگری از سخنانش از کاهش شمارگان کتاب در ایران انتقاد کرد و گفت: با وجود اینکه ایران در چاپ عناوین کتاب در بین ۱۰ کشور اول جهان است اما تعداد شمارگان کتاب کاهش بسیار یافته است. امروز با وجود جمعیت ۸۰ میلیونی در ایران میزان شمارگان کتاب بسیار حقارت آمیز است و باید این موضوع آسیب‌شناسی شود که چرا این اتفاق افتاده است.
وی در همین باره توضیح داد: هر چند ظهور رسانه‌های دیداری و شنیداری در کاهش شمارگان کتاب بی تاثیر نبوده است و این ضرورت رفتن به سمت انتشار کتاب‌های الکترونیک را بیشتر می‌کند.
وی در پایان سخنانش تاکید کرد: امروز چرخه ناشر، موزع و کتابفروش تغییر کرده و سفارش دهنده و سفارش گیرنده ظهور پیدا کرده است. به هر حال این کتاب می‌تواند نقش مهمی را در حوزه پژوهش تاریخ چاپ کتاب فارسی ایفا کند و امیدوارم که مورد استفاده پژوهشگران قرار گیرد.
ما ایرانی‌ها آرشیویست‌های قوی نیستیم
غلامی‌جلیسه نیز در بخش پایانی این نشست با بیان اینکه یکی از سخت‌ترین رشته‌های حوزه علوم انسانی تاریخ است، گفت: کسی که در این حوزه کار کرده باشد می‌داند پرداختن به تاریخ و نگاشتن یک جزوه و مقاله در تاریخ مشکل است. وقتی قرار باشد با دست خالی کار کنید کار مشکل‌تر می‌شود.
وی افزود: در حوزه تاریخ چاپ با اینکه ۲۰۰ سال از چاپ فارسی در ایران و ۴۰۰ سال در جهان می‌گذرد حقیقتاً دستمان خالی است. باید بپذیریم ما ایرانی‌ها آرشیویست‌های قوی نیستیم و شاید اصلاً آرشیویست نیستیم و این یکی از بزرگترین مشکلات ما در ثبت و ضبط یادداشت‌های تاریخی و انتقال آن به نسل‌های دیگر است.
وی با تاکید بر اینکه اغلب مردم ایران علاقه‌ای به خاطره‌نویسی و خاطره‌نگاری ندارند، یادآور شد: این ضعفی است که آینده ما را دچار مشکل می‌کند، کتاب‌هایی که به خاطره‌نگاری و روزنگاری می‌پردازند زیاد نیستند اما به میمنت شبکه‌های اجتماعی روزمره‌نگاری بیشتر شده هر چند عمومی است و کسانی که باید بنویسند، نمی‌نویسند. شاید برای جامعه‌شناسان در دهه‌های آینده این موضوع خوبی باشد.
مدیرعامل موسسه خانه کتاب گفت: من خود علاقه‌مند به حوزه چاپ هستم و می‌دانستم ایشان این کار را تالیف می‌کند و اتحادیه ناشران سهم بسیار زیادی را در این کار داشته بنابراین ما با روی گشاده و باز چاپ این کتاب را پذیرفتم.
وی با بیان اینکه این مجموعه یک بسته بسیار خوب به افرادی که می‌خواهند با تاریخ چاپ آشنا شوند، می‌دهد افزود: دو کتاب جدی در این باره وجود دارد که یکی از آنها در سال ۱۹۷۵ منتشر شده است. این کتاب نقطه قوت خوبی دارد که مبتنی بر مشاهدات عینی و اسناد موجود است و ضعفی هم دارد این که نویسنده بر اساس مشاهدات عینی خود در همان کتابخانه‌های دم دستش عمل کرده است.
غلامی‌جلیسه با اشاره به مجموعه مقالاتی که مرحوم گلپایگانی در مجله صنعت چاپ منتشر کرده گفت: این مقالات به همت فرید قاسمی کتاب شد. مجموعه اول فقط به چاپ‌های سنگی می‌پردازد، مجموعه دوم هم با هدف کتاب گردآوری نشده است. هر دوی این آثار تا همین چندی پیش غنیمت بوده و ضعف منابع، اهمیت کتاب مرادی را برای ما روشن می‌کند و این مسئولیت را بر دوش خانه کتاب می‌گذارد که ما نیازمند چاپ این کتاب هستیم و تا می‌توانیم منتظر چاپ کتاب‌های عمیق‌تر و بیشتر باشیم.
عدم اطلاع‌رسانی کتابخانه‌ها و مراکز اسنادی در ایران
وی در بخش دیگری از سخنانش از عدم اطلاع‌رسانی کتابخانه‌ها و مراکز اسنادی در ایران انتقاد کرد و گفت: ما تا زمانی که کتابخانه‌ها و مراکز اسنادی اصلی، وظیفه اطلاع‌رسانی منابعش را انجام ندهند، پژوهشگران نمی‌توانند به مقوله تاریخ چاپ بپردازند. سازمان اسناد ملی ایران تاکنون اسناد چاپ را در اختیار قرار نداده است. کتابخانه گلستان مثل یک زندان مجموعه ارزشمندی از اسناد قاجار را دارد و پژوهشگران دستشان از این موضوع کوتاه است چون بسیاری از اما و اگرها تغییر می‌کند.
وی ادامه داد: من بسیار کوشش کردم به این منابع دسترسی پیدا کنم اما ممکن نشد. بخشی از منابع ما هم در خارج از کشور است به طور مثال در کتابخانه موزه انگلیس بخش زیادی از کتاب‌های چاپ سنگی ما موجود است که به یغما رفته و اگر بخواهیم به آن دسترسی یابیم باید هزاران یورو خرج کنیم. در روسیه، هند، آمریکا و... نیز منابع زیادی موجود است که برای شناسایی و دسترسی مشکل داریم.
مدیر عامل موسسه خانه کتاب تاکید کرد: مراکزی که وظیفه اطلاع‌رسانی در این زمینه دارند باید توجه کنند و آن را در اولویت کاری خود قرار دهند، گاهی فراموش می‌کنیم وظیفه خانه کتاب چه هست. این وظیفه ماست و اگر غیر از این باشد باید جوابگو باشیم. انتشار این مجموعه و مجموعه‌های دیگر از بایدهایی است که باید به آن پرداخته شود. به هر حال امیدوارم در سال‌های آینده منابع زیادی در این زمینه منتشر شود.
وی در پایان سخنانش گفت: پژوهشگرانی مانند مرادی در دوره قاجار کم بوده و این یکی از نقاط ضعف ماست. اگر امروز به تاریخ معاصر نشر بپردازیم بسیار بهتر است چون بسیاری از ناشران و کتابفروش‌ها زنده هستند و می‌توانیم مستند و عینی در این زمینه کار کنیم. ما در انتشار کتاب فرید مرادی پخته‌خواری کردیم و از اتحادیه ناشران و کتابفروشان در این باره قدردانی می‌کنیم.
در پایان این مراسم از مجموعه پنج جلدی «تاریخ چاپ و نشر کتاب فارسی؛ از برآمدن تا انقلاب» رونمایی شد.