به گزارش فرهنگ امروز به نقل از سایت انسان‌شناسی و فرهنگ؛ گفتار فوق بخشی از مقاله ای است که  در شماره ۶ نقدنامه هنر، زمستان ۱۳۹۳، تهران توسط بهار مختاریان به چاپ رسیده است.

این گفتار، پس از گذری به پدیدارشناسی فلسفی در آلمان و پدیدارشناسی دین، به معرفی دین پژوهان برجسته‏ای می‌پردازد که رویکرد ایشان در پژوهش و تحقیق دربارۀ ادیان ایرانی رویکردی پدیدارشناختی بوده است: پتازونی، بیانکی و ویدن‌گرن که هریک به رغم تفاوت‌های بارز در شیوۀ کار و گسترۀ پژوهش، کمابیش با رهیافتی تطبیقی- تاریخی تحقیقات ارجمندی در این زمینه منتشر کرده‌اند. از آنجا که اسطوره شناسی ایرانی پیوندی تنگاتنگ با دین‏پژوهی ایران باستان دارد، معرفی اجمالی متخصصان این حوزه و شیوه‏ی کار ایشان شاید گوشه‏هایی از این گستره را روشن‏تر ‏سازد...جنبش فلسفی پدیدارشناسی که با نام ادموند هوسرل درپیوسته است، روشی است که به عقیدة هوسرل تحلیل منطقی و علمیِ نحوة اکتسابِ معرفت بشری را میسر می‏سازد. پدیدارشناسی به مثابة یکی از جنبش‏ها یا روش‏های فلسفی قرن بیستم اشکال متعددی به خود گرفت و هم از این روست که برخی از «پدیدارشناسی توصیفی»، (die Deskriptive Phänomenologie) «پدیدارشناسیِ استعلایی» (transzendentale Phänomenologie) ادموند هوسرل، «پدیدارشناسیِ وجودگرایانه»ی (existentiale Phänomenologie) سارتر و مرلوپونتی و «پدیدارشناسیِ هرمنوتیک» (hermeneutische Phänomenologie) هایدگر و ریکور یاد می‏کنند. به رغم تفاوت‌های آشکار آرای فیلسوفانی که به این نحله تعلق دارند، در تعریف و تبیین هدف اصلی پدیدارشناسی، یعنی تحقیق و تفحص در پدیده‏هایی که در تجربة بی‏میانجی آشکار می‌شوند و، به تبع آن، توصیف ساختار این پدیده‏ها از سوی پدیدارشناس، تفاوتی فاحش به چشم نمی‌خورد. در این راستا، پدیدارشناسی می‏کوشد تا خود را از قید پیش‏فرض‏های ناآزموده رها سازد و از توضیح و تبیین علّی و امثال آن بپرهیزد و روشی برای توصیف پدیده اتخاذ کند که معنای ذاتی آن را کشف یا به یاری شهود آشکار کند.

