به گزارش فرهنگ امروز به نقل از روزنامه اعتماد؛ محمدحسین غروی نائینی در ۲۷ ذیقعده ۱۲۷۶ (۲۶ خردادماه ۱۲۳۹ ش) در نایین متولد شد. خاندان این فقیه مبارز همگی از افاضل و روحانیون سرشناس آن دوران به شمار میرفتند. پدر محمدحسین، شیخالاسلام میرزا عبدالرحیم، از خاندان بزرگ منوچهری بود. علامه نائینی تحصیلات ابتدایی خود را در همان شهر خود آغاز كرد و بعد از مدتی در سن ١٧ سالگی به اصفهان رهسپار شد و در آن حوزه بزرگ تحصیل علوم دینی را ادامه داد و دروس عالی فقه، اصول، فلسفه و حكمت را از اساتید بزرگ آن شهر آموخت. نائینی بعد از چندین سال كسب علم از محضر عالمان اصفهان در سال ١٣٠٣ هجری قمری راهی نجف اشرف شد تا از بزرگان آن زمان استفاده كند و پس از مدتی نیز به شهر مقدس سامرا مشرف شد تا از محضر شیرزای بزرگ كسب فیض كند. مرحوم نائینی بعد از رحلت میرزای شیرازی در سال ١٣١٤ قمری به كربلا رفته و بعد از دو سال باز به نجف اشرف مشرف شد. میرزای نائینی پس از رحلت استاد خود آخوند خراسانی در سال ۱۳۲۹ آهسته آهسته به مرجعیت رسید و تا ۲۶ سال بعد از اركان علمای امامیه بود و علاوه بر اقدامات عملی و نظری در عرصه سیاست، در بُعد علمی نیز آثار ارزشمند و شاگردان بسیاری تربیت كرد. شاگردانی كه خود از بزرگان جامعه شیعه به حساب می‌آیند. از جمله شاگردان نامدار وی می‌توان به علامه طباطبایی، آیت‌الله میلانی، آیت‌الله حكیم، آیت‌الله بهجت، آیت‌الله بجنوردی، آیت‌الله شاهرودی، آیت‌الله خویی و... اشاره كرد. علامه نائینی ۲۶ جمادی الاول ۱۳۵۵ق مطابق با ۲۴ مرداد ۱۳۱۵ش در نجف اشرف درگذشت و در حرم مطهر حضرت علی (ع) به خاك سپرده شد. در ادامه به صورت مختصر اندیشه سیاسی علامه نائینی را مرور می‌كنیم.
آثار نائینی در فقه سیاسی
میرزای نائینی با اینكه بیش از ٣٠ سال در عرصه سیاست دارای اقدامات عملی است، اما بیشتر او را به عنوان نظریه‌پرداز و سیاستمدار در عرصه اندیشه می‌شناسند. كتاب تنبیه الامه وی مهم‌ترین اثر سیاسی فقه حكومتی اسلام در عهد مشروطه است. میرزا در عمل طرفدار نظریه ولایت مطلقه فقیه است و مشروطه را از باب اضطرار می‌پذیرد ولی در عین حال در جلوه شرعی دادن به آن به علت نزدیكی مشروطه به اسلام و دوری استبداد از اسلام تلاش بسیار دارد. آثار سیاسی وی كه با رویكرد فقهی بیان شده‌اند عبارت است از:
۱- تنبیه‌الامه و تنزیه‌المله (تحلیل مسائل سیاسی حكومت در اسلام و نقش مردم و فقیهان) ٢- منیة الطالب (بحث از مراتب شؤون و اختیارات ولایت فقیه)
٣- تعلیقه بر المكاسب (بحث از حكومت و ولایت فقیه) ٤- حاشیه بر عروه (كه فتاوی و مسائل شرعی را در بر می‌گیرد).
اندیشه سیاسی میرزا حسین نائینی
اندیشه‌ها و نظرات سیاسی نائینی برآمدی از نگرش كلامی جامع دین شناختی وی و اجتهاد مبنایی او همراه با شناخت تحولات زمان و مكان است. حاصل تلاش این فقیه، كتاب «تنبیه الامه و تنزیه المله» است و فقه سیاسی برآمده از این كتاب آهنگی متفاوت با فقه سیاسی معمول و رایج گذشته خود دارد؛ از مجموع مباحث نائینی(ره) در تنبیه‌الامه و تنزیه المله می‌توان اركان اندیشه فقهی سیاسی را به دست آورد و تحولات اندیشه سیاسی او را بیان كرد.
نائینی در آن كتاب با بهره‌گیری از آیات و روایات درصدد آن است كه در مخالفت با نظام و آموزه استبدادی، نظام نظری مشروطه را بیان كند. كتاب نائینی مورد تایید علمای بزرگ شیعه در زمانه او، همچون آیت‌الله شیخ محمد كاظم خراسانی و آیت‌الله شیخ عبدالله مازندرانی، قرار گرفته است و هردو كتاب را ستایش كرده‌اند. قابل ذكر است كه «تنبیه الامه» به معنای آگاه كردن امت اسلام به ضروریات شریعت بوده و «تنزیه المله» یعنی منزه دانستن دین اسلام از بدعت استبداد است.
