به گزارش فرهنگ امروز به نقل از مهر؛ محوطه باستانی معبد آناهیتا یکی از مهمترین محوطه‌های باستانی کشور با لایه های متعدد تاریخی است و به حدی دارای اهمیت بوده که توسط آندره گدار معمار و باستان شناس فرانسوی پرونده آن در فهرست میراث موقت یونسکو قرار گرفته است. این اثر در ۲۴ شهریور ۱۳۱۰ با شماره ۳۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. سیف اله کامبخش فرد نخستین باستان شناسی بود که در سال ۱۳۴۷ به سفارش اداره باستان شناسی به کنگاور رفت تا تپه آناهیتا را کاوش کند. کاوشهای علمی او ۹ سال به طول انجامید و در این مدت تعداد زیادی از خانه هایی که روی تپه ساخته شده بودند، تملک و آزادسازی شد. پس از او باستان شناسان دیگری چون زنده یاد مسعود آذرنوش، احمد کبیری، زنده یاد محمد مهریار و فائق توحیدی و عادل فرهنگی نیز در این محوطه باستانی کاوش و مرمت کرده‌اند. اما همچنین این محوطه باستانی حدود ۱۰ سالی می شود که به حال خود رها شده و کاوشی در آن انجام نگرفته است.
فرهاد نظری، مدیر کل دفتر ثبت آثار میراث فرهنگی کشور که در فاصله سالهای ۱۳۸۲تا ۱۳۸۳ به ساماندهی معبد آناهیتا مشغول بوده، درباره وضعیت کنونی این معبد به خبرنگار مهر می گوید: «معبد آناهیتا سالهاست که در فهرست موقت یونسکو قرار دارد، آماده کردن آن برای ثبت جهانی هم کار چندان سختی نیست چراکه خوشبختانه معبد آناهیتا معارض زیادی ندارد و تملک آزادسازی اراضی عرصۀ آن مانعی برای ثبت نیست و می توان با یک برنامه چند ساله تمام تملک ها را انجام داد.»
نظری معتقد است که از آنجایی که معبدآناهیتا جزء محوطه های باستانی است که حریم آن نیز ابلاغ شده بنابراین به لحاظ بحث محیطی و طرح های معارض بهتر از جاهای دیگر است. از طرفی خانه های مردم نیز روی محوطه قرار نگرفته و هرچه بوده آزادسازی شده است.
اما مدیر کل دفتر ثبت آثار میراث فرهنگی کشور مهمترین مشکل معبد آناهیتا را از بین رفتن اهمیت آن در زندگی مردم و فراموشی اش عنوان می کند. او در این باره می گوید: «حدود ۱۰ سال است که هیچ مطالعه یا کاوشی در این معبد صورت نگرفته، تا پیش از آن حضور باستان‌شناسان و برگزاری همایش های متعددی که درباره آن در کنگاور صورت می‌گرفت باعث شده بود تا این معبد در زندگی مردم نقش پیدا کند، مردم اسم بچه‌ها، مهدکودک‌ها، آموزشگاه‌ها، مغازه‌هایشان را آناهیتا و ناهید می گذاشتند و برای حفظ و نگهداری از معبد احترام می گذاشتند و کوشش می کردند.»
نظری با اظهار نگرانی از ادامه این روند یادآور می شود که ممکن است مردم به طور کل معبد آناهیتا را که درست در وسط شهر کنگاور و در مسیر سفرهای زیارتی و گردشگری است از یاد ببرند و اتفاقاتی بدتر از آنچه تاکنون رخ داده برای آن به وقوع بپیوندد.
معادن سنگ معبد آناهیتا ثبت ملی نیستند
در بررسی هایی که در زمان نظری در پایگاه میراث فرهنگی معبدآناهیتا صورت گرفت، هفت معدن پیدا شد که احتمال می رود سنگهای معبد آناهیتا از آنها استخراج شده باشند. از این هفت معدن تنها یک معدن و آن هم معدن «چهل مران» که همان چهل مردان یا شیرمردان است، شناخته شده بود، حتی معدن رستم آباد هم در جریان شهرک‌سازی اخیر تخریب شد. معادن اله دانه، قوره‌جیل، هلال احمر، ده لر هنوز ثبت نیستند. معدن باغ ملی که اهمیت زیادی دارد نیز زیر خانه های شهر کنگاور مدفون شده است.
درباره قدمت معبد آناهیتا اختلاف نظر وجود دارد. زنده یاد سیف اله کامبخش فرد، این معبد را معبدی متعلق به دوران اشکانی می داند اما زنده یاد مسعود آذرنوش آن را کاخی ناتمام عنوان می کند از دوران حکومت خسروپرویز ساسانی. منشاء این اختلاف شاید گزارش «ایذیدور خاراکسی» جغرافی نویس یونانی باشد که در سال ۳۷ میلادی از این معبد یاد و آن را متعلق به آرتمیس می داند. آرتمیس در باور یونانیان باستان الهه آب و باروری و چیزی معادل آناهیتا در ایران است اما در تمام نسخه های موجود پس از اسلام از این محوطه به نام کاخی از خسروپرویز ساسانی یاد می کنند.