پدیدارشناسیِ فلسفی، در معنا و تعریف کنونی آن، چنان که پیداست ریشه در آثار هوسرل دارد، به تعبیری و به نحوی بارز در مقدمة جلد دوم پژوهش های منطقیکه او در آن به ضرورتِ پژوهش پدیدارشناختی در تبیین نقادانة منطقِ ناب و «نظریة عینی شناخت» و لازمة آن یعنی «پدیدارشناسیِ صرفاً توصیفیِ تجربة تفکر و شناخت» می‏پردازد. اما هوسرل نخستین کسی نبود که این اصطلاح را به کار برده بود: پیشینة کاربرد اصطلاح پدیدارشناسی به آثار فلاسفة قرن هجدهم، به آثار لمبرت، هردر، کانت، فیخته و هگل باز‏می‏گردد. اصطلاحِ «پدیدارشناسی» را نخستین بار در قرن هجدهم میلادی یوهان هاینریش لمبرت(Lambert) ، ریاضی‌دان و فیلسوف آلمانی و معاصر ایمانوئل کانت در بخش چهارم اثرش ارغنون جدید به کار برده بود؛ اثری با موضوع محوری «نظریۀ شناخت» یا معرفت، مشتمل بر چهار کتاب که هر کتابی به یکی از وجوه و اصول حاکم بر روند تفکر و معرفت می‌پردازد. کتاب نخست به اصول و قوانین حاکم بر تفکر و آموزة حقیقت، کتاب دوم به معنا شناسی و نشانه شناسی و سرانجام به پدیدار شناسی می پردازد که استنباط لمبرت از این اصطلاح همانا «آموزة نمود» (Lehre des Scheins ) است؛ به گمان او پدیدارشناسی توصیف چگونگیِ رهیافت از «نمود»  به «حقیقت» است. به عبارتی، «پدیده» (Phänomena) بر خصایص و ویژگی‏های «پندارین» تجربة بشری دلالت می‏کند و، از این رو، او «پدیدارشناسی» را «آموزة پندار» می‏نامید. کانت، چنان که از مکاتباتش با لمبرت بر‏می‏آید، تحت تأثیر اوست که اصطلاح «پدیدارشناسی» را در آثار خود در این معنی به کار برده و در یکی از همین نامه‏ها نیز به اندیشة تألیف اثری دربارة محدودیت‏های قوة فهم و خرد اشاره می‌کند که از قرار بخش نخست این اثر می‌بایست به بحث نظری دربارة پدیدارشناسی در معنی عام و همگانی آن و ماهیت و روش‌های متافیزیک بپردازد؛ بخش نخست کتاب سنجش خرد ناب او نیز تحقق همین اندیشه است که کانت در آن تعریفی تازه و جامع‏ از «پدیده» ارائه می‌کند، تعریفی که به نوبة خود توصیفی تازه‌تر از «پدیدارشناسی» را در پی داشت. او در بنیادهای متافیزیکی علوم طبیعی بخشی را با عنوان «پدیدارشناسی» به نمودِ سکون و حرکت در ارتباط با حس ظاهری و بیرونی تخصیص داده است که طی آن، او پدیدار‌شناسی را شاخه‏ای از علم می‌داند که به بررسی شیوة ظهور و نمود اشیا و چیزها در ذهن می‏پردازد؛ بروز «مصادیق» و «رویداد» در تجربه بشری از ماهیت و جودی آنها متمایز و اشکال و صوری که توانش های معرفت شناختی ما بدان ها می دهند، مستقل اند. او مقوله نخست یعنی «مصداق» یا ابژه را «پدیده« و مقولة دوم را «نومینا» یا «شیء فی‏نفسه» می‏نامد. به عبارتی دیگر، کانت «پدیده» را دادة تجربه، نمودِ چیزها در ذهن و انتظام آنها توسط ذهن بشری می‏داند. این «پدیده» که کانت آن را از «نومینا» یا به عبارتی شیء فی‏نفسه متمایز می‏داند، به شیوه‏ای منطقی و عقلانی، علمی و عینی قابل مطالعه و بررسی است. به دیگر سخن، پدیدارها متعلق شناسایی و ذوات معقول و فی‏نفسة پدیدارها ناشناختنی‏اند؛ برای مثال، می‏توان توضیح و تبیینی علّی از چگونگی پرتاب یک سنگ در جهتی معین، شتاب و فاصلة سقوط آن سنگ و جز آن ارائه کرد، اما چنین توضیح و تبیینِ مکانی، زمانی و علّی را دربارة ذاتِ فی‏نفسة خداوند نمی‏توان به کار بست. برخی اصحاب پدیدارشناسیِ توصیفی تمایزی مشابه این تمایز را میان «پدیدة دینی» به مثابة «نمود» و «واقعیتِ فی‏نفسة دینی» قایل‌اند که حصول بدان فراتر از گسترة پدیدارشناسی است.