در اندیشه نائینی سلطنت در مفهوم عام، دو وظیفه اصلی را برعهده دارد: وظیفه اول، به داخل جامعه و كشور محدود است؛ یعنی حفظ نظامات داخلی، تربیت اهالی و احقاق حق و وظیفه دوم، جلوگیری از مداخله بیگانگان و اجانب است. این دو وظیفه را «احكام سیاسیه» می‌خواند كه همان جزء دوم حكمت عملی است. به نظر نائینی حكمت عملی، دارای سه جزء است. جزء اول، فرد و اخلاق را شامل می‌شود، در ادامه به خانواده و تدبیر منزل می‌رسد و در نهایت سیاست مدن (شهرها) یا جزء سوم می‌آید. او حكومت‌ها را به عادله و غیرعادله تقسیم می‌كند و حكومت مشروطه را حكومتی غیرعادله می‌داند، ولی حكومتی كه در غیرعادله بودن از مشروطه بدتر است، حكومت استبدادی و مطلقه است. علامه در این باره می‌گوید: « از این رو
در زمانی كه امر ما دایر مدار بین حكومت مشروطه و حكومت مستبده باشد، چون ضرر و فساد حكومت مشروطه كمتر است، باید بدان امید بست و حكومت استبدادی را طرد و نفی نمود. این مبنا از جهت دفع افسد به فاسد معنا پیدا می‌كند و همه عقلای عالم بر صحت این قاعده عقیده‌مندند.»
مهم‌ترین مولفه‌های اندیشه نائینی
١- مشاركت سیاسی: وی مشاركت و نظارت را ركن اساسی حكومت اسلامی معرفی می‌كند. به نظر می‌رسد مشاركت سیاسی در اندیشه نائینی همان امر به معروف و نهی از منكرباشد. به اعتقاد وی اگر اصل نظارت و امر به معروف و نهی از منكر درست عمل شود، موجب محدودیت سلطنت استبدادی می‌شود. چون تحدید سلطنت واجب است و مشاركت مردم در امور سیاسی از جمله در انتخاب نمایندگان مقدمه آن است، پس مشاركت طبق اصل وجوب مقدمه واجب هم ضرورت می‌یابد.
٢- تفكیك قوا: از دیدگاه مرحوم نائینی حكومت مطلوب اسلام ولایتیه و براساس شورا و مشورت است. در ساختار چنین نظامی از حكومت، حاكمان حافظان مصالح مردم و امین منافع آنها و مسوول در برابر آنانند نه مالك آنها و حكمران مطلق.
٣- آزادی و برابری: آزادی و برابری از جمله شعارهای دوران مشروطیت است كه هم در بین علمای مشروطه‌خواه و هم در میان روشنفكران دیده می‌شود. مرحوم نائینی معنا و مفهوم آزادی و مساوات را در چارچوب رابطه شریعت و مشروطیت تفسیر و تبیین می‌كند و در این جهت تفسیر وی از آزادی موافق تفسیر و برداشت دیگر علمای دینی آن عهد مانند آخوند خراسانی است. از منظر نائینی آزادی به معنای رهایی از موانع رشد آدمی است؛ موانعی كه باعث بازماندن انسان از سیر تكامل می‌شود و بدین سبب آزادی واقعی در عبودیت الهی تجلی یافته و خودسری و هرزگی و بی‌بندوباری كه تفسیر اغلب غربی‌ها از آزادی است در واقع یك نوع اسارت است و نه آزادی. او همین تحلیل را در عرصه آزادی اجتماعی ابراز می‌دارد و حریت و آزادی را در كنار مساوات از مقومات حكومت‌ها می‌داند. دو اصلی كه به همراه فروع خود باعث ترقی و ایجاد تمدن اسلامی شدند.
٤- حقوق شهروندان: مرحوم نائینی در كتاب تنبیه الامه اشاره‌ای گذرا به حقوق شهروندان در یك حكومت غیراستبدادی كرده است و برخی امور را به عنوان حقوق شهروندان معرفی می‌كند كه عبارتند از: ۱- آزادی ۲- مساوات ۳- مشاركت
۴- نظارت ۵- امنیت مالی ۶- امنیت بر عرض و ناموس ۷- امنیت بر مسكن ۸- عدم تجسس از خفایای افراد ۹- عدم نفی انسان‌ها از تصرف در مال و... ۱۰ـ عدم ممانعت از برپایی اجتماعات مشروعه و اعتراض آمیز و...
٥- مجلس، شورا و قانون: از منظر میرزای نائینی جامعه باید قانون‌محور باشد و مجلس و قوه مقننه جایی است كه باید رافع ظلم و منكر و گسترنده معروف و عدالت باشد. هر گاه مجلس به این شیوه برقرار بود مصوباتش تایید می‌شود و مردم هم باید در انتخاب وكلای ارسالی به مجلس دقت لازم را مبذول بدارند تا وكیلان شایسته و عدالت خواه و وطن‌دوست را در مجلس بگمارند.
٦- تجدد و عدم نفی كلی آن: میرزای نائینی بر خلاف رای عده زیادی از مخالفان مشروطه كه هر چیز غربی را نفی و طرد می‌كردند، می‌گفت چه اشكال دارد خوبی‌ها و محسنات غرب چه قانون و چه دانش و فن را گرفت و به كار برد. در عین حالی كه بسیاری از این قواعد و قوانین منشأ اسلامی و انبیایی دارد كه به غرب رفته است.
٧- ولایت فقیه: میرزا در زمینه ولایت داشتن فقیه قایل به اطلاق این ولایت است. میرزا اگر چه در این باره چندین بار و با اندك اختلاف‌هایی در كتب خویش و در تقریراتی كه شاگردانش نوشته‌اند، بحث كرده ولی در كل از بیانات وی بر می‌آید كه قایل به ولایت مطلقه فقیه است و در این زمینه از برخی اساتید خویش فاصله می‌گیرد و دایره ولایت را برای فقیه، محدود در نظر نمی‌گیرد.