به گزارش فرهنگ امروز به نقل از مهر؛ نشست نقد و بررسی کتاب «زبان قرآن (با نگاهی به چالش‌های کلامی تفسیر)» (سیزدهم تیرماه ۱۳۹۴) با حضور دکتر ابوالفضل ساجدی، مولف کتاب، عبدالله نصری و قاسم پورحسن در سرای اهل قلم مؤسسه خانه کتاب برگزار شد.
بازخوانی میراث قدما؛ از برکات رویارویی با اندیشه غرب
دکتر عبدالله نصری در این نشست با قدردانی از تلاش‌های نویسنده برای تألیف کتاب گفت: این کتاب به عنوان کتاب درسی برای دانشجویان در نظر گرفته شده است. البته باید به این نکته توجه کرد که امر تألیف کتب درسی چندان ساده نیست و نباید آن را ساده انگاشت. تألیف کتاب درسی معضلی است که غربیان توجه ویژه به آن داشته‌اند. این کتاب نیز برای این که به‌درستی در گروه کتاب‌های درسی جای بگیرد، نیازمند اصلاحاتی است و جای کار دارد.
وی با اشاره به این که غربیان برای برخی بخش‌های کتاب مقدس، مباحثی مبسوط مطرح می‌کنند، اظهار کرد: یکی از برکات رویارویی با اندیشه غربی برای ما ایرانیان آن بود که با توجه به مباحثی که آنها مطرح کردند، به فکر بازخوانی میراث خودمان افتادیم و به سراغ این موضوع و پرسش رفتیم که در لابه‌لای تفاسیر خودمان به دنبال طرح این پرسش‌ها باشیم.
نصری، سؤال‌ها، موضوع‌ها و مباحث مطرح‌شده در علم اصول را مهم ارزیابی کرد و افزود: در آن علم مباحث الفاظ به‌درستی مطرح شده است و این بحث قابل مقایسه با مباحث فلسفه تحلیلی و تطبیقی است اما مؤلف در این کتاب از کنار این موضوع به‌سادگی عبور کرده و حق مطلب را ادا نکرده است.
جایگاه آرای متفکران اسلامی در کتاب
این استاد فلسفه در ادامه نشست بررسی کتاب «زبان قرآن (با نگاهی به چالش‌های کلامی تفسیر)» اظهار کرد: مؤلف در جایی از کتاب باید موضع خود را در برابر تئوری‌هایی مانند «تئوری معناداری» که آن را در کتاب مطرح کرده است، مشخص کند. نویسنده در کتاب و در بحث از این موضوع به آرای متفکران غربی اشاره کرده است در حالی که جا دارد درباره دیدگاه متفکران خودمان نیز بررسی شود.
نصری با اشاره به نظریه ویتگنشتاین که در این کتاب از سوی مؤلف به آن پرداخته شده است، گفت: بحث «کالبد» را که این متفکر مطرح کرده است، نقدهایی در پی داشته است که البته نمی‌توان تمام نقدها را به آن وارد دانست. اما نویسنده در این کتاب موضوع «کنش گفتاری» را نیز مطرح نکرده است.
وی ادامه داد: نگارنده کتاب حاضر، مرزهای بین محتوای زبان، و صورت و قالب زبان را از یکدیگر تفکیک نکرده است و این مباحث در هم آمیخته‌اند. برای مثال، آیت‌الله جوادی آملی وقتی بحث «زبان فطرت» را مطرح می‌کند، مقصودش بحث در ورطه زبان‌شناسی نیست بلکه می‌خواهد بگوید آیات قرآنی مبتنی بر فطرت هستند.
نصری با بیان این که زبان عرفی و تألیفی نیز در کتاب از یکدیگر جدا نشده‌اند، اظهار کرد: یک بحث مهم دیگر که مقداری از آن در کتاب مورد بررسی نویسنده قرار گرفته، بحث «زبان قوم» است. برخی عقیده دارند که این موضوع مربوط به زبان‌شناسی نیست و برخی اعتقاد دارند نظر قرآن، زبان قوم است. این امر باید با توجه به نیازهای امروز در کتاب‌های درسی مورد بررسی قرار بگیرد.
مرز تفسیر و تطبیق کجاست؟
قاسم پورحسن، دیگر سخنران نشست نقد و بررسی کتاب «زبان قرآن (با نگاهی به چالش‌های کلامی تفسیر)» بود. وی گفت: در ابتدا باید بگویم نگارنده در این کتاب «زبان دین» را با «زبان قرآن» به‌اشتباه ممزوج کرده است. بحث از زبان دین در دهه بیستم سده حاضر شکل گرفت و بررسی این موضوع نیازمند آن است که مرزهای این مباحث به‌خوبی از یکدیگر تمیز داده شود.
وی با طرح این موضوع که در زبان قرآن اساساً پرسش معناداری مورد نظر نیست، ادامه داد: یکی از پرسش‌های مطروح، بحث «حقیقت» و «مجاز» است. مرحوم علامه طباطبایی در مقدمه کتاب «المیزان» درباره تفسیر و مفسر اعتقاد دارد، مفسران باید به مقاصد قرآن بپردازند. فلاسفه آیات قرآنی را تفسیر نکردند بلکه آنها را تطبیق دادند. در تفسیر باید مستقیم به سراغ آیات رفت اما در تطبیق، دیدگاه‌های افراد بر آیات قرآنی تطبیق داده می‌شود.