از فلاسفه‏ای که پیش از جنبش پدیدارشناسی قرن بیستم بیش از همه نامش با آن مترادف و ملازم است، هگل و اثر پدیدارشناسی روح اوست. کوشش هگل در این راستا بیش از همه بر آن متمرکز بود که تمایز کانتی میان «پدیده» و «نومینا» را از میان بردارد. به گمان هگل، پدیده همان مقام و مرحلة متحققِ شناخت، یا تظاهر و تجلیاتِ تکامل روح است که از خودآگاهی ناکاملی که بیشتر بر تجربة حسی مبتنی است، بسط می‌یابد و به صوری از معرفت مطلق می‏انجامد. پدیدارشناسی به عقیدة او دانشی است که ذهن به یاری آن و از طریق مطالعة تجلیات و مظاهر روح از چگونگی تکامل و از ماهیت آن، چنان که هست، آگاه می‏شود. به عبارتی، پدیدارشناسیِ هگل دو ویژگیِ «بودشناختی» و «شناخت‏شناسانه» دارد، حال آن‌که از دیدگاه کانت، پدیدار امری شناخت‏شناسی است.

با این همه، هوسرل اصطلاح پدیدارشناسی را نه به الهام از کانت یا هگل، بلکه به تأثیر مستقیم از فرانتس برنتانو، فیلسوف و روان‌شناس به کار برده است؛ برنتانو ابتدا این اصطلاح را در ۱۸۸۹ میلادی به کار برد و سپس به تبع او ارنست ماخ فیزیک‌دان نیز سخن از «پدیدارشناسیِ عام فیزیک» در میان آورد که به عقیدة او، می‏بایست تجارب را به نحوی توصیف کند که مبنایی برای یک نظریۀ عام‌تر و فراگیرتر فیزیک باشد. آموزه‏ها‏ی روان‌شناختی- فلسفیِ برنتانو که با نظریات مدرسی قرون میانه درپیوسته، راه‌گشای نظریات پدیدارشناختی هوسرل بوده است. محور اصلی دیدگاهِ روان‌شناختی برنتانو همان آموزة «هدفمندی» (Intentionalität ) است که سپس‏تر به یکی از مفاهیم مرکزی پدیدارشناسیِ هوسرل تبدیل ‏شد؛ مقصود او از این اصطلاح قوه و تواناییِ ذهن در تشکیل و تصویرِ بازنمودها و وضعیتِ بودشناختیِ ویژه‌ای از محتوای پدیدة ذهنی است. استنباط آغازینِ هوسرل از پدیدارشناسی، چنان که از نخستین ویرایش اثرش، پژوهش‏های منطقی برمی‌آید، استنباطی است که وی تحت تأثیر برنتانو آن را روان‌شناسی توصیفی می‏نامد و فلسفه را نیز دانشی دقیق می‏داند که نه از تبیینات علّی، بلکه از توصیفات فراهم می‌آید. هم به تأثیر از برنتانوست که هوسرل گرایشی به مکتب اصالت تجربة فلاسفة انگلوساکسون به‌ویژه هیوم و میل نشان می‏دهد و از کانت و ایده‏آلیسم هگل اجتناب می‏ورزد و به سیاقی تقریباً مشابه روش پوزیتیویست‏ها از مسائل و معضلات نئوکانتی و پیروان هگل با عنوان «شبه- پرسمان، مسائل کاذب» و «شبه- فلسفه، فلسفه‏نما» یاد می‏کند؛ به دیگر سخن، می‏توان کوشش برنتانو را در تعریف و بازاندیشی روان‌شناسی به منزله «دانش»، نقطة آغاز پدیدارشناسیِ هوسرل یاد کرد. برنتانو می‏کوشید تا نگرش و توصیفی تازه از روان‌شناسی به منزلة دانشی ارائه کند که وظیفة آن تمرکز بر تشریح و توضیح ماهیتِ کنشِ درونیِ خودآگاهی و شناخت بدون توسل به تبیین علّی و کلّی است. به عبارتی، او طرح نوعی روان‌شناسی فلسفی یا فلسفة ذهن را در سر داشت. برنتانو در