فرهنگ امروز/علی‌اصغر محکی*:
در دنیای جدید دیگر نمی‌توان سواد را محدود به خواندن و نوشتن دانست. زمانی گفته می‌شد برای باسوادبودن باید از سواد کامپیوتری برخوردار بود اما امروز سوادداشتن به دانستن راه و رسم استفاده از کامپیوتر نیز محدود نیست بلکه باید در کنار آموزش‌های رسمی، از نوع دیگری از سواد نام برد؛ سواد رسانه‌ای. سواد رسانه‌ای در تعریف مجموعه‌ای از مهارت‌ها و دانش است که باعث می‌شود وقتی در مقابل رسانه‌های جدید قرار می‌گیریم بتوانیم فعالانه عمل کنیم نه منفعل. برخورد فعالانه با رسانه‌ها این است که پیام‌های آنها را دریافت، سپس درک و تحلیل کنیم. به این معنا سواد رسانه‌ای با نوعی نگرش انتقادی همراه است. این نوع سواد تنها درک و دریافت نیست بلکه با مهارت‌هایی همراه است که فرد می‌تواند با آنها تولیدات رسانه‌ای را بشناسد، از هم تفکیک کند و درباره لایه‌های پشت پرده این تولیدات به اشراف و آگاهی برسد.
برای آشناشدن با سواد رسانه‌ای بهتر است در ابتدا با جریان تولید پیام آشنا شویم. ما به‌عنوان مخاطبان پیام، زمانی که در معرض پیام یک رسانه قرار گرفتیم باید بدانیم آنچه مشاهده می‌کنیم محصول اتفاقات زیادی است که پیش از تولید پیام افتاده و این فرایند تا زمان مصرف پیام ادامه پیدا می‌کند. سواد رسانه‌ای به ابعاد مختلف تولید و انتشار یک پیام توجه دارد؛ از یک طرف سواد رسانه‌ای به حوزه شناختی یا ادراکی برمی‌گردد، از طرفی به حوزه حسی و از طرف دیگر بُعد اخلاقی و از طرف دیگر بُعد زیباشناختی مطرح است. کسی که می‌خواهد مجهز به سواد رسانه‌ای در معرض پیام‌های ارتباطی قرار گیرد باید درک بالایی، هم از نظر شناخت، هم از نظر احساسات، هم از منظر زیباشناختی و هم از نظر اطلاعات اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی نسبت به موضوعات داشته باشد. با یک مثال بحثم را روشن‌تر کنم؛ در شکل ساده وقتی خواننده یک روزنامه، روزنامه‌ای را از کیوسک خریداری می‌کند، پولی که بابت خرید روزنامه می‌پردازد، صرفا بخش بسیار جزئی و اندکی از فرایند تولید نشر و تأثیرگذاری رسانه است. درواقع از قبل هزینه تولید و مصرف این روزنامه را احتمالا آگهی‌دهندگان داده‌اند و بخشی از هزینه‌های مربوط به تولید را قدرت‌های اقتصادی و سیاسی پرداخته‌اند که از انتشار آن روزنامه سود می‌برند. بنابراین سواد رسانه‌ای در مورد خواننده یک روزنامه ناظر بر این مطلب است که این خواننده بداند در جریان تولید، مصرف و تأثیرگذاری پیام مطبوعاتی فرایندی به‌مراتب وسیع‌تر و گسترده‌تر از دست‌اندرکاران روزنامه در میان است که شامل احزاب، فعالان اقتصادی، گروه‌های فشار، دستگاه‌ها و سازمان‌های ناظر و همچنین خود مخاطبان است. به‌همین‌دلیل نمی‌توان به تولید و انتشار یک روزنامه به‌عنوان یک فعالیت صرفا فرهنگی یا سیاسی یا اقتصادی نگاه کرد بلکه یک روزنامه آمیزه‌ای پیچیده از همه اینهاست. این تولید رسانه‌ای درمورد فضای مجازی و رسانه‌های دیجیتال پیچیده‌تر هم هست چون هم ابعاد تکنولوژیک و هم حوزه‌های شناختی و احساسی مرتبط با فعالیت این نوع رسانه‌ها بسیار پیچیده‌تر است.
در مواجهه با این رسانه‌های دیجیتال سواد رسمی برخاسته از آموزش‌وپرورش حتما کفایت نمی‌کند زیرا اتفاقاتی که در حوزه فناوری‌های جدید اطلاعات و ارتباطات افتاده است، هم بسیار نوظهور هستند و هم بسیار متفاوت از فضا و محیطی است که براساس آن آموزش‌های رسمی، اطلاعاتی را به دانش‌آموزان ارائه می‌کنند. در موضوع سواد رسانه‌ای به‌ویژه سواد رسانه‌ای در حوزه رسانه‌های دیجیتال، بحث تعاملی و دوسویه‌بودن تولید و مصرف پیام باعث می‌شود به‌طور مداوم جای پیام‌آفرین و پیام‌گیر عوض شود. این موضوع مهمی است که اگر مهارت سواد رسانه‌ای وجود نداشته باشد، آثار و پیامدهای این بی‌سوادی برای مخاطبان بسیار بد خواهد بود. در چنین شرایطی آموزش‌وپرورش می‌تواند گام اولیه را در راه ایجاد مهارت‌های سواد رسانه‌ای بردارد اما کسب مهارت در این زمینه نیازمند تمرین و ممارست در فضای تعاملی و پیچیده رسانه‌های مجازی است یعنی با صرف ارائه برخی آموزه‌ها توسط آموزگار نمی‌توان انتظار داشت سواد رسانه‌ای اتفاق بیفتد. سواد رسانه‌ای محدود به کسب آگاهی نیست چون هم فن، هم هنر و هم تولیدی برخاسته از خلاقیت است. ضمن اینکه آموزه‌های سواد رسانه‌ای کلیشه‌ای و ثابت نیستند و نیازمند انعطاف‌پذیری بالایی هستند. بنابراین سواد رسانه‌ای را نمی‌توان در قالب‌های ازپیش‌تعیین‌شده و استانداردهای ثابت خلاصه کرد بلکه باید مفاهیم اصلی مرتبط با آن را در ابتدا آموزش داد و سپس از راه حضور در عرصه عمل، تمرین و نقد عملکرد فراگیر، آن را توسعه داد یعنی نمی‌توان یک متن را به افراد داد تا همه به‌واسطه آن باسواد رسانه‌ای شوند زیرا هم جامعه‌پذیری و هم شخصیت افراد با هم فرق می‌کند و این ملاحظه‌ای است که باید در ارتباط با سواد رسانه‌ای مدنظر داشت. به‌علاوه در حوزه سواد رسانه‌ای حداقل پنج عامل را کاربران فضای مجازی و رسانه‌های جدید باید مدنظر داشته باشند؛ یکی از آنها محتوای رسانه‌ای است که معمولا درباره آن بیشتر صحبت می‌شود اما چهار وجه دیگر آن تأثیر رسانه‌ای، صنایع رسانه‌ای، ملاحظات مربوط به جهان واقعی و ملاحظات مربوط به خودشناسی است. درواقع ترکیب و آمیزه این پنج عامل ویژگی منحصربه‌فردی را درخصوص سواد رسانه‌ای به ازای هر کاربر اقتضا می‌کند.
*مدرس ارتباطات
روزنامه شرق