فرهنگ امروز/ الهام ملک‌زاده؛
روایتی از کوشش نیکوکاران در تأمین آب لوله‌کشی شهری در حاشیه کویر
شهر بیرجند در میان دره‌ای وسیع در جنوب خراسان بر فراز‌ونشیب دامنه‌های یک رشته تپه ماهور و پشته‌های خاکی به هم پیوسته قرار گرفته است. استقرار بیرجند در حاشیه کویر و محروم‌بودن این خطه از وزش بادهای مرطوب و گذر ابرهای باران‌زا و سرانجام کمبود ریزش‌های جوی، مشکلاتی فراوان در دستیابی آب برای مردم پدید آورده است. یکی از راه‌های تأمین آب در بیرجند، ایجاد قنات بوده که براساس عرف آن روزگار در شهرها به شعاع ٥/٢ متر و در روستاها تا ٤متر از دهانه چاه به ملکیت صاحب قنات درمی‌آمد. دیگر منابع ذخیره‌سازی آب در بیرجند عبارت بودند از ایجاد بندها، آب‌انبارها (حوض انبار) و یخچال‌ها که اهمیتی ویژه داشتند. آب مصرفی مردم بیرجند در آن روزگار به وسیله صنف سقا (آب‌کش) در اختیار مصرف‌کننده قرارمی‌گرفت. اینها پس از برزگرهای بیرجند، مهم‌ترین صنفی بودند که اعضا، بدون آیین‌نامه و عضویتی مدون، خود را به رعایت اصولی ویژه ملزم می‌کردند. وضع آب آشامیدنی بیرجند و شیوه تامین آن تا سال ١٣٠٢ خورشیدی با دشواری‌های فراوان همراه بود. در این‌سال به ابتکار و همفکری شوکت‌الملک و بزرگانی چون میرزا محمدولی‌خان اسدی و همراهی صاحب همتانی دیگر، شهر بیرجند لوله‌کشی شد.
محمدولی اسدی (مصباح‌السلطنه) مامور دولت در قهستان، ایده تامین آب آشامیدنی اهالی بیرجند از راه لوله‌کشی و استقرار شبکه آبرسانی را با شاه‌زاده معتضدی از رجال بیرجند که بعدها به وکالت مجلس شورای ملی رسید، مطرح کرد و به توصیه وی آن را به اطلاع امیر شوکت‌الملک رساند. معتضدی عقیده داشت اگر شوکت‌الملک ضرورت این امر را دریابد، طرح لوله‌کشی آب را عملی خواهد کرد. چنین هم شد و شوکت‌الملک طرح را پذیرفت.
تصمیم گرفته شد جلسه‌ای با حضور علما، تجار، مالکان و افرادی از معاریف شهر در مدرسه شوکتیه تشکیل شود. جلسه یادشده با استقبال میهمانان روبه‌رو شد. شوکت‌الملک برای عملیاتی‌کردن طرح، ٥٠هزار ریال پرداخت. حاضران هم به اندازه توانایی خود مبالغی را تعهد کردند. هسته اولیه «بنگاه خیریه آبلوله بیرجند» بدین ترتیب تشکیل و سرمایه‌اولیه آن تأمین شد. شیخ محمدباقر آیتی از علمای بلندمرتبه بیرجند، در آن مجلس در سخنرانی خود، احادیثی در فضیلت آب‌رساندن به لب‌تشنگان و تقربی که از این راه به پیشگاه پروردگار می‌توان یافت، نقل کرد. کمیسیونی اجرایی نیز به ریاست شوکت‌الملک و چند تن از اعانه‌دهندگان تشکیل شد که اعانه‌ها را گردآوردند و پس از بررسی‌های لازم تصمیم گرفتند قنات علی‌آباد در حدود ١٠ کیلومتری جنوب شرقی بیرجند را بخرند و آب آن را با لوله به شهر بیاورند. محمدعلی منصف از دبیران و مدیر مدرسه شوکتیه بیرجند، ریاست کمیسیون لوله‌کشی را برعهده گرفت. وی به طنز درباره شغل خود می‌گفت «من فقط مامور سرکشی به لوله‌ها هستم. لوله را دیگران می‌کشند». برای انتخاب کشیدن آب علی‌آباد به بیرجند دو عامل مطرح شد؛ نخست این‌که ارتفاع علی‌آباد از بلندترین نقطه تپه‌های شهر بلندتر بود و آب آن بر تپه‌ها سوار می‌شد، دیگر این‌که آب آن شیرین و بسیار گوارا بود. پس از گرفتن تصمیم، چند نفر از شرکای آن ده، سهام خود را رایگان در اختیار کمیسیون گذاردند، باقی سهام را نیز کمیسیون از محل اعانات خرید. جنگ اول جهانی در همین زمان پایان یافت و لوله‌هایی که نیروهای بریتانیایی برای کمپ نظامی خود به سفید آبه آورده بودند، بی‌استفاده ماند. توجه امیر به این لوله‌ها جلب