اثرش، روان‌شناسی از دیدگاه تجربی کوشید تا توصیفی از گسترة کنش‏های ذهن به اقتضای اصل «هدفمندی» ارائه کند و سپس در اثر دیگرش، روان‌شناسی توصیفی نخستین بار اصطلاحِ روان‌شناسیِ توصیفی را معادل و مترادف پدیدارشناسیِ توصیفی به کار برد تا تمایزی میان آن با روان‌شناسیِ ژنتیک قایل شود. این روان‌شناسیِ توصیفی یا پدیدارشناسیِ توصیفی به گمان او دانش پیشینی و ماتقدمی است که لازمة شناخت قواعد و قوانین حاکم بر ذهن محسوب می‏شود و کشف قواعد عام حاکم بر ذهن را بر اساس درک و دریافت موارد و مصادیق مشخص و منفرد بر عهده دارد. او نیز به‌سان دکارت به بداهت درک و دریافت حیاتِ باطنی ذهن یا اندریافتِ درونی، برخلافِ سرشت و ماهیت خطاپذیر اندریافتِ برونی، اعتقاد داشت و بین اندریافتِ درونی با درون‌نگری یا درون‏‏بینی تمایز قایل بود. به این معنی که او اعتقاد داشت که ما نمی‌توانیم کنش‏های ذهنی خویش را مشاهده کنیم، بلکه قادریم آنها را به نحوی تأملی و انعکاسی، یا چنان که ارسطو و آکویناس بر آن بودند، به نحوی «گذرا و جنبی» درک کنیم و با تأمل و تعمق در موارد و مصادیق تجربیِ ادراکات درونی می‏توانیم قواعد و قوانین عام را استخراج کنیم. او بر آن بود که دانش بدیع روان‌شناسی توصیفی بنیاد و شالودة مفهومی و نظریِ «علوم انسانی»را فراهم می‏چیند؛ علومی مانند حقوق، سیاست، اقتصاد و... که در تدوین و تنسیق آنها فعالیت‏های ذهنی دخیل‌اند و روان‌شناسی توصیفی حقایق روشن و مستند از این کنش‌های ذهنی را آشکار می‏سازد. هوسرل این نظریة برنتانو را بسط داد و گسترة این روان‌شناسی توصیفی را به کنش ذهن و آگاهی بسط داد و آن را نه همان مبنا و شالودة علوم انسانی، بلکه شالوده همة صورت‏های شناخت علمی دانست. در این راستا، هوسرل بیش از همه بر اصل پدیدارشناختیِ «پرهیز از پیش‏برنهش‏ها» (Prinzip der Voraussetzungslosigkeit ) و اجتناب از پیش‏انگاری‏ها یا دوری از هر نظریه‏پردازی فلسفی و کوشش در توصیف دقیق هر پدیده و توجه و مراقبت صرف نسبت به آن چیزی که در شهود و درون‏یافت ما تعیین یافته تأکید کرده است. او در آثار نخستینش کاربرد روان‌شناسی توصیفی را برای توضیح و تبیین مفاهیم علوم دقیقه بسط داد و سپس‏تر شیوه‏‏ها و شمول این روانشناسی توصیفی یا پدیدارشناسی را به گسترة تبیین معرفت‏شناختیِ مفاهیم بنیادین منطق تعمیم داد. از این رو، پدیدارشناسی به گمان هوسرل نوعی تبیین مفهومی است که خود بخشی از دانش گسترده‏تر «سنجشِ خرد» را تشکیل می‏دهد. خصیصة اصلی این تحلیل و تبیین مفاهیم منطقی آزمونِ نقش این مفاهیم در یک زبان نیست، بلکه اتکای آن به بداهتِ فراداده‏های(Gegeben ) اندریافتِ ما در روندِ شهود است. دعوت آشکار پدیدارشناسی به «بازگشت به خودِ چیزها» (zu den Sachen selbst ) که هوسرل نخستین بار آن را در پیش‌گفتار پژوهش‏های منطقی اعلام کرد، پیوستگی و وابستگی پدیدارشناسی به مفهومِ درون‏یافت را