این منتقد با اشاره به این که دانشجویان و مخاطبان این کتاب با خَلط مبحث در کتاب مواجه می‌شوند، اظهار کرد: این کتاب نیازمند یک پیشگفتار مهم و کامل است که باید در آن برخی از مباحث، مطرح و توضیح داده شود. در غرب ۹۰ سال پیش پرسش‌هایی درباره معناداری و بی‌معنایی زبان دین شکل گرفت و ما باید از این پرسش‌ها استفاده کنیم. نکته دیگر این که مؤلف باید درباره چالش‌های زبانی که در کتاب مطرح کرده است، به خواننده توضیح بدهد.
پورحسن با طرح این سؤال که: آیا ما در سنت اسلامی خودمان قادر نیستیم از زبان قرآن حرف بزنیم؟ اظهار کرد: طرح نکردن این مبحث در کتاب نشان از نبود علاقه‌ای از سوی نویسنده برای بحث درباره این موضوع است. به‌عنوان مثال، الجابری در دو کتاب «نقد عقل عربی» و «ما و میراث فلسفه» سه نظام معرفتی بیانی، معرفتی برهانی و معرفتی عرفانی را بیان کرده و ادله خود درباره هر کدام را نیز گفته است.
این منتقد در ادامه این نشست اظهار کرد: نویسنده در بخش نخست کتاب به مسئله «زبان قرآن» اشاره کرده است که به اعتقاد من این مقدار مطلب ناکافی است. تلقی من این است که حجم فلسفه تحلیلی در کتاب زیاد است و نظریه ویتگنشتاین نیز بیش از ضرورت بیان شده است در حالی‌که نویسنده می‌توانست به متاقشات بین مفسران اشاره داشته باشد و آنها را به‌طور جدی مطرح کند. همچنین «زبان قرآن» نیازمند بحثی هرمنوتیکی است که در کتاب دیده نمی‌شود.
از زبان قرآن تا چالش‌های فلسفه دین
دکتر ابوالفضل ساجدی، مؤلف کتاب «زبان قرآن (با نگاهی به چالش‌های کلامی تفسیر)» در ادامه نشست درباره کتاب خود و اهداف تألیف آن گفت: زبان قرآن از زیرمجموعه‌های علوم قرآنی است که در مسیر پاسخ‌گویی به چالش‌های دوران معاصر قرار دارد. زبان قرآن در مقام مقایسه گزاره‌های قرآنی است و به بیان وجوه اشتراک و افتراق گزاره‌های قرآنی با سایر گزاره‌ها می‌پردازد.
وی ضمن ارائه تقسیم‌بندی بین گزاره‌های دین به دو بخش گزاره‌های الهیاتی و غیرالهیاتی اظهار کرد: این طبقه‌بندی گزاره‌ها ابتدا در غرب اتفاق افتاد و بعد به متون مقدس پا نهاد. بحث زبان قرآن نیز نخستین‌بار در کشور ما مطرح شد. بحث زبان قرآن و زبان دین، موضوعی میان‌رشته‌ای است که مباحث کلامی، فلسفی، معناشناسی و هرمنوتیکی را در بر میگیرد.
ساجدی ادامه داد: در این کتاب بر موضوع زبان قرآن تمرکز کرده‌ام و مباحث اندیشمندان غربی و اسلامی را در کنار یکدیگر قرار داده و به دیدگاه‌های علمای اصول نگاهی داشته‌ام. در این کتاب مؤلفه‌های معناداری، واقع‌نمایی و تألیفی را مورد بررسی قرار داده‌ام. بخش واقع‌نمایی ناظر بر رویکردهایی است که غیرواقعی می‌دانند و بیشتر جنبه دنیوی آن را در نظر دارند، که در این بخش از نظریات ویتگنشتاین استفاده کرده‌ام.
وی با بیان این که قرآن برای هدایت ما نازل شده است، گفت: ما نمی‌توانیم زبان قرآن را زبان فطرت بدانیم زیرا در این صورت باید یک رویکرد و یک نظریه زبان‌شناختی ارائه کنیم.
ساجدی در ادامه به زبان شبکه‌ای و انواع پیوندهایی که در کتاب مطرح کرده است، پرداخت و گفت: در این کتاب پیوند زبان انگیزشی و معرفت، پیوند مادی و مجرد، پیوند درونی آیات و پیوند لایه‌ای آیات و نیز پیوند توحیدی، غایی و بنیادین مورد بررسی قرار گرفته است، که البته این پیوندها آثاری را به دنبال داشته است.
ساجدی ادامه داد: «زبان قرآن» موضوع جدیدی است و در این کتاب تلاش شده است تا موضوع معناشناسی مورد بحث قرار بگیرد زیرا نخستین‌بار که معنایی شکل میگیرد، یک تصویر از آن در ما پدید می‌آید. ما به دنبال این هستیم که بدانیم این امری که در نفس ما شکل میگیرد، دارای چه حقیقتی است.
وی ادامه داد: هدفم از تألیف این کتاب بررسی چالش‌هایی است که از فلسفه دین به دین‌پژوهی و در نهایت به فهم دین وارد شده است و روش بخشی از این کتاب، شبهه‌محوری است.
کتاب «زبان قرآن (با نگاهی به چالش‌های کلامی تفسیر)» از سوی سازمان مطالعه و تدوين كتب علوم انساني دانشگاهها (سمت)، در ۳۱۲ صفحه، با شمارگان دو هزار نسخه به بهای ۸ هزار تومان منتشر شده است. علاقه‌مندان می‌توانند جلد و صفحات آغازین این کتاب را در اینجــــــــا ببینند.