فرهنگ امروز/ سید علیرضا هاشمی: تبدیل جوامع از سنتی به در حال توسعه و صنعتی، پیامدهای گوناگونی در بخشهای مختلف جامعه به وجود میآورد و سبک زندگی را دچار تغییرات وسیع و گسترده میکند. در بستر این تحولات که لازمه جوامع امروزی است، مشخصات ازدواج و همسرگزینی نیز دچار تغییر و دگرگونی شده و مطابق مقتضیات زمان شکل جدیدی به خود میگیرد. در کشورهای در حال توسعه، به تعویق انداختن ازدواج، کاهش باروری، بالارفتن میزان مشارکت زنان در نیروی کار، افزایش نرخ طلاق و افزایش تعداد زنان سرپرست خانوار، نشانههایی از تأثیر امواج سهمگین این تحولات است که به طور عمده متوجه نظام عاطفی و حقوقی روابط دوجنس زن و مرد و عناصر و نهادهای مربوط با آن یعنی ازدواج و خانواده است.
سینما یکی از حوزههای عمومی فرهنگ است که بازنمایی خانواده در آن به اشکال مختلف کاربرد داشته و از موضوع ازدواج به انحای مختلف بهره برده است. از این رو موضوع ازدواج در سینمای ایران مورد توجه فیلمنامهنویسان و کارگردانان بوده و در ژانرهای مختلف از آن استفاده مینمایند.
امروزه، وجود مسائل مختلف اجتماعی بهویژه در کلانشهرهایی چون تهران، پدیده ازدواج را به امری پیچیده و مبهم تبدیل کرده است. این امر به تأخیر در سن ازدواج و افزایش تجرد قطعی، دامن میزند. از طرف دیگر، روند مدرن شدن نیز در سطح فردی و اجتماعی بر ازدواج تأثیر میگذارد. از این رو تغییر در سبک زندگی گاه معضلات رفتاری فرهنگی و اجتماعی خاصی را در جامعه پدید میآورد. چرا که رشد فرهنگ غربی در جامعه و مواردی از این قبیل، باعث تغییر در نگرش جوانان و تأخیر در عبور از جوانی به بزرگسالی و در نتیجه نپذیرفتن نقش در جامعه شده است.
مطابق آمارهای جمعیتی، در کشور ما به لحاظ ساختار سنی، بخش اعظم جمعیت را جوانان و نوجوانان تشکیل میدهند و جدای از مسائل، مشکلات و نابسامانیهای موجود، موضوع مهم ازدواج، شیوه و اشکال و چگونگی اشاعه نامتقارن آن در حوزه سینما، میتواند پیامدهای ناخواسته فرهنگی و اجتماعی ناگواری در سطح فردی و اجتماعی در پی داشته باشد.
نتایج حاصل از یک بررسی و پژوهش انجام شده در حوزه «سینما و بازنمایی ازدواج» پس از انقلاب اسلامی، دادههای قابل توجهی را ارائه میدهد که نشان دهنده وضعیت بازنمایی ازدواج به عنوان یکی از اساسیترین موضوعهای درگیر در خانوادهها و نسل جوان است، از جمله:
- توجه به مقوله ازدواج با توجه به رشد طلایی جمعیت در دهه 60 و قرار گرفتن این نسل در شرایط ازدواج، پرداخت به این موضوع برای فیلمنامه نویسان و کارگردانانی که دغدغه اجتماعی دارند، مقوله ای جذاب و پربسامد بوده و حتی میتوان گفت یکی از سوژههای سینمای بعد از انقلاب است.
- در فیلمهای سینمایی بررسی شده با محوریت ازدواج، درونمایه روابط دوستانه جوانان به طور عمده مربوط به بازنمایی روابط دوستانه، بهخصوص در پسران بوده (30%)[i] و سایر اشکال این رابطه، کمتر بازنمایی شده است.