به‌خوبی آشکار می‏کند؛ مفهومی که در آن دوره نه‌فقط هوسرل، بلکه بسیاری از فلاسفة آن دوران مانند دیلتای و برگسون بر اهمیت آن اصرار می‏ورزیدند. متأسفانه درکِ معمول و مألوف از مفهوم «درون‌یافت» یا به تعبیری «شهود» به معنی جذبه‏ا‏ی روحانی و پیوند همدلانه و عارفانة متعلق شناسایی با شناسا، به استنباط‏های عوامانه و کج‏فهمی‏هایی از دانش پدیدارشناسی به عنوان نوعی عرفانِ غیرعقلانی انجامیده است؛ عرفانی که دست‏کم در آرای بنیان‏گذار این مکتب هیچ نشانه‏ای از آن به چشم نمی‏خورد. دریافت هوسرل از پدیدارشناسی از دل کوشش‏های او برای درک ماهیتِ حقایقِ منطقی و ریاضی و درگیری او با سنجش و نقد خرد رشد کرد که در این عرصه‏ها فهم معانی اصیل و گوهرین همة آن مفاهیم کلیدی لازم برای «شناخت» و درستی اعتبار آنها با دقت و وسواسی تمام مورد تدقیق و بررسی قرار می‏گیرد و در این راستا «درون‌یافت»، «درون‌نگری» یا «شهود» یکی از مراحل والای شناخت محسوب می‌شود و در این معنی مقصود از آن بینش و ادرکی است که به‌سختی حاصل می‏شود و با کشفیات ریاضی هم‏سنگ است. با این همه، هوسرل بر آن بود که سنخ‏های همانندی از کنش‏های درونی در سطوح گوناگون تجربه رخ می‏دهد و درون‌یافت به حقایق ریاضی محدود نمی‏شود و گسترة گونه‏های تجربة درونی بسیار فراخ است. او با تعمق در این گونه‏های تجربه کوشید تا این تجارب آگاهانه را با تأمل در ماهیت اصیل آنها و نیز به اقتضای سنخ و شیوة تحقق آنها رده‏بندی کند. هوسرل خود در ایده‏هایی دربارة پدیدارشناسی و فلسفة پدیدارشناسی (ص ۴۳، بند ۲۴)، این درون‌یافت، شهود یا سهش اصیل را منبع موثق و معتبر شناخت و «اصلِ همة اصل‏ها» (Das Prinzip aller Prinzipien ) می‏داند. به سخنی دیگر، اعتبار شناسایی و صحت و حقانیتِ کنشِ معرفتی در گرو originär gebende Anschauung (سهشِ گوهرین فراداده) است که هسته و ستون فقرات فلسفة هوسرل محسوب می‏شود. انتقاد هوسرل از تجربه‏باوری سنتی که صحت و اعتبار هر سنجشی را به‌سادگی در گرو تجربه می‏دانست، از همین جا برمی‏خیزد، زیرا به گمان هوسرل (ص ۳۴، بند ۱۹) در پسِ داوری‏ها و روندِ استدلالات ما صورت‏های مختلفی از سهش نهفته است. هوسرل در همین بخش سخن ازGegebenheit به میان می‏آورد؛ مقصود هوسرل از این اصطلاح که هایدگر آن را «واژة جادو» (Zauberwort ) ی پدیدارشناسی می‏نامد، چیست؟ ساده اگر گفته باشیم، مقصود آن است که هر تجربه‏ای تجربة کسی است که آن را به نحوی خاص تجربه کرده است؛ همواره عنصری در میان است که موضوع و متعلق تجربه و تجربة ما متوجه و معطوف بدان است. ادراک بدون متعلق ادراک و امر واقع بدون ادراک متصور و مفهوم نیست و ادراک همواره ادراک چیزی است. هر امر نفسانی معطوف به «چیزی» یا دربارة چیزی است: خواستن همواره خواستن چیزی، دوست داشتن، دوست داشتن کسی و چیزی است؛ بر همین منوال، آگاهی و ادراک نیز بدون متعلق متصور نیست.