شد. کمیسیون آن لوله‌ها را از انگلیسی‌ها خرید. مقداری لوله نیز از هندوستان خریده و از آن کشور با شتر به بیرجند جابه‌جا شد. یک نفر از روس‌های مهاجر به نام سویستانف که به کار لوله‌کشی وارد بود اتفاقا در آن هنگام، در بیرجند اقامت داشت. این فرد برای لوله‌کشی شهر استخدام شد و با همکاری چند نفر از اهالی بیرجند که در این کار سررشته داشتند، به کار مشغول شد. بنگاه خیریه آبلوله بیرجند پس از بنیان‌گذاری در سال ١٣٠٢ خورشیدی، به وسیله دو رشته لوله‌شمالی- جنوبی و تعبیه شیرهای همگانی در محله‌های مختلف، آب‌شرب موردنیاز ساکنان را تأمین می‌کرد. بیرجند بدین‌ترتیب نخستین شهری شد که به آب‌لوله‌کشی دست‌یافت. در آغاز، پیش از آن‌که آب در سطح زمین جاری شود، مقسمی با دقت درون قنات ساخته شد که از آن‌جا آن مقدار آب‌که به شهر تعلق داشت وارد لوله می‌شد و بقیه از مظهر قنات خارج شده، به مصرف آبیاری محل می‌رسید. بعدها همه آب‌قنات به شهر جاری شد تا به مصرف شهر برسد. رشته‌لوله‌ای که آب‌قنات را به شهر می‌آورد با گذر از فاصله‌ای در حدود ٩ کیلومتر در مرتفع‌ترین نقطه از تپه ماهورهایی که در راستای‌شرقی و غربی شهر بیرجند کشیده شده و شهر در دو سمت شمالی‌و‌جنوبی آن قرار داشت، درون آب‌انباری می‌ریخت که به همین منظور ساخته بود. دو رشته لوله بعد از این آب‌انبار جدا می‌شد که یک رشته در دامنه شمالی و رشته دیگر در دامنه جنوبی تپه‌ماهورها کشیده و هر دو قسمت شهر را از شرق و غرب دربرمی‌گرفت. به دلیل نبود وسایل فنی لوله‌کشی، در مسیر دو رشته لوله، در گذرهای عمومی به فاصله‌های معین شیرهایی نصب کردند که افراد از آن آب برمی‌داشتند. تنها دو منزل در آن زمان شیر آب اختصاصی داشتند؛ یکی منزل بهنیا و دیگری منزل شریف. دلیل وجود شیر آب اختصاصی در منزل بهنیا، اهدای محوطه منبع بود که خسارت‌هایی به منزل وی وارد می‌ساخت؛ همچنین روزانه، همسایگان و افرادی دیگر که از گوشه و کنار شهر می‌آمدند برای بهره‌گیری از آب به خانه وی رفت‌وآمد می‌کردند.
این بنگاه برای اداره مطلوب امور و یافتن جایگاه حقوقی، اساسنامه‌ای لازم داشت که در همان زمان تدوین شد و در شمار موسسات خیریه به ثبت رسید. نماینده‌وقت بیرجند در مجلس شورای ملی یعنی محمدعلی منصف، تهیه اساسنامه جدید را برعهده گرفت که پس از بررسی‌های لازم در دهم اسفند ١٣٢٧ برای ثبت آماده شد. او همچنین از موقعیت پارلمانی خود برای جلب مساعدت مالی دولت در ترمیم و تعمیر شبکه‌آب و لوله بیرجند بهره برد. ٥٠٠هزار ریال بدین‌ترتیب به بنگاه آبلوله اختصاص پیدا کرد.
نقش‌سازنده و مهم منصف چه در کسوت ریاست‌کمیسیون لوله‌کشی، چه نماینده مجلس در نطق‌های پارلمانی وی بازتاب یافت. وی به درستی، اهمیت آب و نقش حیاتی آن در زندگی مردم حوزه انتخابیه‌اش را می‌دانست و از مطالبات مردمی در این زمینه دفاع می‌کرد. او در جلسه ١٨٨ مجلس، با انتقاد از کوتاهی مقامات وزارت‌خارجه در مسأله آب هیرمند، از اهمیت این رود در اقتصاد منطقه و ارتزاق مردم سخن گفت. در پایان نطق‌اش هم مشکلات اهالی بیرجند در تأمین آب‌آشامیدنی و کارهایی را که برای تعمیر و تکمیل آبلوله بیرجند لازم است، یادآور شد. اقداماتی دیگر در همین زمان انجام شد که لوله‌کشی منازل مردم مهم‌ترین آنها بود. باتوجه‌به خیریه‌بودن آب‌لوله‌کشی شده، در سال ١٣١٢، مکاتباتی گوناگون درباره پرداخت آب‌بها و تعیین «حق‌الشرب» ماهیانه میان شهرداری و کمیسیون میاه بیرجند صورت گرفت. سرانجام حق‌الشرب تعیین شده با اعلان عمومی به اطلاع مردم رسید.