- پیشینه فرهنگ در جامعه ایرانی نشان می دهد که در جامعه سنتی ما، آشنایی دختران و پسران برای ازدواج از طریق خانواده صورت میگرفت و اصولاً ازدواجها درون گروهی و بیشتر فامیلی یا طایفهای بود. با توسعه راهها، مهاجرت روستائیان به شهر و گسترش وسایل ارتباط جمعی، تغییرات فرهنگی در طی زمان حاصل آمد و فرهنگ حاکم بر ازدواج نیز تغییر پیدا کرد. به طوری که این تغییرات در جامعه امروز کشور ما به خوبی آشکار است. این روند در تغییرات سبک زندگی و ازدواج، موجب شده است تا فیلمنامهنویسان و کارگردانان سینما نیز به تبع این تغییرات، در 99% فیلمهای خود با سوژه ازدواج را موضوع آشنایی دختر و پسر برای ازدواج و بدون دخالت اولیاء در نظر بگیرند. شاید از این روست که این برداشت موجب شده است موضوع کفویت که در ازدواج بسیار مهم بوده و در حکمت عامه مردم ما جایگاه ویژهای دارد، مغفول واقع شود. بهطوریکه در ازدواجهای سینمایی ایران در 60% از فیلمها، خانوادههای دختر و پسر به موضوع با اهمیت «کفویت» فکر نمیکنند.
- رعایت حدّ عرف و شرع روابط و صمیمیت در بستر روابط منجر به ازدواج نیز از جمله موضوعاتی است که در فیلمهای سینمایی با موضوع ازدواج کمتر توجه میشود. به طوری که 30% ازدواج ها در بستر روابط مستمر، صميمي و بيش از حدِ قبل از عقد است. این نوع رویکرد در بخشی از جامعة امروز و بهخصوص نزد خانوادههای مذهبی به دلیل دغدغهها و نگرانیهای پدران و مادران با این نوع رابطه مردود و یا با واکنش و عدم رضایت همراه است. در حقیقت روابط در سینمای ایران مرزهای معنایی خود را پر رنگ نشان نمیدهد و در اغلب فیلمها روابط بین زن و شوهر قبل و بعد از ازدواج فرقی نمیکند بهطوریکه بعد از ازدواج همان قدر صمیمی هستند که قبل از ازدواج صمیمی بودند؛ یعنی اگر ازدواج هم نمیکردند، روابط آنها به همین صورت بود و این نشان از تضعیف وجه شرعی ازدواج دارد.
- چگونگی انعکاس رضایت یا عدم رضایت از ازدواج و زندگی پس از ازدواج در فیلمها موجب خوانش و قضاوت جوانان پس از دیدن فیلم میشود و به نوعی القای بینش نسبت به ازدواج میگردد. در بررسی انجام شده 30% عروسها و 25% دامادها از زندگی بعد از ازدواج خود راضی نیستند که این میزان آمار بالایی است.
- نتایج پژوهش «آسیب‌شناسی بازنمایی ازدواج در سینمای ایران با تأکید بر هنجارهای اسلامی» حاکی از آن است که 56% از ازدواجها در فیلمها فاقد جلسه خواستگاری است! همچنین 50% از خواستگاریها یا در خانه نیست و یا اگر در خانه باشد، با حضور دوستان و آشنایان است و خانواده حضور ندارد! و حتی 60% از ازدواجهای سینمای ایران جشن ندارند و عروسی نمیگیرند! و این هر سه مطابق عرف فعلی جامعه نیست!
- و بالاخره ازدواجها در فیلم های اکران شده سینما بدون آیین و تشریفات هست و بازنمایی واقعی از این آیین در پرده سینما به چشم نمیآید. بهطوری که عروسي در تالار برگزار نميشود، خواستگاري ها در خانه نيست، اتفاقات عجيب و غيرمنتظره در فيلم ها وجود دارد، بيشتر آشناييها در فضاي عمومي مثل خيابان و كوچه رخ ميدهد، درصد ازدواجهايي كه در آنها عشق موازي متداخل است بالاست و... كه اين مسايل ازدواج را از جنبه واقعي بودن خارج ميكند.
حال با توجه به بررسی صورت گرفته باید دید نمود اين مسایل در فیلمهای اکران شده سینما، چه تأثيراتي در ذهنيت و تلقي جوانان سینماروی دهه شصتي -که با توجه به سن خود در آستانه همسرگزینی قرار دارند- نسبت به ازدواج و سبک زندگی داشته است!!؟
[i] - درصدهای ارائه شده در این یادداشت از نتایج پژوهش: «آسیب‌شناسی بازنمایی ازدواج در سینمای ایران با تأکید بر هنجارهای اسلامی» که توسط یکی از پژوهشگران عضو شورای پژوهشی پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، انجام شده؛ استخراج گردیده است.
سایت انسان شناسی و فرهنگ