آرای هوسرل سپس‏تر، در آثاری که او پس از پژوهش‏های منطقی نوشت، به این دیدگاه انجامید که بررسی دقیق ساختار و محتوای تجارب آگاهانة ما بر اثر شیوه و نوع درگیری ما با «تجربه» در زندگی روزمره عمیقاً مغشوش و به انحراف کشانیده شده و علایق عملی ما، پیش‌داوری‏های عامه و فقدان آگاهی علمی، جملگی به این انگارة محض منتهی شده است که گویی تجربه امری است که به ما اعطا شده است. از این رو، برای بررسی ساختار آگاهی باید میان کنش آگاهی (Akt des Bewusstwerdens Noesis ) و پدیده‏ای که کنش معطوف بدان است، تمایز و تفاوت قایل شد؛ هوسرل در این راستا و برای بررسی پدیدارشناختی پدیده‏ها برداشتن گام‏هایی را ضروری می‏داند: نخست «تعلیق پدیدارشناختی» (phänomenologische Reduktion ) ، و مقصود آن است که درک ماهیتِ حقیقی یا معرفت و شناختِ «ماهیت» در گرو دگرگونیِ «نگرش» (Einstellung ) ما از موضوع و پرهیز و رهایی از هرگونه پیش‌داوری و فرضیه دراین‌باره است؛ برای نزدیک شدن به موضوعِ شناخت نه‌تنها پرهیز از هرگونه پیش‌داوری الزامی است، بلکه باید از هر فرضیة علوم طبیعی هم اجتناب کرد؛ تنها با تعلیق و تعطیل همة حکم‏ها و داوری‏هاست که جهان، چنان که هست، بر ما آشکار خواهد شد؛ این «واپس کشیدنِ خویش» (Sich-zurück-nehmen ) را هوسرل «اپوخه» یا به سخنی دیگر «در پرانتز نهادگی» (Einklamerung ) می‏نامد. نزد هوسرل «اپوخه» همانا تعطیل و تعلیق فرضیه‏های عام نگرش طبیعی و در «پرانتز نهادنِ» پیش‌داوری‏هایی است که او آن را «تعلیق»، «تحویل» یا «فروکاستِ» شهودی (eidetische Reduktion ) می‏نامد که طی آن همة گمانه‏های نظری دربارة ابژه به کناری نهاده می‌شوند و، سپس، در گامی که او آن را «فروکاستِ شهودی ترافرازنده» (transzendentale eidetische Reduktion ) می‌نامد، هستی و وجودِ ابژه تا جایی بیرون از حوزة نگرش ما قرار می‏گیرند تا فقط «چئی» (Washeit ) ابژه، یعنی خودِ ابژه یا وجود و ماهیت آن پدیدار شود. هستی یا وجود از منظر خودآگاهیِ ترافرازنده تنها به منزلة «همبستِ آگاه- بودگی» (Korrelat des Bewusst-Seins ) و پرهیز از مفروض یا قطعی پنداشتن ماهیت و وجود یا عدم وجود حقیقیِ یا صدور حکم در بابِ مضمونِ این «آگاه‏بودگی» تلقی می‏شود. این روش تا جایی که به تعلیق همة فرضیه‏ها و پیش‏داوری ها و... مرتبط می‏شود، به فرضیة تجربة ذهنی دکارت و هابس در باب «محوِ عالم» (Weltvernichtung ) بی‏شباهت نیست. پس رویکرد ما در قبال ماهیتِ کنش‏های آگاهانه بر این گمان استوار نیست که ذهن صرفاً «انبار» و حافظة «تصاویر»ی بیش نیست. از این رو، رویکرد پدیدارشناختی اصیل از هر گمان و داوری علمی و فلسفی می‌پرهیزد. تمامی توجه معطوف به پدیده و نحو‏ة نمود آن است که هوسرل آن را «وجه فرادادگی» (Gegebenheitsweise ) می‌نامد. تمایز اشکالِ «وجوه فرادادگی» تمایز گونه‏های تجربة ما از ابژه از سویی و تمایز میان «وجه» وجودی و «چئی» وجودی از سوی دیگر است. از همین جاست که رویکردهای گوناگون پدیدارشناسان در قبالِ تفسیر اثر هنری در تبیین وجوه گوناگونِ وجودی یا فرادادگیِ پدیده، رویکردی نمونه‏وار و انگارین تلقی می‏شود. تأملات هایدگر در باب هنر و اثر هنری یا روایت مرلوپونتی از تجربة مشاهدة اثری از سزان نمونه‌ای از چنین رویکردی است؛ رویکردی که کارآیی آن در گرو تعلیق و تعطیل گمان، پیش‌داوری و فرضیات در باب عالم است.