موسسات و سازمان‌های دولتی نیز بر اهالی شهر، به پرداخت آب‌بها ملزم شدند. در دهه دوم شکل‌گیری بنگاه خیریه آبلوله بیرجند، اجاره زمین‌های علی‌آباد به مزایده گذاشته شد. با تصویب انجمن برای نظارت موسسه، میرآبی تعیین و زمین‌های متعلق به سهام آبلوله در علی‌آباد برای یک‌سال به مزایده اجاره داده شد. مسئولان با برگزاری مزایده و اجاره زمین‌های متعلق به سهام بنگاه آبلوله برآن بودند اعتبار لازم برای حل معضلات مالی، ترمیم و توسعه شبکه را به دست آورند. شهرداری در روند توسعه شبکه و با گذشت زمان ناگزیر شد سهمی بیشتر از مجاری آب و قطعاتی از زمین‌های علی‌آباد را بخرد. دهه‌های پس از تأسیس بنگاه تا سال ١٣٤٧ خورشیدی و در راستای اهداف بنگاه خیریه آبلوله، اقداماتی مهم صورت گرفت؛ از آن جمله می‌توان به مکاتبات و انجام اقدامات لازم برای ترمیم، تکمیل و توسعه شبکه آب و لوله، گردآوری وجوه از مردم، مکاتبه با سازمان‌ها و نهادهای دولتی برای گرفتن اعتبار لازم و مساعده از دولت، لوله‌کشی منازل شهر و گرفتن تصمیمات لازم برای تعیین آب‌بها و دریافت آن از مشترکان اشاره کرده بود. عواملی مهم در توجیه این اقدامات نیز دخیل بود که با جدیت از سوی بانیان و متولیان بنگاه، مسئولان شهرداری، معاریف و نیکوکاران شهر پیگیری می‌شد. افزایش جمعیت بیرجند، وجود پادگان آموزشی، وجود چندین‌هزار افسر و درجه‌دار و خانواده آنها، ضعف مالی بنگاه خیریه آبلوله، عدم‌تکافوی وجوه کمکی مردم، تنگ‌دستی اهالی، خرابی و فرسودگی لوله‌ها، ضرورت تجهیز چاه‌ها، ضرورت الحاق چاه‌های جدید، کافی‌نبودن آب‌بهای دریافتی از مردم و استقلال بنگاه خیریه آب و لوله، از مهم‌ترین مسائل بودند. نگارندگان نامه‌ها که غالبا خود از دست‌اندرکاران مدیریت شهر، نمایندگان مجلس، نیکوکاران و متولیان بنگاه بودند، با تأکید بر این عوامل، توجه دولت به این حوزه را خواستار شدند. دغدغه تأمین آب‌شرب اهالی و مشکلات آن به گونه‌ای بود که مقامات شهری به‌ویژه متولیان بنگاه، هر فرصتی را برای تحقق اهدافشان مغتنم می‌شمردند. طرح موضوع با مقامات دولتی که به بیرجند سفر می‌کردند و ارایه گزارش به بازرسی، در زمره اقدامات بودند. دستاورد آنها لوله‌کشی کامل شهر و منازل و حفر چندین حلقه چاه جدید بود که آب آنها از چاه‌های پیشین شیرین و گواراتر بود. اینگونه شد که معضلی به نام آب عملا دیگر در بیرجند آزاردهنده نبود. آب‌انبارها که بیشتر در بهار و تابستان آب داشتند، آرام‌آرام تعطیل و جلوی همه آنها نرده‌کشیده شد و دیگر آنها را از آب پر نمی‌کردند. بنگاه خیریه آبلوله بیرجند از آن روزگار به گونه رسمی به مدت ۷۰سال یعنی تا سال ۱۳۷۲ خورشیدی، وظیفه تأمین آب‌شرب مردم بیرجند را برعهده داشت. مجلس شورای اسلامی در این زمان با وجود مخالفت گردانندگان آن بنگاه خیریه، ادامه فعالیت مستقل این بنگاه را به‌عنوان تامین‌کننده آب‌شرب بیرجند به شرکت آب و فاضلاب واگذار کرد.
* منابع و مستندات مقاله در دفتر روزنامه موجود است
روزنامه شهروند