هسته و ثقلِ پدیدارشناسی و شناخت این رویکرد فلسفی در گرو چگونگی فروکاستِ نگرشِ طبیعی و برداشتن گام‌هایی در راستای دریافت و سهش در روندِ شناخت است. هوسرل خود همواره بر این نکته تأکید ورزیده است که بزرگ‌ترین کامیابی او همانا کشفِ اصل «فروکاست» بوده؛ اصلی که خود هوسرل را هم‌زمان به دو جانب رهنمون شده است: یکی سویة نوکانتی و دکارتی در قبالِ «خودِ ترافرازنده» یا خودآگاهی استعلایی در بُعد ذهنی آن به منزلة ساختارِ صوری همة تجارب شخصی، و دیگر شیوه‏ و نحوة استحاله و محو دائمی خودآگاهی در همبستِ فرادادگی‌اش. این درون‌یافت و درکِ ماهیتِ این‏جهانی شناخت به نوبۀ خود به پژوهش‏های هوسرل در زمینة مفاهیمی چون «جهانِ زندگی» (Lebenswelt ) انجامید؛ مفاهیمی که ظاهراً در شکل‏گیری مفهوم «درجهان‏بودگی» (In-der-Welt-sein ) هایدگر نقشی مهم ایفا کرده است. هوسرل اگرچه مفهومِ «جهانِ زندگی» را در آثار واپسینش، به‌ویژه در بحرانِ علوم اروپایی و پدیدارشناسی ترافرازنده عنوان کرد، اما بنیادهای آن را می‌توان در مقولة «جهانِ پیرامون» و «جهان تجربه» بازشناخت؛ مفاهیمی که او آنها را در اثر متقدمش، در جلد دوم ایده‏ها به میان کشانده بود. مراد او از مفهوم «جهانِ زندگی» از سویی بنیادِ معناییِ ذهنی و نسبیِ نگرش علوم طبیعی از جهان است. در این معنی، مقصود او جهانی است که از ره‌گذر سود و زیان، شایستگی و بایستگیِ ارزش‏ها، کنش‌ها و کردارها و... به تجربه درمی‌آید؛ اما جهانی که دانش‌های طبیعی بر ما بازمی‏نمایاند، جهانِ ذهنی و منتسب بدان نیست؛ دانش‌های طبیعی با توسل به نسبت‏های ذهنی سرشت و ویژگی‌های جهان را انتزاع می‌کنند تا گزارشی کاملاً عینی و نظری از آن ارائه دهند. از سوی دیگر، هوسرل از این جهان زندگی به مثابة پیرامون یا محیطی یاد می‌کند که ذهن وجود آن را بدیهی می‏انگارد.

باری، از الهیات، زبان‌شناسی تاریخی و جامعه‌شناسی و دانش‌های دیگر که بگذریم، فلسفة هوسرل یکی از عناصرِ اصلی، تأثیرگذار و شکل‏دهندة پدیدارشناسی دین است، با این همه دامنه و میزان تأثیر آرای هوسرل در پدیدارشناسی دین امری است مورد مناقشه؛ اما در این نکته هم‌داستان‌اند که اصطلاحات و مفاهیم نظری رایج در پدیدارشناسی دین برگرفته از فلسفة اوست. در اینجا بی‏آن‌که بخواهیم یا بتوانیم به بررسی یکایک این مفاهیم بپردازیم، به شرحی از اصلی‏ترین و عمده‏ترین آن اصولی می‌پردازیم که به موضوع سخن ما ارتباط دارد، و از این میان، اصل «اپوخه» جایگاهی محوری دارد.

منابع در نزد انسان شناسی و فرهنگ محفوظ است.